Morgunblaðið - 11.02.2000, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Gaf út ritsafn
sitt í lifanda lífí
Sænski rithöfundurinn Carl Jonas Love
Almquist átti rysjótta ævi að sögn Arnar
Ólafssonar, varð m.a. að flýja frá skóla-
stjórastarfí og gerði stórskuldugur tilraun
til að myrða okurlánara sinn með eitri.
CARL Jonas Love Almquist (1793-
1865) er talinn með helstu rithöf-
Iundum Svía. Hann átti rysjótta ævi.
Menntaðist í Uppsölum sem guð-
fræðingur, gerðist kennari, heillað-
ist af dulspeki 17. aldar mannsins
Swedenborgs. Hann gerðist róttæk-
ur stjórnarandstæðingur og varð
því að hverfa frá skólastjórastarfi
1841, fékkst síðan mest við ritstörf.
Hann varð stórskuldugur okurlán-
ara, reyndi að myrða hann með eitri,
og varð að flýja til Ameríku 1851, dó
svo fimmtán árum síðar á heimleið-
inni í Bremen.
Almquist gaf bæði út einstakar
bækur, ritgerðir, skáldsögur o.fl., en
auk þess hafði hann þá sérstöðu að
gefa út ritsafn sitt í lifanda lífi.
Rammi þess er samtal tveggja vina í
veiðihöll, þeir bera svo hin ýmsu
verk Almquists fram hvor fyrir ann-
an. Ritsafnið ber yfirleitt titilinn
Þyrnirósarbók., en stundum auk
þess: Reikandi hind, Frjálsir hugar-
órar... Fyrst komu þrettán bindi á
árunum 1833-1840, en fjórtánda.
viðbótarbindið birtist flóttaárið
1851. En svo kom ný syrpa undir
sama titli, 1.-3. bindi, 1839, 1849 og
1850! Reyndar dregur það svolítið
úr ruglinginum að syrpurnar eru að-
skildar eftir broti (sú fyrri heitir
duodes, en sú síðari imperialoktav).
Og frá upphafi var þetta skipulagt
sem tvær syrpur, sú seinni með
eldri ritum og háleitari. Þetta rit-
safnsform hefur m.a. þann kost, að
Almquist gat fljótt og vel svarað
gagnrýni á rit sín, útlistað þau sjálf-
ur, o.fl. Fræðileg heildarútgáfa rita
Almquist birtist í 21 þykku bindi
uppúr 1920. En á henni byggist ný
útgáfa Gidlunds fórlag, sem á ekki
að verða eins stór, nú er stærri
syrpan að verða útkomin í fimm
bindum, En auk þess eru komnar
tvær sjálfstæðar skáldsögur, og
meginrit höfundar um hverskyns
málefni sem á dagskrá voru, Mono-
grafi (1845).
Fjórða bindi fyrri syrpu Þyrni-
rósarbókar er skáldsagan Steina-
sörvi drottningar (Drottningens
juvelsmycke), en hún er talin helsta
verk Almquist. Þetta er meðalstór
skáldsaga sem birtist fyrst 1834, og
fjallar m.a. um morðið á Gústaf III
Svíakonungi 1792. En á framsviði
eru ástfangin ungmenni, eins og
tíska var í skáldsögum þá og löngum
síðar. Hér eru þau tvö af hvoru kyni,
og leiðir það til margháttaðs mis-
skilnings og afbrýðisemi. En meira
ber þó á ungri stúlku, Tintomara,
sem oft gengur þó í karlmannsföt-
um, og verða því hin fjögur öll ást-
fangin af henni/honum. Þessi kynja-
ruglingur var einnig vinsæll á
þessum tíma, en auk þess er þessi
undurfagra persóna tengiliður á
margan annan hátt. Með lygilegum
hætti hefur hún alveg sloppið við
kristilegt uppeldi, og er það dæmi
þess hve saklaust náttúrubarn hún
er, hún er laundóttir konungs, og
leynileg leiksystir yngra hálfbróður
síns, prinsins, heimagangur í höll-
inni, og stelur þar djásninu sem sag-
an heitir eftir, en bara til að móðir
hennar, sjúk og blásnauð, geti glatt
augu sín við það eina kvöldstund,
síðan mistekst reyndar að skila því
aftur.
Þetta er í orðsins fyllstu merk-
ingu rómantísk saga, en fer þó illa.
Helstu kostir hennar eru myndræn-
ar lýsingar á umhverfi, oft dularfull-
ar, því hér er mikið um undirferli og
dularbúninga. En helsti gallinn
finnst mér vera, að persónur eru
einhliða (týpur), og allt tal þeirra
sömuleiðis, mikið er um yfirborðs-
legar endurtekningar. Satt að segja
á ég erfitt með að skilja hve mikið er
látið með þessa sögu, og dettur helst
í hug orð viturs skálds, í bók-
menntafræðum verða til klisjur ekki
síður en í skáldskap. Eftir að skáld-
saga hefur einu sinni verið úthrópuð
sem meistaraverk tímans, eða tím-
ans tákn, éta menn það oft gagnrýn-
islaust upp hver eftir öðrum öldum
saman. Onnur skáldsaga, Columb-
ine eða dúfan frá Skáni er samtíma-
saga frá Svíþjóð, en Almquist lagði
ekki síður fyrir sig fjarlægar slóðir
og fyrri tíð, svo sem mjög var þá
vinsælt. Þessi samtímasaga er hin
væmnasta vella, um stéttaskiptingu
og saklausa vændiskonu, líkt og í
Leyndardómum Parísar eftir Eug-
ene Sue eða sumum sögum Dickens,
svo vitnað sé til samtímabókmennta
sem ýmsir lesenda þekkja. Satt að
segja er erfitt að gera upp við sig
hvort þessum höfundum var alvara,
eða þeir voru bara að vinna fyrir sér
með því að þjóna afleitum smekk
samtímans.
Ritgerðir Almquists
Ritgerðir Almquists þykja mér
stórum merkilegri, það sem ég hefi
séð. Þær eru einnig gjaman í formi
samtals vinanna tveggja. Og þetta
eru merkilegar pælingar. Einna fyr-
irferðarmest er Almquist Mono-
grafi, þar sem fjallað er vítt og
breitt um kirkjumál, stjórnmál og
skáldskap. A.m.k. hvað hið síðast-
talda varðar er greinilegt að Alm-
quist hefur lesið þýska hughyggju-
spekinga samtímans, svo sem
Fichte og væntanlega Hegel, þetta
eru nokkuð loftkenndar hugleiðing-
ar um þróun stig af stigi, þar sem
hið nýja er afneitun hins gamla, eðli
frásagnar er andstætt eðli leikrita,
en ljóð eru samspil beggja þessara
forma, o.fl. mætti telja. Þar er
margt merkilegt, t.d. segir hann að
fornfræg eining leikrits merki
hvorki að það skuli gerast á einum
stað né samfelldum tíma, heldur
stefna að samræmingu eðlisþátta
skapgerðar meginpersónu, líkt og
annað líf sé takmark þessa í trúar-
brögðum. Þannig séu leikrit í eðli
sínu trúarleg, en skáldsögur (Epik)
heiðin, því í margbreytileika þeirra
öðlist jafnvel náttúran líf og pers-
ónuleika. Merkilegt er að til að boða
hlutlæga frásögn í skáldsögum, not-
ar hann nánast sömu líkingu og
Flaubert varð frægur fyrir síðar; að
í skáldsögu sé höfundur líkt og guð í
náttúrunni, alstaðar nálægur og
virkur, en aldrei sjáist hann né
heyrist. Ljóðleikur Almquist, Don
Ramido, segir frá syni Don Juan,
sem gefst upp á ástinni, því allar
unnustur hans reynast vera hálf-
systur hans. Samtalið „Listin að
ljúka leikritum" frá 1835 tekur fyrir
aðfinnslu á þeim ljóðleik, að lokin
séu þokukennd. En Almpuist svarar
því hér til, að þannig sé lífið sjálft,
hitt einkenni léleg listaverk, að allt
gangi upp og sé ljóst, það séu rit:
gerðir, dulbúnar sem skáldverk. I
öðru riti „Om poesi och politik “ rek-
ur hann að skáldrit verði lítilfjör-
legt, sé það látið þjóna tilgangi utan
sín, hversu góður sem sá tilgangur
þyki. Það verði að sameina mismun-
andi eðlisþætti ritsins um innra
markmið þess, aðeins þannig geti
það haft pólitísk áhrif, þ.e. þau að
birta sálarlíf fólksins í landinu.
Ekki er hér rúm til að rekja fleira
úr þessu athyglisverða ritsafni, en
það þyrfti að koma a.m.k. á opinber
bókasöfn á íslandi.
-----«-•-----
Asmundur
S
Asmunds-
son í Gallerí
oneoone
ÁSMUNDUR Ásmundsson heldur
sýninguna Video ergo sum í Gall-
eríi One o one og hefst hún laug-
ardaginn 12. febrúar og stendur
til 12. mars. Segir í tilkynningu
að sýningin sé meinhæðinn út-
úrsnúningur á einum af betri
gullmolum gríska heimspekings-
ins Platúns, cogito ergo sum.
Opnunartími gallerísins er frá
kl. 12 til 19 virka daga og 12 til
16 laugardaga.
Nýr geisladiskur
• JAPIS hefur
tekið í dreifingu
geisladisk með
leikritinu „The
Sea-king’s
daughter" eftir
orkneyska
skáldið George
Mackay Brown.
Diskurinn er
Berg(jot gefinn út í Skot-
Arnalds landi af Saltire
Society en íslenska leikkonan Berg-
Ijót Arnalds fer með aðalhlutverkið.
Leikritið gerist árið 1290 og fjallar
um sjö ára stúlku, dóttur Eiríks 2,
konungs yfir Noregi, en þrátt fyrir
ungan aldur átti að krýna hana
drottningu yfir Skotlandi. Þá var
ákveðið að sameina Skotland og
England með því að gifta hana Eng-
landsprinsi. Á leiðinni frá Noregi til
Englands fékk hún lungnabólgu og
dó. Verkið gerist á ferð drottningar
til Englands. Um borð í skipinu upp-
lifir litla stúlkan frelsið í fyrsta sinn
og lætur sig dreyma um að losna
undan skyldum sínum við hirðina og
lifa fábrotnu lífi.
Dóttir sjávarkonungsins var áður
flutt á Endinborgarhátíðinni 1993 en
Bergljót Arnalds fór einnig með að-
alhlutverkið í þeirri uppfærslu.
Disknum vcrður dreift í allar
helstu bókaverslanir og mun kosta
1.990 kr. útúrbúð.
Bergljót
Arnalds
Vitinn
Rás 1 • Kl. 19.00
www.ruv.is/vitinn
FÖSTUDAGUR 11. FEBRÚAR 2000 37
I L

Útsölulo
GötumarkaSsstemmning
frá föstudegi til sunnudags.
Allar verslanir opnar.

I 3
Þ H R S E M fn J R R T H Ð 5 LIE R
PPLÝ5IHBRSÍMI 58B 7788 SKHIFSTOFUSfMI 568 921