Morgunblaðið - 30.11.1999, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
PRIÐJUDAGUR 30. NÓVEMBER 1999 37
Ondvegissetur handa
vísindamönnum
Nýjar hugmyndir, sem gera ráð fyrir
breyttu skipulagí og meira fé til rannsókna,
hafa komið fram. Öndvegissetur er nýstár-
leff hugmynd á Islandi sem felur í sér hóp
vísindamanna sem fær nægt fé til að stunda
rannsóknir. Líklegt er að hugmyndin um
öndvefflssetur verði rædd í dag á ráðstefn-
unni Vísindi í leit að pólitík.
Vilhjálmur Lúðvíksson, fram-
kvæmdastjóri Rannsóknarráðs Is-
lands, segir að íslenskir vísinda-
menn standi sig betur en búast
mætti við, miðað við aðstæður.
Þjóðin eigi gott fólk í rannsóknum,
en betra öryggi vanti íyrir það.
RANNÍS hefur því sett fram hug-
mynd um öndvegissetur handa
rannsóknarhópum.
„Hugmyndin er að vísindamenn
geti, óháð hvaða stofnun þeir starfi
á, myndað 5-10 manna rannsókn-
arhóp og fengið skilgreininguna
öndvegissetur í t.d. fimm ár í senn.
I þau verði svo settir alvöru pen-
ingar eins og 40 í 50 milljónir króna
árlega. Til að byrja með væri hægt
að hafa þrjú setur í einu,“ segir Vil-
hjálmur.
Markmiðið er að leiða til öndveg-
is tiltekin svið eða grein þar sem
vænta má framúrskarandi árang-
urs og veita til þess myndarlegan
stuðning. Hugmyndin um öndveg-
issetur verðm’ rædd í dag á ráð-
stefnunni Vísindi í leit að pólitík, á
Hótel Loftleiðum, en góð reynsla
erlendis frá hefur vakið áhuga
manna á að stofna það sem nefnt
hefur verið „Centers of Excellence
(CoE)“ og „Labratories Without
Walls“ eða „Virtual Centers of
Excellence" eða „Networks of
Excellenee(NoE)“. Ráðstefnan er
stöðu gi-unnvísinda.
Hvað er öndvegissetur?
Finnar hafa um skeið starfrækt
öndvegissetur og stofnuðu árið
1995 tólf slíkar miðstöðvar og síðar
5 í viðbót. Nýlega var gerð á þeim
úttekt og á grandvelli þeirrar
reynslu hefur verið mörkuð ný
stefna. Þar er stefnt að því að á
næstu áram verði í Finnlandi 50
slíkar miðstöðvar eða netsamstarf
um einstök rannsóknarsvið þar
sem ætlunin er að Finnar verði í
fremstu röð meðal þjóða í vísind-
um. Sérstakar fjárveitingar era áf-
ormaðar í Finnlandi í þessu skyni.
í Finnlandi er öndvegissetur
skilgreint sem rannsóknareining
sem getur verið hluti af rannsókn-
arstofnun innan háskóla eða opin-
berri rannsóknarstofnun eða
byggst á samstarfi margra fleiri
aðila sem stunda samhæfðar rann-
sóknir sem unnar eru í þverfaglegu
samstarfi. Annars vegai- er um að
ræða „Centers of Excellence" og
hinsvegar um „Clusters of Excel-
lence“. Hin almenna skilgi'eining
gæti verið sú að öndvegisstetur
væri rannsóknareining þar sem
stundaðar eru rannsóknir á af-
mörkuðum sviðum og uppfylltu
þær kröfur að frá þeim kæmu
rannsóknarniðurstöður sem telja
mætti í fremstu röð. í Danmörku
hefur „Forskningsfondet" um ára-
bil einnig stutt uppbyggingu á önd-
vegissetrum á sambærilegum
grundvelli.
Einkennandi fyrir starfsemina í
öndvegissetrum er sterk fagleg
forysta vísindamanns sem telja má
í fremstu röð á sínu sviði. Undir
hans forystu starfar svo hópur vís-
indamanna sem sameiginlega
myndar slíka miðstöð, oft þvert á
skil milli stofnana og hið formlega
skipulag rannsóknarstarfseminn-
ar. Mikilvægur þáttur í starfi önd-
vegissetra er rannsóknartengt
framhaldsnám og uppeldi ungra
vísindamanna á viðkomandi sviði.
Mikilvægir mælikvarðar á árangur
öndvegissetra eru hefðbundnir
bókfræðilegir mælikvarðar á birt-
ingar og útgáfustarf, fyrirlestrar
o.fl. En auk þess er þátttaka í al-
þjóða vísindasamvinnu, samspil við
aðrar rannsóknareiningar í við-
komandi landi sem og áhrif rann-
sóknarniðurstaðna á efnhags- og
þjóðlíf.
I tillögunum sem nú liggja fyrir í
Finnlandi er gert ráð íyrir að val á
öndvegissetri byggist á fyrirfram
mati á vísindastarfi þeirra einstakl-
inga sem teljast hluti af því, sér-
staklega forstöðumanns. En eftir
ákveðinn tíma t.d. 5 ár fari fram
mat á því sem viðkomandi setur
hefur skilað. Þá verður tekin
ákvörðun um að öndvegissetrið
starfi áfram og fái til þess fé eða
verði lagt niður og/eða nýjum aðil-
um boðið að gera tillögur um stofn-
un seturs.
Hvernig á að fjármagna
öndvegissetur?
Hér á landi er hægt að hugsa sér
tvær aðferðir til að skilgreina önd-
vegissetur (CoE):
1. Að greina möguleika fyrirfram
á einstökum sviðum þar sem við
blasir að þegar séu fyrir hendi skil-
yrði sem uppfylli kröfur um önd-
vegissetur og hægt að finna því
hæfan einstakling til forystu.
2. Að bjóða út fjármagn til stofn-
unar slíkrar miðstöðva, e.tv. innan
ramma einstakra sviða, sbr. mark-
áætlun um umhverfismál og upp-
lýsingatækni. Leitað yrði eftir því
að tillögur/hugmyndir komi frá vís-
indasamfélaginu í fonni umsókna
er uppfylli ákveðin skilyrði, enda
verði til reiðu álitlegt fé í ákveðinn
tíma til að reka slíka miðstöðvar.
Eftir reynslu Finna og Dana að
dæma má búast við að hvert önd-
vegissetur geti kostað á bilinu 30 til
50 milljónir króna á ári í beinan
rekstrarkostnað aukaðstöðu og
tækjakaupa. Er þá miðað við að
lágmarksstærð á öndvegissetri geti
verið 5 til 7 manns ásamt a.m.k. 2
til 3 framhaldsnemum og dugi
framlagið laun þeirra og rekstrar-
kostnað setursins. Þá er jafnframt
gert ráð fyrir að setrið fái aðstöðu í
viðkomandi stofnunum en hafi fullt
frjálsræði um notkun á .fjárfram-
laginu til að marka rannsóknar-
stefnu og velja verkefni. Gert er
ráð fyrir að öndvegissetur sæki um
fjármagn til einstakra verkefna til
sjóða og sé þar með ekki undir ná-
kvæmniseftirliti frá einum tíma til
annars. Einungis verði metið
hverju setrið hafi skilað undir lok
samningstímans.
Svið öndvegissetra
Ýmislegt gæti fallið undir hug-
myndafræði öndvegissetra. Sem
dæmi má nefna rannsóknir á sviði
hnattrænna umhverfisbreytinga,
krabbameinsrannsóknir, mann-
erfðafræði og meinafræði, lyfja-
rannsóknir, íslenskar og norrænar
menningarrannsóknir, sjávai’út-
vegsfræði, jarðhitatækni o.fl. Mik-
ilvægt er þó að hugmyndir og vís-
indalegt innihald sé skilgreint af
vísindasamfélaginu En hvernig
færi valið fram?
Bæði er hægt að velja öndvegis-
setur fyrirfram og einnig að
auglýsa eftir tillögum og umsókn-
um um styrki til rekstur slíkrar
miðstöðvar í ákveðinn tíma. I báð-
um tilvikum þyrfti þó að vanda val-
ið og m.a. kalla til erlenda mats-
menn til að meta tillögumar
fyrirfram og bakgrunn vísinda-
hópsins og ennig til að meta árang-
urinn, þegar reynsla er komin á
starfsemi viðkomandi miðstöðvar.
Meðal atriða sem matið yrði að
byggjast á eru eftirfarandi:
a. vel skilgi-eind vísindaleg
markmið. b. skilgreining á fagleg-
um forsendum fyrirhugaðra rann-
sókna. c. vísindaleg hæfni þátta-
kenda. d. hæf forysta. e. áform um
þjálfun ungra vísindamanna (a.m.k
3-5 framhaldsnemar og/eða rann-
sóknastöður iyrir unga vísinda-
menn, einnig erlendir námsmenn
og visindamenn í heimsókn). f.
skipuleg samvinna milli stofnana
og líkleg áhrif samstarfs. g. þver-
faglegt samstarf vísindagreina. h.
tengsl við atvinnulíf/aðrar stofnan-
ir (notendur) (álitamál er hve mikla
áherslu á að leggja á þetta atriði). i.
alþjóðleg samstarfsáform.
Ljóst er að hugmyndin um önd-
vegissetur hér á landi er nýstárleg
og kröfuhörð og líkleg til að koma
róti á umræðu um skipulag og fjár-
mögnun rannsókna. Taka þarf
djarfar ákvarðanir ef hrinda á slík-
um hugmyndum í framkvæmd.
Fyrst þarf að taka pólitíska ákvörð-
un um að veita nægilegt fé, t.d.
100-150 milljónir króna, sem nægði
til að stofna tvær til þrjár slíkar
miðstöðvar hér á landi í útboð.

Rétta verðid fyrir rétta veðrið!
Suzuki Vitara - raunhæft ráð gegn íslenskum vetri
Traustur, upphækkanlegur, alvöru 4x4 jeppi á ÓTRÚLEGU veröi • Hátt og lágt drif
Byggður á grind • Kraftmikil og hljóðlát vél • Einstaklega góður í endursölu
ALUR SUZUKI BlLAR ERU MEÐ:
• vökvastýri • 2 loftpúða •
• aflmiklar vélar • samlæsingar •
• rafmagn i rúðum og speglum •
• styrktarbitá f hurðum •
Sjálfskipting kostar 150.000 KR.
SUZUKIBILAR HF
Skeifunni 17. Sími 568 51 00.
www.suzukibilar.is