Morgunblaðið - 05.12.1999, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1999 27
mikla peninga fyrir þjóðarbúið, fyrir
utan þá tilfínningalegu kvöl sem því
fylgir. Dæmin út um allan heim á ní-
unda áratugnum um HIV og lifrar-
bólgu C sýna að fyrirbyggjandi starf
í blóðbankaþjónustu er mjög arð-
bært! Við verðum því að líta á það
sem svo að við séum alltaf að kaupa.
Ef hugsunin er þannig fáum við
sjálfkrafa annað viðhorf til þessara
hluta.“
Kostnaður
Sveinn segir að aukið sjálfstæði
Blóðbankans sem rekstrareiningar,
eins og fyrirhugað er, geti auðveldað
heilbrigðisyfirvöldum og almenningi
að skilja hvað þjónustan kosti í raun,
og að skipuleggja nýjungar og
hvernig kostnaði vegna þeirra skuli
mætt með auknum tekjum. Því Blóð-
bankinn sem rekstrareining verði að
standa undir kostnaði sínum með
tekjum í sama mæli. „Heilbrigðis-
starfsfólk verður að geta lagt fram
hvað það er að gera og hvað hlutirnir
kosta, eins og ég tel gert hér hjá
okkur og víða annars staðar í kerf-
inu.“ Hann segir það talsverða
áskorun að takast á við „nýja tíma“
eins og hann orðar það. „Við erum
ekki í neinum búðaleik þó við viljum
draga upp raunkostnaðinn. Eg veit,
og hef fullan skilning á því, að í sum-
um tilfellum getur þetta haft ákveðin
dómínóáhrif; að deild sem þarf að
kaupa þjónustu af okkur þyki hún
dýrari en haldið hefur verið. Og það
er einmitt nauðsynlegt að átta sig á
því hvað hlutirnir kosta. Eg held að
hluti af rekstrarvanda spítalanna sé
að heilbrigðisyfírvöld og fjármálayf-
irvöld hafi ekki viljað horfast í augu
við það hvað þjónustan raunvenilega
kostai'."
Sveinn viðurkennir að margt í
heilbrigðisþjónustunni sé erfítt að
verðleggja. „Hlutabréf fyrirtækja
hækka og lækka af ýmsum ástæðum,
en ég spyr sem svo: hvers virði er
það fyrir þjóðfélagið ef við læknum
mikið sjúkt barn á vökudeild? Eða ef
barni með geðræna erfiðleika á ung-
lingsárum er hjálpað til manns; hvað
er það mikils virði? Hve mikið hækk-
ar það „hlutabréf* Landspítalans?
Er fólk reiðubúið að meta framleiðn-
ina í heilbrigðisþjónustunni? Þá för-
um við að horfast í augu við það að
þær deildir sem við seljum blóðið eru
líka að framleiða verðmæti, og verða
að njóta góðs af því. -Eitt af því sem
þær þurfa er að geta gengið að okk-
ar öryggi og gæðum sem gefnum
hlut.“
En hvað myndi það kosta íslend-
inga á ári ef þyrfti að kaupa allt blóð
frá útlöndum?
„Það get ég ekki sagt nákvæm-
lega. En ef ég geng út frá rekstrar-
kostnaði eins og hann er hjá okkur í
dag væri verðgildi þess einhvers
staðar á bilinu 400 milljónir til eins
milljarðs á hverju ári. Kannski yrð-
um við í þeirri aðstöðu að geta ekki
fengið frá öðrum löndum en þeim
sem borga fyrir blóðið og þar kæmi
viðbótar kostnaður. Svo finnst mér
ekki ólíklegt að það yrði metið til
aukins kostnaðar að við værum að
rýra rekstraröryggi og lagerstöðu
viðkomandi lands. Það er ákveðinna
peninga virði fyrir þá. Vegna þess-
ara þátta veit ég ekki nákvæmlega
hvar á þessu bili kostnaðurinn yrði.
En hugarfarsleg verðmæti eru enn
meiri að mínu mati; að íslendingar
séu áfram sjálfum sér nógir um
blóð.“
Fólk gefur 450 millilítra blóðs í
hvert skipti, úr því eru svo unnin
rauð blóðköm, plasma (blóðvökvi) og
blóðflögur. „Við framleiðum 15-16
þúsund rauðkornaþykkni á ári og
þegar talað er um að skortur sé hjá
okkur er yfírleitt átt við rauðu blóð-
komin. Við emm oft með einhvers
staðar á milli 200 og 550 einingar á
lager; okkur fínnst 200 allt of lítið en
550 mátulegt - vildum helst alltaf
eiga 450 til 600 einingar. Þá höldum
við góðum og ömggum lager til að
svara miklum sveiflum; við getum
lent í því að einn sjúklingur þurfí 100
til 200 einingar á innan við sólar-
hring. Af því að við erum svo lítil
þjóð erum við miklu viðkvæmari fyr-
ir sveiflum en stærri lönd. Þegar ég
vann í Uppsölum í Svíþjóð hringdi ég
bara til Stokkhólms ef það vantaði
blóð. Og ef það var ekki til í Stokk-
hólmi hringdi ég bara til Gautaborg-
ar. Hér getur þurft að bregðast ansi
hratt við; að kalla inn fólk þegar lítið
er til.“
Eitt slys gæti valdið vanda
Sveinn bendir á að Island sé í al-
þjóðlegri flugleið og ef hér yrði flug-
slys, þar sem margir slösuðust, væri
ekki hægt að bregðast við án aðstoð-
ar nágrannalandanna. „Við gætum
meira að segja lent í vanda ef hér
yrði stórt rútuslys," segir hann.
Eitt atvik eins og hann nefnir,
hvað þá meiriháttar náttúmhamfar-
ir, gæti sem sagt sett bankann í þrot.
Nefnd sem Sveinn átti sæti í og skil-
aði skýrslu til ráðherra fyrr á árinu,
„lagði til að skipulega yrði farið í
það, á öllum stigum heilbrigðisþjón-
ustunnar og stjórnsýslunnar að búa
svo um hnútana að við gætum bmgð-
ist við hvaða aðstæðum sem er; í
vissum tilvikum með því að kalla af
miklum krafti í fólk innanlands til að
gefa blóð, og búa þannig að blóð-
bankanum húsnæðislega og varðandi
aðra aðstöðu, að starfsemin geti
gengið við flestar aðstæður, bæði
hvað varðar rafmagn, tölvur og innra
skipulag. Samstarf blóðbanka á
Norðurlöndunum er mjög náið, og
við eigum stuðning þeirra vísan við
slíkar aðstæður. En við bíðum að-
gerða ráðuneytisins í kjölfar þeirrar
miklu vinnu sem lögð var í vinnu
hópsins undir frábærri verkstjórn
Lúðvíks Olafssonar borgarlæknis.
Sveinn nefndi áður tímabil þar
sem algengt er að blóðskortur verði.
Það er í fyrsta lagi sumarbyrjun, síð-
an yfír aðalsumarleyfistíma lands-
manna, í júlí eða ágúst, snemma
hausts og svo desember, alveg fram
að jólum. „Á þessum tíma er ástand-
ið oft mjög krítískt og lagerinn í lág-
mai'ki - um 200 einingar. Það gerðist
í sumarbyrjun að við vorum með á
milli 200 og 300 einingar á lager og
vegna tveggja sjúklinga þurfti að
ræsa út marga blóðgjafa. Viðbrögðin
eru sem betur fer frábær þegar
svona ástand kemur upp. Fólk kem-
ur í stríðum straumum. Að meðaltali
fáum við 50 til 70 manns hingað á
dag - og það er nauðsynlegt til að
viðhalda lagernum - en við höfum
verið að fá 150 til 180 manns inn á
einum degi þegar ástandið er sem
verst. Fólk leggur þá jafnvel á sig að
bíða lengi í þessum þröngu húsa-
kynnum. Og alltaf hefur þetta bjarg-
ast! Það er skylda okkar allra að
hjálpast að til að halda starfseminni
gangandi og ég óttast ekki um sam-
stöðu Islendinga ef þeir fá nægar
upplýsingar."
Blóð í jólagjöf!
Sveinn segir vinnuveitendur oft
koma til móts við Blóðbankann.
„Margir þeirra sýna starfi okkur
mikinn skilning og hvetja starfs-
menn sína til að koma til okkar. Við
vitum að sumir hafa ekki tök á því að
hleypa fólki frá í vinnutímanum og
þess vegna tókum við upp þá ný-
breytni fyrir nokkrum árum að hafa
opið til klukkan sjö tvö kvöld í viku.
Við vitum líka af einhverjum vinnu-
veitendum sem sjá ofsjónum yfir því
að fólk fari til að gefa blóð en þá
verðum við bara að fræða betur um
hvað starfsmenn þeirra gera mikið
gagn með því. Við þurfum að vinna í
sátt við alla. Við vitum af mennta- og
framhaldsskólakennurum sem
hvetja nemendur til að nota frímín-
útur eða annan frítíma til að koma.
Höfum til dæmis tekið eftir því á síð-
ustu vikum að MR-ingar hafí komið í
stórum stíl og þetta fínnst okkur
auðvitað mjög skemmtilegt.“
Senn líður að jólum. Sveinn var
spurður hvort blóðgjöf yrði ekki
mjög góð jólagjöf að hans mati.
„Það yrði besta jólagjöfin í ár!“
svarar hann brosandi. „Við erum að
keppa um athygli og það er margt
sem glepur. Nú eru allir að kaupa
jólagjafir og almennt mikið stress í
þjóðfélaginu en við höfum tekið eftir
því að þegar við höfum kynnt starf-
semina skipulega á þessum tíma,
með auglýsingum og hjálp fjölmiðla,
hafa viðbrögðin verið mjög góð. Við
vitum að ef svolítið er lagt í kynn-
ingu kemur það margfalt til baka.
En svo gæti reyndar einn inflúensu-
faraldur sett strik í reikninginn."
Sveinn segir að á síðustu tveimur
árum hafí heldur meiri peningum
verið varið til kynningarmála en áð-
ur, og mun fleiri nýir blóðgjafar
komið fram á sjónarsviðið í kjölfarið.
„I fyrra voru þeir 1.700 og okkur
sýnist þeir muni verða jafn margir í
ár. A árunum þar á undan bættust
við átta hundruð til tólf hundruð nýir
blóðgjafar á ári. Sumir heltast svo úr
lestinni en reynsla okkar og ná-
grannaþjóðanna er sú að okkur helst
heldur ven' á þeim sem eru innan við
þrítugt þegar þeir koma fyrst. Þessu
viljum við breyta; unglingar mega
koma frá 18 ára aldri og ef okkur
tekst að tryggja að þeir komi reglu-
lega teljum við að það verði mikil-
vægt innlegg í forvarnamál almennt.
Hér er nefnilega kjörið tækifæri fyr-
ir heilbrigðisyfirvöld að koma já-
kvæðum skilaboðum til ungmenna
um heilbrigt og gott líferni; til að
vara við misnotkun lyfja, sprautu-
fíkn, óöruggu kynlífi og hvetja al-
mennt til hollustu og heilsueflingar.
Peningar til kynningai' á blóðbanka-
þjónustu nýtast þar af leiðandi til
forvarna."
Sveinn segir að leggja eigi sömu
mælistikur á blóðbankaþjónustu og
önnur þjónustu- og framleiðslufyrir-
tæki í heiminum. „Við stefnum að því
í byrjun næsta árs að fá ISO 9002
vottun; erum á lokakafla þess og mér
finnst það mjög spennandi. Ef það
tekst, sem ég er mjög vongóður um,
verðum við fyrsti blóðbankinn á
Norðurlöndunum sem nær því að
taka upp slíkt gæðakerfi. Þetta kost-
ar mikla peninga, eins og allt annað,
en aðallega mikla vinnu og atorku
starfsfólks á liðnum árum og okkur
finnst það mjög mikilvægt að bæði
heilbrigðisyfirvöld og sjúkrahúsyfir-
völd styðji okkur ötullega í því að
fara þessa leið. Það þarf líka að
standa dyggilega við bak þeirra sem
koma á eftir og ætla sér að gera eitt-
hvað svipað á öðrum sviðum heil-
brigðisþjónustunnar. Slíkur stuðn-
ingur hefur ekki verið nægur frá
ráðuneytinu.“ Hann telur yfirvöld
verða að fylgjast betur með því sem
um er að vera í heilbrigðisþjónust-
unni og stjómvöld þurfi líka að hafa
fingurinn á púlsi almennings. „Það
er hlutverk heilbrigðisþjónustunnar
að framleiða þau gæði sem almenn-
ingur ætlast til. Það er hlutverk heil-
brigðisyfirvalda að leggja mat á
þessi viðhorf almennings, og tryggja
skipulag og fjármögnun þjónustunn-
ar í takt við þær væntingar. Þarna
talar hver í kross við annan í okkar
þjóðfélagi. Ég og samstarfsfólk mitt
í Blóðbankanum erum ekki að beita
okkur fyi-ir endurbótum í blóðbanka-
þjónustunni af persónulegum metn-
aði, miklu fremar af faglegum metn-
aði vegna þess að við skynjum kall
tímans, vegna sérkunnáttu okkur og
tengsla við erlenda starfsbræður. Og
við finnum til ábyrgðar að sinna svo
mikilvægri starfsemi. Heilbrigðisyf-
irvöld mega aldrei dragast aftur úr
væntingum almennings um gæði
blóðbankaþjónustunnar, þá skapast
vantraust almennings. Og þá hrynja
mikilvægar stoðir þjóðfélagsins,
traust almennings á nauðsynlegri
samfélagsþjónustu.“
Fánaberi
„Ég vil að blóðbankaþjónustan
fari inn í nýja öld sem sá fánaberi
sem hún þarf að vera í heilbrigðis-
þjónustunni. Gott starf í Blóðbank-
anum mun halda áfram ef við fáum
góð viðbrögð heilbrigðisyfírvalda og
almennings. Ef svo er ekki er öllum
fjármunum til svona hluta hins vegar
kastað á glæ. Fara á nýja leið, við
leggjum mikið undir með nýju gæða-
starfi okkar, og nýju kerfi við fjár-
mögnun. Við tökum áskorun nýs
stjórnanda ríkisspítalanna um að
verða boðberar nýrra aðferða á nýj-
um tímum, en við verðum að finna að
velvilji sé fyrir því í „kerfinu" að
skrefið verði stigið til fulls. Þetta við-
horf á eftir að fá vaxandi fylgi en
ekki er víst að það verði alveg strax.
Menn hafa ekki þorað að horfast í
augu við þá staðreynd að allt kostar
eitthvað. Fólk ímyndar sér oft að
hlutir kosti ekkert af því að þeir eru
alltaf fyrir hendi, til dæmis blóð og
sama má reyndar segja um ýmislegt
annað í heilbrigðiskerfinu, en málið
er ekki svo einfalt. Ég les blöðin; ég
veit hvað lítið fyrirtæki þarf að
leggja í markaðsstarf. Ég veit að
bankar, bQaumboð, tryggingafélög,
olíufélög og fleiri halda húllumhæ
með miklum tilkostnaði til að laða til
sín viðskiptavini. Þetta er nauðsyn-
legt og eins er það í heilbrigðisþjón-
ustunni. Á hinum deildum spítalans
þarf að vísu ekki að auglýsa eftir við-
skiptavinum, þeir koma - veikir - en
í okkar geira þurfum við að ná til
fólks.“
Hann segir að hagi'æða megi í
heilbrigðisþjónustunni. Ymsa þjón-
ustu mætti til dæmis kaupa, þvotta,
þrif og viðhald húsa, svo eitthvað sé
nefnt. „Og Blóðbankinn þarf ekki að
vera fasteignaeigandi. Hann þarf
gott, vel staðsett hús; í almennings-
leið og nálægt sjúkrahúsi. Fyrir það
væri ég tilbúinn að borga sanngjarna
leigu. Við erum í 600 fermetrum í
dag en ég auglýsi eftir 1.250 fer-
metra húsnæði á góðu verði. í nýju
kerfi verðum við í aðstöðu til að
greiða leigugjaldið vegna þess að í
betra húsnæði veit ég að við bjóðum
almenningi betri þjónustu og fram-
leiðum betri og öruggari blóðhluta.
Það er hollt fyrir heilbrigðisyfirvöld
og almenning að sjá hvað hlutirnir
kosta. Ég veit að það kostar 25 millj-
ónir að eyða refagrenum á landinu,
eitthvað kostar að halda úti fiskveiði-
eftirliti og landhelgisgæslu. Og það
kostar mikið að halda úti blóðbanka-
þjónustu." Og ekki bara í krónum,
segir hann, því eins og Sveinn nefndi
að framan telur hann mikil hugar-
farsleg verðmæti felast í því fyrir
þjóðina að reka slíka þjónustu. „Við
erum stolt þjóð, og metnaðurinn
mikill, allt að því rembingur. Það er
bara metnaðarfull, góð og örugg
blóðbankaþjónusta sem sæmir slíkri
þjóð. En þá verður þjóðin að setja
aðbúnað og uppbyggingu þeirrar
þjónustu í öndvegi á nýrri öld.“
Morgunblaðið/Golli
Karlar
eru 90%
blóðgjafa
KARLAR eru rúmlega 90% blóð-
gjafa hérlendis. „Konum fer fjölg-
andi og við setjum okkur það
mark að þær fari fljótega yfir 10%
og verði komnar upp fyiir 25%
eftir nokkur ár. I sumum ná-
grannalöndum okkar eru þær um
eða yfir 50%. í Bretlandi var það
til dæmis þannig á stríðsárunum
að meðan mennimir voru á víg-
vellinum voru konurnar heima,
framleiddu vopn og gáfu blóð!“
segir Sveinn.
Astæða þess hve konur eru í
miklum minnihluta hérlendis segir
Sveinn að áður fyrr var erfiðara
að fylgjast með járnbirgðum fólks
en í dag, „og þá voru gjarnan
gefnar þær upplýsingar til kvenna
að þær þyrftu nú ekkert endilega
að vera að gefa blóð, en aðalhætt-
an hjá konum er sú að þær gangi
of mikið á járnbirgðir sínar. Nú
fylgjumst við betur með járn-
birgðum blóðgjafa en almennt
tíðkast í heiminum. Þar með get-
um við gefið konum mjög hnitmið-
aðar upplýsingar. Við viljum því
hvetja konur til þess að koma.“
Áhrif stríðs
Sveinn nefnir að e.t.v. hafi það
einnig áhrif að ísland hefur ekki
átt í stríði. „Ég veit til dæmis að
meðvitundin fyrir því hve mikil-
vægt er að gefa blóð er mjög sterk
á Balkanskaganum. Þar stendur
fólk í biðröðum til að gefa blóð á
venjulegum degi. Finnar, sem eru
alveg til sóma í blóðbankaþjón-
ustu, hafa líkega staðið í fleiri
stríðum en flestir aðrir og blóð-
bankastjórarnir þeirra telja
einmitt að það sé ein ástæða þess
hve starfið gengur vel.“
En þó ísland hafi ekki átt í
stríði hefur þjóðin hugsað hlýtt til
starfseminnar. „Blóðbankinn
þakkar því öllum sínum tryggu
blóðgjöfum stuðninginn á öldinni
sem er að líða og við hlökkum til
að ganga á móts við nýja öld með
stuðning almennings og yfirvalda í
veganesti. Þvi blóðbankaþjónustan
verður að lifa í sátt við þjóðina,"
sagði Sveinn.
Gott fyrir
hjartað að
gefa blóð?
FINNSKIR vísindamenn telja að
minni líkur séu á því að karlmenn
sem gefi blóð fái hjartaáfall en
aðrir. Jukka Salonen og félagar á
háskólasjúkrahúsinu í Kuopio telja
að niðurstöður rannsókna þein'a
styðji það sem tahð hefur verið, að
fólk með mikið járn í blóði sé
hættara við hjartaáföllum en hin-
um.
Finnarnir athuguðu lækna-
skýrslur 2.862 manna um níu ára
skeið. Af þeim 153 sem voru blóð-
gjafar fékk einn hjartaáfall, sem
er 0,7%, en af þeim sem ekki gáfu
blóð fengu 12% hjartaáfall. Frá
þessu var greint í tímaritinu New
Scientist fyrir um ári. Aðrir er-
lendir vísindamenn vara að vísu
við of mikilli bjartsýni og Sveinn
tekur í sama streng. „Ég hef verið
varkár að segja nokkuð um þetta
opinberlega, en ég veit um fjölda
blóðgjafa hérna sem þykir það
vera heilsu sinni til bóta að gefa
blóð, þeim líður betur á eftir,“ seg-
ir Sveinn Guðmundsson. „Þessi
finnski rannsóknarhópur hefur
verið mjög duglegur og birt
nokkrar greinar sem að þessu
lúta. Þessar rannsóknir hafa vakið
athygli en eru ekki staðfestar í
víðtækara samhengi. En ég á von
á að spennandi verði að fylgjast
með þessu í framtíðinni."