Morgunblaðið - 11.02.2000, Síða 48

48 FÖSTUDAGUR 11. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
LUÐVIK
KRISTJÁNSSON
+ Lúðvík Kristj-
ánsson rithöf-
undur, Hafnarfírði,
fæddist í Stykkis-
hólmi 2. september
1911. Hann lést 1.
febrúar síðastliðinn.
Foreldrar hans voru
Súsanna Einarsdótt-
ir frá Stykkishóimi,
f. 4.12. 1890, d. 26.8.
1961 og Kristján
Bjarni Árnason, sjó-
maður frá Lækjar-
bug í Fróðárhreppi,
f. 4.9. 1886, d. 3.7.
bæ, f. 23.3. 1965,
kvæntur Ólöfu Sig-
urðardóttur kennara,
f. 2.4. 1965, þeirra
börn: Sveinn Gauti, f.
26.5. 1989, Þorkell, f.
6.6. 1991 og Oddný
Helga f. 5.11. 1995, 2)
Helga Sæunn, hjúkr-
unarfæðingur, Egils-
stöðum, f. 5.8. 1966,
gift Þóri Schiöth tann-
lækni, f. 12.1. 1963,
þeirra börn: Tjörvi, f.
7.7. 1991 og Teitur, f.
14.5. 1993, 3) Stefán
1921. Systkini Lúð-
víks eru Jóhanna, f. 12.8. 1913; Ól-
afur, f. 29.12. 1914; Stefán Gestur,
f. 11.9. 1918 og Steingrímur, f.
12.1. 1921. Hálfsystkini Lúðvíks
sammæðra eru Steinþór Magnús-
son, f. 9.11. 1926, d. 17.4. 1991;
Bergþóra Magnúsdóttir, f. 6.7.
1928 og Hallveig Magnúsdóttir, f.
30.8.1929.
Hinn 30.10. 1936 kvæntist Lúð-
vík Helgu Proppé, f. 17.5. 1910, d.
1.4. 1989, dóttir Guðrúnar Bjarna-
dóttur, f. 26.9. 1884, d. 20.12. 1952
og Jóns Proppé, f. 28.4. 1879, d.
6.1. 1948. Böm Lúðvíks og Helgu
em Véný kennari, Hafnarfírði, f.
7.8. 1941 og Vésteinn rithöfundur,
Reykjavík, f. 24.10. 1944. Böm
Vénýjar og Sveinbjörns Sigurðs-
sonar tæknifræðings, frá Vatns-
enda í Ólafsfírði, f. 13.2. 1935 em
1) Einar veðurfræðingur, Garða-
rekstrarfræðingur,
Hafnarfirði f. 13.2. 1973 í sambúð
með Geirlaugu Jóhannsdóttur
rekstrarfræðingi, f. 1.1.1976. Son-
ur Vésteins og Sigrúnar Júlíus-
dóttur félagsráðgjafa, f. 3.2. 1944
er Orri fomleifafræðingur, f.
22.12. 1967 í sambúð með Maríu
Reyndal leikkonu, f. 27.11. 1970.
Sonur Lúðvfks og Guðbjargar
Hallvarðsdóttur frá Fáskrúðar-
bakka, f. 18.6.1912 er Amgeir full-
trúi, Reykjavík, f. 8.1. 1946. Böm
Amgeirs og Halldóru Arnórsdótt-
ur húsmóður, f. 22.5.1944 em Guð-
björg læknaritari, f. 3.7. 1970, Ás-
dís snyrtifræðingur, f. 20.5. 1972
og Amgeir flugvirki, f. 14.7.1976 í
sambúð með Önnu Gunnlaugsdótt-
ur flugfreyju, f. 25.7.1971.
Lúðvík ólst upp í Stykkishólmi,
stundaði sjó á unglingsárum en fór
suður til náms og lauk gagnfræða-
prófi frá Flensborgarskóla 1929.
Hann tók kennarapróf frá Kenn-
araskóla íslands 1932 og sótti nám
í íslenskum fræðum í Háskóla Is-
lands 1932-34. Lúðvík var kennari
í Fróðárhreppi 1929-30, við Mið-
bæjarbarnaskólann í Reykjavík
1934-1944 og á vélsljóranámskeið-
um Fiskifélags íslánds 1937-1954.
Hann var ritstjóri Ægis, tímarits
Fiskifélags íslands 1937-1954,
Fálkans 1939 og Sjómannadags-
blaðsins 1941 og 1943. Eftir 1954
snéri Lúðvík sér alfarið að rann-
sóknum og ritstörfum en þá höfðu
þegar komið út eftir hann bækum-
ar Við fjörð og vík (1948), Bíldu-
dalsminning Asthildar og Péturs
Thorsteinssonar (1951) og fyrsta
bindi Vestlendinga (1953). Þar
næst komu annað og þriðja bindi
Vestlendinga (1955 og 1960), tír
bæ í borg (1957), Á slóðum Jóns
Sigurðssonar (1961) og tír heims-
borg í Gijótaþorp I—II (1962-63).
Frá 1964 helguðu Lúðvík og Helga
sig alfarið efnisöflun og samningu
íslenskra sjávarhátta sem út komu
í fímm bindum 1980-86. Afmælis-
rit Lúðvíks, Vestræna, kom út árið
1981 en það hefur að geyma rit-
gerðir eftír hann. Árið 1991 kom
út bókin Jón Sigurðsson og Geir-
ungar en þar fyrir utan liggur eftir
Lúðvík fjöldi ritgerða í tímaritum
og ennfremur margar blaðagrein-
ar. Lúðvík hlaut ýmsar viðurkenn-
ingar fyrir rannsóknir sínar og var
m.a. gerður heiðursdoktor við Há-
skóla íslands 1981 og hlaut silfur-
verðlaun Hins konunglega norska
vísindafélags 1984.
títför Lúðvíks fer fram frá Foss-
vogskirkju í dag og hefst athöfnin
klukkan 15.
Það mun hafa verið síðla sumars
árið 1963 sem ég kom fyrst á heimili
þeirra Lúðvíks og Helgu Proppé
konu hans. Þá var dóttir þeirra Véný
að kynna mig fyrir þeim sem tilvon-
andi tengdason þeirra. Þegar ég
heilsaði var handtakið þétt og inni-
legt hjá þeim báðum. Eins og þeirra
var siður var strax spurt hverra
manna maðurinn væri og hvaðan
hann væri ættaður. Það kom mér á
óvart hvað Lúðvík var vel heima í at-
vinnuháttum í Ólafsfirði, minni
heimabyggð.
Hann þekkti vel til útgerðar
Magnúsar Gamalíelssonar sem var á
þeim tíma mesti athafnamaður þar
og fleira kannaðist hann við, aðallega
frá eldri tíma því hann hafði verið til
sjós í Hrísey 1931. Lúðvík og Helga
fluttu til Hafnarfjarðar 1948 og
bjuggu þá á Vitastíg 3. En 1959
fluttu þau á Álfaskeið 18 og voru þar
meðan bæði lifðu. Helga lést 1. apríl
1989 en Lúðvík bjó áfram einn í íbúð-
inni í tæp átta ár.
Um það leyti sem ég kynntist
þeim, var Lúðvík að enda við að
ganga frá ritinu „Úr heimsborg í
Grjótaþorp" sem fjallar um ævi Þor-
láks O. Johnsen. Eftir það snéri
hann sér nær eingöngu að ritverki
því sem hann er þekktastur fyrir,
„íslenskum sjávarháttum".
Upphaf þessa mikla rits má rekja
aUt til ársins 1928 þegar Lúðvík var
17 ára á enska Hellyerstogaranum
Kings Gray sem var við veiðar á Hal-
anum. Einhverju sinni á trollvakt
vakti gamall skipsfélagi athygli hans
á því hversu mikið þjóðþrifamál það
væri, að bjarga frá gleymsku lýsingu
á lífi og háttum árabátakarlanna.
Þessi hvatningarorð blunduðu svo
með honum til ársins 1936. Komið
höfðu út „Islenskir þjóðhættir" eftir
Jónas Jónsson frá Hrafnagili, en þar
var einungis skrifað um landbúnað
og vantaði allt um sjávarhættina.
Eftir að Lúðvík var orðinn ritstjóri
tímaritsins Ægis dró ekki úr áhug-
anum hjá honum að safna saman
fróðleik um atvinnuhætti lands-
manna til sjávar fyrr á árum.
Þegar Lúðvík byrjaði á þessu
mikla verki tók það hug hans allan og
var hann vakinn og sofinn yfir því.
Hann ferðaðist um allt landið til þess
að afla sér gagna, en var áður samt
búinn að ná tali af gömlum mönnum
sem fæddir voru á árunum 185IU60
en langflestir á seinasta fjórðungi
nítjándu aldar.
Aftur á móti tók Helga kona hans
að sér að afla gagna á söfnum, en
hennar þáttur var ærinn meðan á
öllu ritverkinu stóð.
Það var ósjaldan sem þau fóru
saman á Þjóðskjala- og Landsbóka-
safnið og dvöldu þar daglangt. Ekki
létu þau gagnasöfnun hér heima
duga heldur leituðu þau til útlanda,
því allt varð að kanna niður í kjölinn.
Engu atriði sem átti að koma fram í
ritverkinu mátti vera í minnsta vafa
um að rétt væri greint frá. Helga var
listaskrifari og hafði þann háttinn á
að hún skrifaði á litla miða og þegar
kom að prentun verksins tóku prent-
ararnir við miðunum og prentuðu
beint eftir þeim. Þeir sögðu að óþarft
væri að skrifa þetta á ritvél, svo vel
læsilegur væri textinn. Þegar fyrsta
bindið kom út af „Sjávarháttunum"
gat Lúðvík þess að þáttur Helgu
væri ómetanlegur við alla þá gagna-
söfnun sem lá að baki þess, sem átti
þó eftir að verða umfangsmeiri síðar.
Með því að afhenda henni fyrsta
eintaldð tölusett og áritað í skinn-
bandi, vildi hann sýna henni hve mik-
ils hann mat þátt hennar við tilurð
þessa mikla ritverks.
Ég fór stundum með Lúðvík til að
taka myndir af hlutum og athöfnum
sem viðkomu söfnuninni. Þegar kom
að því að rita þáttinn um „Lunda-
veiði og kofnatekju" vildi Lúðvík
hafa hann sem mest lifandi og eðli-
legan og ákvað sjálfur að taka þátt í
kofnatekju svo hægt væri að láta
myndir af veiðunum fylgja með
þættinum. Sumarið 1970 fórum við
ásamt Bjarna Jónssyni, listmálara,
að Innri-Kóngsbakka í Helgafells-
sveit við Breiðafjörð til Bjöms Jóns-
sonar bónda þar. Bjarni var aðal-
teiknari Lúðvíks og teiknaði flestar
myndimar í ritverkið. Skammt und-
an landi em smáeyjar sem tilheyra
Kóngsbakka. Ýtt var litlum báti úr
vör og settist Lúðvík við stýrið og
sigldi haukfránum augum að lítillí
eyju þar skammt frá. Nú varð allt að
vera sem nákvæmast og vinna hlut-
ina í réttri röð, allt frá því að kofan
var tekin úr holunni, reytt, tilreidd
til matreiðslu, soðin og borðuð með
súpu sem gerð var af henni. Er
skemmst frá því að segja að þama
upplifði ég veiðiskap og búskapar-
hætti sem ég hafði ekki kynnst áður.
Greinilegt var að þetta var ekki í
fyrsta sinn sem Lúðvík hafði farið í
kofnatekju. Allt var þetta mjög eðli-
legt fyrir hann. Hann skrifaði ekki
einn staf hjá sér meðan á þessu stóð,
hann þurfti þess ekki, kunni þetta
allt eins og þátturinn um kofnatekju
ber með sér í ritinu.
Heimili þeirra Helgu og Lúðvíks
var látlaust, menningarlegt heimili
þar sem bækur vom í fyrirrúmi. Allt-
af var beðið með mikilli eftirvænt-
ingu eftir útkomu jólabókanna á
hverju ári og þær lesnar af mikilli at-
hygli og ræddar.
Einnig vom þau dugleg að sækja
ýmsa menningarviðburði sem í boði
vom. Á seinni ámm áttu þau á
hverju ári fasta miða í leikhús með
okkur hjónunum og var reglulega
gaman að taka þátt í þessum leikhús-
ferðum með þeim. Gestrisni þeirra
var viðbragðið. Skyldfólk og kunn-
ingjafólk, ekki síst utan af landi, leit
oft inn til þeirra án þess að gera boð
á undan sér. Tekið var á móti öllum
með alúð og vinsemd og þeim var
einkar lagið að halda uppi samræð-
um við gesti sína. Helga var oft búin
að vinna sér í haginn hvað viðkom
matargerð, sérstaklega eftir að
frystikistur komu til skjalanna og
var undravert hvað hún hafði lítið
fyrir því að töfra fram allskonar góð-
gerðir fyrir gesti þeirra. Meðan við
bjuggum í nágrenni við þau var stutt
fyrir dótturbörnin að fara í heimsókn
til afa og ömmu á Álfaskeiðið og nú í
seinni tíð höfðu langafabömin gam-
an af því að heimsækja Lúlla langafa
á Hrafnistu og ekki síst fyrir það að
alltaf átti hann eitthvað gott í litla
munna sem þau kunnu að meta.
Lúðvík fékk margvíslegar viður-
kenningar fyrir ritstörf sín. Á 70 ára
afmæli Háskóla Islands 1981 sæmdi
heimspekideild hann einni æðstu
lærdómsnafnbót, sem Háskólinn
hefur yfir að ráða, -útnefndi hann
heiðursdoktor fyrir vísindastörf
hans.
Lúðyík hafði stundað nám við Há-
skóla íslands fyrr á áram en fékk
ekki að taka próf þaðan vegna þess
að hann hafði ekki stúdentspróf.
Þrátt fyrir það var hann sæmdur
þessari nafnbót og var þakklátur fyr-
ir þá viðurkenningu.
Einnig hlaut hann heiðursviður-
kenningu fyrir verk sitt úr verð-
launasjóði Ásu Wright. Hann var og
heiðursfélagi Fiskifélags íslands.
Þetta hófst allt með menntaþrá Lúð-
víks og bjartsýni, því 15 ára gamall
fer hann í Flensborgarskólann í
Hafnarfirði. Það varð honum til
happs að móðuramma hans, Jóhanna
Jónsdóttir, sem hann hafði dvalist
hjá frá fimm ára aldri, þar til hún lést
árið 1922, hafði arfleitt hann að 500
kr. Með þetta skotsilfur að veganesti
varð honum auðið að setjast á skóla-
bekk í Flensborg veturinn 1926^27
og lauk þaðan gagnfræðaprófi vorið
1929.
Ég heyrði eitt sinn á tal hans við
eldri mann í Stykkishólmi sem var að
spyrja hann hvernig gengi með verk-
ið sem hann var þá nýbyrjaður á.
Lúðvík svaraði eitthvað á þá leið:
„Jú, jú það gengur bara vel, en mest
er um vert að mér endist heilsa og líf
til að ljúka því, því að mikil vinna er
framundan við það“. Honum tókst
ætlunarverk sitt og gott betur því að
á sex ámm komu út fimm bindi af
„íslenskum sjávarháttum“ sem í
byijun áttu ekki að verða fleiri en
þrjú, en lopinn teygðist og endaði í
fimm bindum eins og áður sagði.
Oft reikaði hugurinn til átthag-
anna á Snæfellsnesi. Helga var frá
Ólafsvík og hann frá Stykkishólmi.
Það var stórkostlegt að vera með
þeim hjónum á ferðalagi á þessum
slóðum. Betri leiðsögumann en Lúð-
vík var varla hægt að hugsa sér. Þar
stóð ekki á nöfnum, svo sem bæja,
fjalla, áa og vatna og jafnvel hóla í
landslaginu ásamt ýmsum söguleg-
um fróðleik. Þegar Lúðvík tók upp
heimili sitt og fór á Hrafnistu, sýndi
hann tryggð sína í verki og gaf bóka-
safn sitt vestur í Ólafsvík til minn-
ingar um Helgu konu sína. Safnið er
nú deild í bókasafni Ólafsvíkur og
ber heitið „Helgusafn“. Áður hafði
hann og fjölskylda hans afhent bóka-
safni grannskólans þar peningagjöf.
Ég vil þakka þau ár sem ég var
samtíða þeim hjónum, þau verða sér-
stök í minningunni, svo og hin síð-
ustu ár með tengdaföður mínum.
Blessuð sé minning Lúðvíks Krist-
jánssonar.
Sveinbjöm Sigurðsson.
Ég kynntist Lúðvík, fyrrverandi
tengdaföður mínum, vorið 1964. Sú
stund stendur mér ennþá ljóslifandi
fyrir hugskotssjónum þótt síðan sé
liðið hátt á fjórða áratug - og mörg
vötn mnnið til sjávar. Hann sat í
stólnum sínum við gluggann í Álfa-
skeiðinu. Fögur kvöldsól og hin ein-
stæða fegurð sem Hafnarfjörður
skartar á björtum vorkvöldum blasti
óhindrað við inn um stóra gardínu-
lausa stofugluggann. Hlýjan í hand-
takinu var ótrúlega góð, og ég sá ós-
vikinn viðurkenningarsvip og svo-
litla kankvísa forvitni í augunum.
Verðandi tengdapabbi, og stuðning-
ur minn frá þeirri stundu.
Bæði hann og Helga, fyrrverandi
tengdamóðir mín, sem ég kvaddi á
þessum síðum fyrir rúmum áratug,
reyndust mér tryggir vinir og mikil-
vægar fyrirmyndir í lífinu. Það var
mikið lán fyrir unga stúlku að kynn-
ast þeim, róttækum skoðunum
þeirra og persónulegum heilindum.
Starfsmetnaður þeirra, rausn og
tryggð er það sem stendur uppúr í
huganum. Ég sé fyrir mér þegar þau
komu akandi í leigubíl til Keflavíkur
til að taka á móti mér með litla son-
arsoninn til sumardvalar frá Svíþjóð
vorið 1968. Þau tóku miklu ástfóstri
við hann og við nutum bæði góðs af
þvi - fyrr og síðar. Ég man eftir smá
sendingum á ámm náms og fátækt-
ar, hvatningu til náms og annarra
viðfangsefna. Ég man eftir Lúðvík
að hlýða mér yfir umferðarlögin,
hrista höfuðið og hlæja kíminn og
viðurkennandi yfir því að hann
mundi ekki lengur geta lært þessa
yitleysu svona auðveldlega utanað!
Ég man áhuga og aðstoð þeirra
Helgu við að koma upp heimili okkar
Vésteins á íslandi, þrátt fyrir að
hugurinn væri annars staðar - við
fræðastörfin. Utgáfa fyrsta bindis
Islenskra sjávarhátta var einsog að
upplifa langþráða fæðingu eftir ára-
tuga meðgöngu árið 1980, fylgt hratt
eftir eins og með „fjölburafæðingu" í
röð ’82, ’83, ’85 og ’86. Fimm þykk
bindi! Þótt ég stæði fjær en áður
fannst mér ég samt eiga einhvem
hlut í þeirri uppskeragleði.
Ég hef oft sagt frá því hvílík upp-
lifun það var fyrir mig um tvítugs-
aldurinn að kynnast heimili þeirra
Helgu, samstarfi þeirra og jafnræði.
Sjálf kom ég frá borgaralegu heimili
þar sem áhersla var á tiltekt og hluti.
Hér blöstu við bækur sem þöktu
veggina. Maður fékk aldrei nóg af að
lesa á kilina og furða sig á öllum
gagnabunkunum í litla vinnuher-
berginu hans Lúðvíks. Furðulegir
litlir miðar vom dreifðir um borð og
hillur um alla íbúð. Miðamir hrifu
mig á einhvern dularfullan hátt um
leið og ég spurði mig: „Því var ekki
tekið til“ á þessu menningarheimili?
Ég skildi þó fljótlega að þetta var
mikilvægt gagnasafn, grannurinn að
hinu mikla verki, lifsafreki þeirra
hjóna, Islenskum sjávarháttum. Þau
unnu þétt saman að þessu stórvirki
af ólýsanlegri elju og helgun - í
kappi við tímann. Sá sem hefur ekki
tekið „vísindabakteríuna" skilur
þetta ekki. Þau fóra með Hafnar-
fjarðarstrætó á morgnana á Lands-
bókasafnið og heim aftur á kvöldin
þegar lokað var, en héldu áfram að
vinna heima. Hver stafur var hand-
skrifaður og Helga hreinritaði. Það
vora ekki tölvur og ekki bíll. Þótt
tímapressan lægi í loftinu var samt
alltaf tími til að gleyma sér í
skemmtilegum samræðum um þjóð-
mál og grínast með skemmtisögur úr
Hrísey þar sem ég var fædd en Lúð-
vík hafði verið á vertíð á yngri áram.
Það var líka grafið eftir ættfræði-
upplýsingum og öðram fróðleik. Ollu
var slegið upp i bókum. Allt skyldi
vera rétt.
Vinátta okkar hélst alla tíð þótt
auðvitað fjarlægðumst við eftir að
leiðir okkar Vésteins skildu. Við
Helga áttum þannig samband að það
var óháð hjónabandi og tengdum.
Við ræktuðum það aðallega í síma
síðustu árin og eftir fráfall hennar
1989 hélst traustur þráður á milli
okkar Lúðvíks sem var styrktur
öðru hvora með símtali og einstaka
fjölskylduboði, meðal annars á heim-
ili okkar Þorsteins, en þeir náðu líka
vel saman. Það var mikils virði að ná
að heimsækja Lúðvík á Landspítal-
anum í síðustu viku, þótt hann væri
talinn meðvitundarlaus, kveðja hann
og þakka fyrir áratuga tryggð og
vináttu, en þó sérstaklega fyrir
stuðning á erfiðum áram í lífinu -
sem aldrei gleymist.
Með Lúðvík Kristjánssyni er
genginn einn af merkustu samtíðar-
mönnum okkar, en verk hans lifa og
minningin um sérstakan tengdaföð-
ur og afa er varðveitt. Við Þorsteinn
og fjölskylda mín sendum börnum,
barnabömum og öðram aðstandend-
um innilegar samúðarkveðjur.
Sigrún Júlfusdóttir.
Með þessum orðum vil ég minnast
Lúðvíks Kristjánssonar rithöfundar.
Ég hitti Lúðvík nokkram dögum áð-
ur en hann dó á heimili tengdafor-
eldra minna. Véný, dóttir hans, hafði
boðið honum í sunnudagskvöldverð
eins og hún var ætíð vön að gera allt
frá því að hann missti konuna sína
fyrir 11 áram.
Hann var áskrifandi að þremur
dagblöðum sem hann las öll ítarlega,
mátti helst ekki missa af fréttatím-
um í útvarpi og sjónvarpi og fylgdist
þannig vel með því sem var að gerast
í þjóðmálum. Það var aðdáunarvert
hvað hann var vel að sér í málefnum
líðandi stundar t.d. hóf hann máls á
blaðagrein, er tengdist mínu fagi,
sem hann hafði nýlega lesið. Eftir
matinn keyrði ég hann heim og á
leiðinni spurði hann margra spurn-
inga út í framhaldsnám og atvinnu
konu minnar. Hann fylgdist alltaf vel
með börnum og barnabörnum sín-
um.
Lúðvík hafði verið með kvefpest
en var að ná sér og talaði um að nú
ætlaði hann að fara að synda aftur
reglulega eins og hann var vanur að
gera. Þótt Lúðvík væri orðinn aldinn
að áram, og sum liðamót stirð, hugs-
aði hann vel um heilsuna. Hann hafði
haft orð á því að halda veglega veislu
á níutíu ára afmæli sínu eftir eitt og
hálft ár. Vegna mikils lífsvilja Lúð-
víks er það áfall hvað dauða hans bar
að með slysalegum hætti.
Helga Sæunn Sveinbjömsdóttir,
eiginkona mín, er barnabam Lúð-
víks. Ég kom fyrst á heimili hans og
konu hans, Helgu Proppé, fyrir rúm-
um 12 áram, er ég kynntist konunni
minni. Greinilegt var að þau hjónin
höfðu mikinn áhuga á bókmenntum.
Flestir veggir heimilisins vora þakt-
ir bókum - þau unnu saman að rit-
störfum og höfðu keppst við að
leggja síðustu hönd á það verk sem
þau höfðu helgað ævistarfi sínu. Hér
á ég auðvitað við hið mikla ritverk
„íslenskir sjávarhættir".
Helga Sæunn var þeim mjög ná-