Morgunblaðið - 13.02.2000, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
M ATARLIS T/Fœr vínið ostinn til að syngja?
Sólargeislar sálarinnar
I SÍÐASTA pistli var ég að velta aðeins fyrir mér nautninni og hinum
„lærðu“ hvötum mannanna. Eg held hér áfram á ekki ólíkum nótum og velti
fyrir mér hugtakinu matargerðarlist.
Matargerðarlist felur vitanlega í
sér allan mat og drykk, eða
réttara sagt upplifunina sem fæst af
neyslu hans. Rétt
samsetning, vel til
fundnar andstæð-
ur, litur, lykt og
bragð geta gert
máltíð að sannkall-
aðri veislu fyrir
skilningarvitin og
stórkostlegri upp-
lifun.
I seinni tíð hefur
borðvín verið að skapa sér fastan
sess a.m.k. með „betri“ máltíðum
fólks, og það jafnvel hér á norður-
hjaranum. Menn skála nú orðið ekki
mikið í gamla íslenska brennivíninu
nema ef vera skyldi á þorrablótum
Eftir Álfheiði Hönnu
Friðriksdóttur
og hestamótum. Með fullri virðingu
fyrir þeirri ágætu bijóstbirtu og hóf-
legri neyslu hennar fínnst mér
ánægjulegt hvað „vínmenning" hef-
ur aukist hér á landi. Með því á ég við
að fólk er í ríkara mæli farið að velja
sér borðvín með tilliti til þess matar
sem á borðum er og í þeim tilgangi
að göfga með víninu bragð matarins.
í svona víndrykkju eru það gæðin en
ekki magnið sem skipta máli, það er
einungis verið að dekra við skilning-
arvitin og reyndar hjartað og æðarn-
ar líka. Það er nefnilega margsannað
að léttvín (sé þess neytt í hófi) eykur
hið svonefnda „góða“ kólesteról eða
HDL í blóði. Það er engin tilviljun að
hjá Suður-Evrópubúum er tíðni
hjarta- og æðasjúkdóma með þeirri
lægstu í heimi.
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR / ekki ör-
nggara að geyma skýrslumar undir koddanum?
Stóri-Kláus
kominn á stjá?
ÞEGAR ég var barn þóttu sögupersónumar Litli-Kláus og Stóri-Kláus tölu-
vert merkilegar á íslandi. Ekki síst þótti frásagnarvert þegar Stóri-Kláus
seldi dána ömmu sína - sú háttsemi mælist ekki vel fyrir hérlendis þótt eng-
um manni dytti í hug í alvöru að það gæti verið ábatasamur atvinnuvegur að
selja látin ættmenni. Nú eru hins vegar runnir upp þeir tímar að menn geta í
ákveðnum skilningi selt látnar ömmur sínar og gera sig meira að segja lík-
lega til að gera það. Það eru þó ekki líkamsleifamar sjálfar sem eiga að
ganga kaupum og sölum heldur ýmis lífsýni og trúnaðarmál um heilsufar og
lífshætti sem hin látna amma ræddi við lækni sinn í áranna rás. Þetta hefði
nú einhvern tíma þótt saga til næsta bæjar á íslandi.
n
eflir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
Eg get ekki að því gert að ég hef
dálitlar áhyggjur af sjúkra-
skýrslum um mig. Eg kann ekki við
að þær séu lesnar af óviðkomandi
fólki og upplýsing-
ar úr þeim síðan
færðar inn í mið-
lægan gagna-
gmnn. A fæðingar-
deildinni las ég
einu sinni sjúkra-
skýrslu um sjálfa
mig og varð alveg
hissa, þar var
nefnilega margt
nefnt af armæðu hversdagsins sem
ég hafði fyrir löngu verið búin að
kasta yfir öxlina. Eg myndi alls ekki
vilja að einhver óviðkomandi kæm-
ist í þá lesningu. Eg hef verið svo
lánsöm að hafa sérlega góðan heim-
ilislækni sem ég og mínir höfum get-
að snúið okkur til og rætt við um alls
kyns mál sem sannarlega hafa ekki
verið ætluð óviðkomandi eyrum. Ég
hef sagt lækninum mínum margt
vegna þess að ég veit að ég get
treyst honum - enda hafa þessar
upplýsingar verið honum einum ætl-
aðar. Mér hnykkti hins vegar við um
daginn þegar heilsugæslulæknir
einn gekk fram fyrir skjöldu og
kvaðst ekki mundu brjóta trúnað og
afhenda skýrslur um sjúklinga sína
en var svarað um hæl af einhverjum
heilbrigðisyfirvöldum að viðkom-
andi heiisugæslustöð ætti þessar
skýrslur og þær upplýsingar sem
þar eru og gæti að því er virtist farið
með þær að vild.
Ég trúi ekki að þetta geti staðist.
Sjúklingurinn hlýtur að hafa ein-
hvern rétt í þessu máli. Ég sem
sjúklingur hef aldrei ætlað mér að
afhenda mína heilsufarssögu til
eignar og umráða einhverri heilsu-
gæslustöð, ég hef hins vegar treyst
lækninum mínum fyrir trúnaðar-
málum - á þessu er mikill munur.
Að gefnu tilefni vildi ég gjaman
vita hvort sjúklingur geti ekki ef
hann vill fengið að varðveita sínar
sjúkraskýrslur sjálfur. Eftir allar
þessar umræður um illa varðveittar
og söluvænar sjúklingaskýrslur er
ég helst að hugsa um að fá mínar
skýrslur og geyma þær undir kodd-
anum hjá mér. Svona skýrslur eru
um einkamál fólks sem það vill ekki
opinbera og væru því sennilega best
komnar heima hjá því sjálfu. Við-
komandi gæti svo komið með sínar
skýrslur með sér í læknaheimsóknir
eða á sjúkrahús.
Fram undir þetta hefur hvorki
mér né öðrum dottið í hug að þagn-
arheitið sem læknar gefa og þeir
hafa flestir virt í samskiptum við
sjúklinga geti heilbrigðisyfirvöld
rofið að vild á þeirri forsendu að
heilsugæslustöðin eigi þær upplýs-
ingar sem þar eru gefnar í trausti á
hinn margfræga Hippokratesareið
lækna.
Mér finnst satt að segja fyrirhug-
uð sala á sjúkraskýrslum enn ótrú-
legra fyrirbæri en mér þótti á sínum
tíma sagan af sölunni á hinni dauðu
ömmu Stóra-Kláusar. Heilbrigðisyf-
irvöld geta samkvæmt ofansögðu
ákveðið að setja alls konar upplýs-
ingar sem þeim berast og hefur bor-
ist af sjúklingum inn í gagnagrunn
svo framarlega sem sjúklingamir
leggja ekki blátt bann við því með
yfirlýsingu sem þeir senda land-
lækni. Þetta gæti hugsanlega geng-
ið ef verið væri að byrja að safna
þessum upplýsingum hér og nú og
allir hefðu verið aðvaraðir áður svo
ekki flyti neitt með sem þeir ekki
vilja að komi fram. En að taka gaml-
ar skýrslur látins fólks, manna sem
ekki hafa dómgreind vegna sjúk-
dóms síns, barna og annarra sem
ekki geta varið sitt einkalíf er að
mínu mati siðleysi. Þær upplýsingar
sem í þessum skýrslum eru voru
gefnar með tilliti til þagnareiðs
læknisins sem hlustaði á þær og
skráði þær, margir hefðu vitanlega
talað mun varlegar um sig og sína ef
þeir hefðu rennt grun í að til stæði
að gera þagnareiðinn markingarlít-
inn og skýrslurnar upptækar. Pers-
ónulega hef ég ekki á móti því að
taka þátt í skipulögðum rannsókn-
um af læknisfræðilegu tagi, en ég vil
vera spurð áður og ekki láta nota
nein gögn frá mér í aðrar rannsókn-
ir en þær sem ég hef gefið skriflega
yfirlýsingu um að ég vilji taka þátt í.
Árstíðirnar hafa dálítið um það að
segja hvernig matseðillinn er hjá
okkur.
Bæði eru sumar vörur dýrari á
vissum tímum og eins kallar líkam-
inn á þá fæðu sem hann þarfnast eft-
ir því hvort kalt eða heitt er í veðri,
þurrt eða rakt. Á vetuma borða
flestir þyngri mat, þ.e. meira af kjöt-
meti, rjómalöguðum grænmetissúp-
um- og sósum og fleiru í þeim dúr.
Með slíkum mat hæfir yfirleitt að
velja frekar kraftmikil rauðvín eða
þurr hvítvín með góðri fyllingu. Einn
uppáhalds „vetrarmunaðurinn"
minn eru ostar og gott rauðvín
snæddir við kertaljós. Það er eins og
þreyta vikunnar leysist upp á föstu-
dagseftirmiðdegi eftir góðan sund-
sprett og gufubað og rauðvínsosta-
veislu heima í kotinu á eftir. Maður
fær sólskin inn í sálina úr þrúgum
vínsins og þegar maður rennir væn-
um ostbita niður með víninu ráða
skilningarvitin sér ekki af kæti.
Frakkar orða þetta ástarsamband
mjög skemmtilega og segja að vínið
fái ostinn til að syngja.
Á sama hátt og vínið getur kórón-
að góða máltíð getur það einnig
varpað skugga á hana sé þess ekki
neytt í hófi. Hver og einn verður að
meta fyrir sig hve mikið hann drekk-
ur og öll þolum við áfengi mjög mis-
jafnlega. í hæfilegu magni getur áf-
engi virkað afslappandi, en drekki
maður of mikið missir maður ein-
beitinguna, dómgreindin slæfist,
maður gerir sig jafnvel að ftfli eða
einfaldlega sofnar. Enginn vill lenda
í slíkum hremmingum í matarboði í
góðra vina hópi.
Heimspekingurinn Konfúsíus
sagði fyrir 2500 árum að „allar
manneskjur neyttu matar og
drykks, en það væri á fárra færi að
uppgötva bragð“. Matar- og drykkj-
arhefðir okkar byggjast á gömlum
grunni og hafa verið að ftnslípast í
gegnum aldirnar, en alltaf má gera
betur. Nýir réttir og nýtt bragð gefa
okkur nýjar upplifanir og e.t.v. er
mikið til í orðum franska matarheim-
spekingsins Brillat Savarin sem hélt
því fram að uppgötvun nýs réttar
væri mannkyninu mikilvægara held-
ur en uppgötvun nýrrar stjörnu.
Matur og drykkur hefur alltaf
leikið stórt hlutverk sem gleðigjafi
og andleg jafnt sem líkamleg upp-
lyfting okkar manna og mun halda
áfram að gera svo um ókomna tíð.
Réttirnir verða bara æ meira spenn-
andi og fjölbreytilegri, þökk sé hin-
um alþjóðlegu menningaráhrifum
sem streyma þjóða í millum og sem
betur fer einnig upp á Frón.
Hér fylgir uppskrift að ljúfum
kálfakjötsrétti (kálfakjöt er sem bet-
ur fer farið að fást víða).
Kálfalserissneiðar
í feluleik
Uppskrift fyrir 4
4 kálfalærissneiðar (u.þ.b. 400 g)
VISINDI Hvernig myndast þungir kjamar?
Fiseindir og sprengistjömur
ÞUNG frumefni, eins og gull og úran, verða til þegar risamiklar stjörnur
springa og þeyta efnislögum sínum út í rúmið. Ljósstyrkur sprengistjama er
gífurlegur, allt að því 100 milljón sinum meiri en Ijósstyrkur sólarinnar.
Sprengistjömur mynda mikið magn nifteinda. Talið er að skothríð þessara
nifteinda úr meðalþungum frumefnum, eins og jámi, leiði til myndunar enn
þyngri fmmeinda eins og gulls og úrans. Þessi ferill nefnist nifteindagrip
(neutron capture process) og þarfnast að jafnaði 100 nifteinda fyrir hvern at-
ómkjarna. Vandamálið sem kjarneðlisfræðingar glíma við er að ekki er auð-
velt að skýra tilvist allra þeirra nifteinda sem þurfti til að mynda þau þungu
framefni sem þekkt era í dag. Eins og ævinlega þegar þeir lenda í svipaðri
aðstöðu, segja eðlisfræðingar einfaldlega fyrir um tilvist nýrrar eindar, sem í
þessu tilfelli er talin vera skyld fiseindum.
Það var austum'ski eðlisfræðing-
urinn Wolfgang Pauli sem sagði
fyrstur manna fyrir um tilvist fis-
einda til þess að
bjarga lögmálinu
um viðhald ork-
unnar. Nú er talið
nokkuð víst að fis-
eindir komi fyrir í
þremur afbrigðum,
sem nefnastraf-fis-
eftir Sverri Olafsson eindir, muon-fis-
eindir og tau-fiseindir. Raf-fiseindim-
ar gegna mikilvægu hlutverki innan
sprengistjama og nú er talið að það
sé einmitt virkni þeirra sem hefur það
í för með sér að ekki er nóg af nift-
eindum til að koma af stað nifteinda-
gripi. Raf-fiseindirvíxlverkaveiklega
við nifteindir og breyta þeim í rót-
eindir. Róteindimar geta síðan sam-
einast öðrum nifteindum til að mynda
svo kallaðar alfaeindir. Eftir þessa
ferlaröð er h'tið eftir af fijálsum nift-
eindum til að orsaka nifteindagripið.
Tii að leysa þetta vandamál hafa
eðlisfræðingar sagt fyrir um tilvist
enn einnar gerðar fiseinda sem þeir
nefna einfara-fiseindir. Þrátt fyrir að
nýja eindin nefnist „fiseind", er hún á
margan hátt gjörólík öðrum fiseind-
um. Merkilegasti mismunurinn virð-
ist sá, að einfara-fiseindin víxlverkar
ekki, eins og aðrar fiseindir, sam-
kvæmt veika kjarnakraftinum við
aðrar eindir. Þetta hefur komið í Ijós
við rannsóknir sem gerðar voru á
splundrun svokaliaðra ZO-einda. Að
öðra leyti er ekkert vitað um eigin-
leika þessarrar eindar, þó þeir sem
trúa á tilvist hennar telji að um sé að
ræða einstaklega undarlega og for-
vitnilega eind sem eigi eftir að gegna
mikilvægu hlutverki í eindarannsókn-
um komandi ára.
En hvernig bjargar einfara-fis-
eindin nifteindagripinu? Talið er að
rétt eftir myndun sprengistjama
verði til mikið magn muon- og tau-
fiseinda, sem í stað þess að breytast í
raf-fiseindir breytist nú í einfara-fis-
eindir. Nokkra síðar á æviskeiði
sprengistjömunnar ummyndast raf-
fiseindir í muon- og tau-fiseindir.
Heildamiðurstaðan af þessu er ein-
faldlega sú að lítið er eftir af raf-fis-
eindum, sem þar af leiðandi ná ekki
að breyta nifteindum í róteindir. Nift-
eindirnar geta því rekist saman við
jámkjama og aðra meðalþunga at-
ómkjarna til að mynda enn þyngri
framefni eins og gull og úran.
Eðlisfræðingamir sem sagt hafa
fyrir um tilvist einfara-fiseindarinnar
telja að þeir hafi komið fram með
bestu hugmyndina til að skýra mynd-
un þungra frumefna, án þess að þurfa
að fóma tilvist þegar þekktra einda.
Vandamálið er hins vegar að enn er
engin leið til að fella einfara-fiseind-
ina inn í hefðbundið líkan frameinda,
sem hingað til hefur tekist að skýra
flesta eiginieika þekktra einda. Þó
eindaeðlisfræðingar séu ef til vill nýj-
ungagjamari en flestir aðrir starfs-
hópar er trúlegt að meiri staðfestingu
þurfi á tilvist einfara-fiseinda áður en
þeir fóma hefðbundna líkaninu.

* * i1 Wlml
J£ mtml V

Sprengistjaman Cassiopeia A. Myndin er fengin með útvarpsgeislum.