Morgunblaðið - 28.03.2000, Blaðsíða 37

36 ÞRIÐJUDAGUR 28. MARS 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 28. MARS 2000 37 ,
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
RÁÐGÁTAN PÚTÍN
VLADÍMÍR Pútín, sem á sunnudag var kjörinn forseti
Rússlands, er enn ráðgáta í augum flestra. Þrátt fyrir
að hann hafi verið starfandi forseti Rússlands allt frá því að
Borís Jeltsín lét óvænt af embætti um áramótin og for-
sætisráðherra þar á undan er lítið vitað um það hvaða
stefnu Pútín mun taka nú þegar ljóst er að hann hefur verið
kjörinn í embætti til næstu fjögurra ára.
Margir hafa áhyggjur af reynsluleysi Pútíns í stjórnmál-
um, fortíð hans í rússnesku leyniþjónustunni, þar sem hann
starfaði í sautján ár, og þeim nánu tengslum sem hann hef-
ur haldið við fyrrverandi starfsfélaga sína þar.
Það miskunnarleysi er Pútín hefur sýnt í hernaðinum í
Tsjetsjníu, þar sem öllum ráðum hefur verið beitt til að
tryggja tímabundinn, hernaðarlegan sigur í pólitískum til-
gangi vekur jafnframt upp ugg. Pútín hefur að sama skapi
verið ófeiminn við að berja á pólitískum andstæðingum sín-
umog þeim öflum er kynnu að ógna stöðu hans.
Á móti kemur að Pútín nýtur greinilegs trausts rúss-
neskra kjósenda er virðast hafa verið orðnir langþreyttir á
þeirri óvissu og þeim stöðugu uppákomum er einkenndu
stjórnartíð Jeltsíns. Honum hefur nú verið veitt afdráttar-
laust umboð til að fara með völdin áfram.
Öllu skiptir hins vegar hvernig hann mun beita þeim
völdum. Forsetinn nýi hefur margítrekað lýst því yfir að
hann vilji efla rússneska hagkerfið og halda áfram þeim
umbótum sem þrátt fyrir allt hafa náð fram að ganga. Þótt
enginn standi í þeirri trú að Pútín sé umbótasinni í vest-
rænum anda virðist hann sannfærður um að hagsmunum
Rússlands sé best borgið með því að treysta markaðinn og
efla tengsl Rússa við vestræn ríki. Hann hefur jafnvel
gengið svo langt að lýsa því yfir að hann telji ekki útilokað
að Rússar muni dag einn geta óskað eftir aðild að Atlants-
hafsbandalaginu. Þótt fáir hafi tekið þá yfirlýsingu bók-
staflega virðist hún óneitanlega vera til marks um að Pútín
vilji rjúfa þá einangrun sem Rússar hafa verið í síðastliðin
misseri og taka virkan þátt í samstarfi evrópskra lýðræðis-
ríkja.
Það skýrist þó ekki fyrr en á næstu mánuðum hver hin
raunverulega stefna Pútíns verður í utanríkis- og efna-
hagsmálum. Það á til dæmis eftir að koma í ljós hvort hann
mun gera alvarlega tilraun til að uppræta þá spillingu er
einkennt hefur rússneskt efnahagslíf og gera atlögu að
þeim valdamiklu kaupsýslumönnum, er auðgast hafa á
tengslum við pólitíska valdhafa.
NETVÆÐING EVROPU
AFUNDI leiðtoga Evrópusambandsríkjanna í Lissabon í
síðustu viku var tekin ákvörðun um að gera sérstakt átak
til þess að netvæða Evrópu, ef svo má að orði komast. Mark-
miðið með þessu átaki er að stuðla að stórauknum hagvexti og
fjölgun starfa í Evrópuríkjum. Leiðtogar ESB-ríkjanna hafa
vissar áhyggjur af því að forskot Bandaríkjamanna í notkun
Netsins sé orðið mjög mikið.
Það sem vekur ekki sízt athygli er sú staðreynd að þetta er í
fyrsta sinn sem slík stefnumarkandi ákvörðun er tekin af hálfu
pólitískra forystumanna Evrópuríkja, sem bersýnilega líta svo
á að netvæðing Evrópu sé lykUl að uppsveiflu í efnahagslffi
ríkjanna.
Við íslendingar búum við mikið góðæri um þessar mundir
og þau vandamál sem við eigum við að etja eru ekki stór í snið-
um miðað við það sem gerist hjá öðrum þjóðum. Við þurfum
heldur ekki að kvarta undan því að þjóðin sé treg til þess að til-
einka sér hina nýju tækni. Þvert á móti vekur það athygli í öðr-
um löndum hvað íslendingar eru fljótir að tUeinka sér nýjung-
ar á þessu sviði.
Eitt vandamál hefur þó reynzt okkur erfítt viðfangs en það
er þróunin í byggðamálum. Sífellt fleiri landsmenn yfirgefa
hinar dreifðu byggðir og setjast að á suðvesturhorninu. Netið
getur átt þátt í að snúa þessari þróun við. Með því að byggja
upp öflugt grunnkerfi, sem gerir landsmönnum kleift að nýta
sér kosti netvæðingarinnar með sama hætti hvar sem þeir búa
á landinu yrði stórt skref stigið til þess að takast á við byggða-
vandann. Átak í þessum efnum gæti jafnvel snúið byggðaþró-
uninni við. Þess vegna eiga stjómvöld að gera netvæðingu
landsins alls að grundvallarþætti í byggðapólitfldnni.
Jöfn aðstaða í notkun Netsins hvar sem menn búa á landinu
myndi ýta undir áhuga fólks á að nýta sér kosti dreifbýlisins,
sem m.a. em ódýrara húsnæði og betri aðstæður til þess að ala
upp börn en í þéttbýlinu á suðvesturhorninu. Netvæðingin
getur orðið til þess að undirstríka þessa kosti landsbyggðar-
innar umfram þéttbýli.
Baugur hyggur á landvinninga á Norðurlöndunum á næstu árum
Samræðustund dr. Georgs Kleins og Þorsteins Gylfasonar í Háskóla Islands
Tölvumyndin sýnir hvernig verslun Debenhams í Stokkhólmi kemur til með að líta út, en lengd byggingarinnar er um 80 metrar og breidd um 100 metrar.
Stórverslun Debenhams
opnuðí Stokkhólmi
15-20 sérverslanir opnaðar á Norðurlöndum næstu fímm árin
Verslun Debenhams mun standa við Drottningargötu, helstu gönguötuna í miðborg Stokkhólms.
Baugur hyggur
á landvinninga á Norður-
löndunum og á næstu
árum er gert ráð fyrir
að fímm stórverslanir
Debenhams rísi þar og
15-20 sérverslanir
Areadia Group, sem
eru til dæmis með
merkin Top Shop og
Miss Selfridges.
Fyrsta sérverslunin
verður opnuð í Stokk-
hólmi í maí og tvær
til viðbótar í haust og
stórmarkaður Deben-
hams í miðborg Stokk-
hólms verður opnaður
haustið 2002.
BAUGUR (Sverge), sem er
dótturfyrirtæki Baugs,
hefur undirritað viljayfir-
lýsingu um að opna 8.500
fermetra verslun Debenhams í mið-
borg Stokkhólms haustið 2002.
Einnig hefur verið ákveðið að opna
sérverslun með föt fyrir ungar
stúlkur í miðborg Stokkhólms í maí í
vor, en það verður fyrsta verslunin
sem verslanakeðjan opnar á hinum
Norðurlöndunum fyrir utan Færeyj-
ar.
Baugur er með umboð fyrir
Debenhams á Norðurlöndunum og
hann er einnig með umboð þar fyrir
Arcadia Group, sem rekur ýmiss
konar sérverslanir, svo sem Top
Shop og Miss Selfridges.
Það verður Miss Sel-
fridges verslun sem verð-
ur opnuð í maí í Stokk-
hólmi, en síðar á árinu er
fyrirhugað að opna tvær
sérverslanir í viðbót í Stokkhólmi.
Kristjón Grétarsson, verkefnis-
stjóri á þróunarsviði Baugs, segir að
fyrirtækið sé að fara inn á nýja
markaði með þessu. Það séu kostir
því samfara að opna smærri verslun
í vor og geta fikrað sig áfram og afl-
að sér þekkingar og sambanda á
markaðnum áður en komi til opnun-
ar stórverslana. Að auki sé fyrirhug-
að að opna tvær verslanir til viðbót-
ar í Stokkhólmi í haust og verði
önnur þeirra væntanlega Top Shop
verslun.
Kristjón sagði að þeii' hefðu fram-
kvæmt markaðsrannsóknir í Stokk-
hólmi fyrir jól og það hefði greini-
lega komið í ljós að það væri
svigrúm á þessum markaði fyrir
smærri tískuvöruverslanir fyrir
yngra fólk og þess vegna hefðu þeir
ákveðið að ráðast í þetta verkefni af
krafti.
Debenhams verslunin í Stokk-
hólmi verður nær helmingi stærri en
Debenhams verslunin sem byggð
verður í Smáranum, en hún er 4.500
fermetrar að stærð. Verslunin mun
standa við helstu göngu-
götuna í miðborginni,
Drottingargötuna, í bygg-
ingu sem verður alls um
70 þúsund fermetrar að
stærð og hýsti áður póst-
þjónustuna. Baugur fær húsnæðið
afhent í byi'jun árs 2002 og verslun-
in verður opnuð um haustið.
Staðsetningin afskaplega góð
Kristjón sagði að á venjulegum
laugardegi færu þarna um götuna 65
þúsund manns og áætlað væri að
fram hjá byggingunni færu um 15
milljónir manna á ári. Staðsetningin
væri þannig afskaplega góð og gæfi
mikla möguleika.
Kristjón sagði að áætlanir fyrir-
tækisins gerðu ráð fyrir að fimm
Debenhams verslanir yrðu reistar á
Norðurlöndunum á næstu árum.
Þeir væru þegar farnir að huga að
því að staðsetja aðra verslun í Suð-
ur-Svíþjóð og þeir væru einnig farn-
ir að hugsa sér til hreyfings í Dan-
mörku, en fyrsta yerslunin myndi
verða opnuð hér á Islandi í Smáran-
um haustið 2001. Þá væru einnig
áætlanir um að opna 15-20 sérversl-
anir Arcadia Group á Norðurlöndun-
um. Þrjár yrðu opnaðar í ár, ein í
vor og tvær í haust, eins og fyrr
sagði, og ef vel gengi væri stefnan
sú að opna þrjár verslan-
ir á ári næstu fimm árin
víðsvegar á Norðurlönd-
unum.
„Þetta er geysilega
spennandi og skemmti-
legt verkefni fyrir fyrirtækið í heild.
Við erum að stíga fyrstu skrefin í að
verða alþjóðlegt fyrirtæki með
þessu,“ sagði Kristjón.
Hann sagði að miðað við þær
markaðskannanir sem þeir hefðu
gert á Norðurlöndunum og í Svíþjóð
sérstaklega væru forsendur fyrir
hendi fyrir Baug að hasla sér völl á
þessum markaði.
„Samkeppnin er geysilega hörð og
það þýðir ekkert annað en hella sér
út í hana af fullum krafti. Þarna eru
margvísleg tækifæri fyrir hendi ef
rétt er á spilunum haldið,“ sagði
Kristjón.
Þörf fyrir smærri
tískuverslanir
Hann sagði að markaðurinn þarna
væri auðvitað margfalt stærri en hér
á landi og því væru möguleikarnir
miklir. Markaðsrannsóknir þeirra
sýni að þörf sé fyrir smærri tísku-
verslanir fyrir ákveðna markhópa og
tískuverslanir innan Arcadia Group
henti sérstaklega vel að því leyti. Þá
eigi deildaskipt stórverslun Deben-
hams að geta verið mjög
vel samkeppnisfær í
verði. Verðlag á fatnaði í
Svíþjóð sé svipað og hér á
landi og Debenhams eigi
að geta boðið mjög gott
verð í þeim efnum.
Kristjón segir aðspurður að Baug-
ur eigi fullt erindi inn á þennan
markað á Norðurlöndunum. „Við bú-
um yfir mikilli þekkingu og eigum
að geta staðið jafnfætis þeim er-
lendu aðilum sem eru að keppa á
þessu sviði. Þarna eru möguleikarn-
ir og það eru sömu lögmálin sem
gilda, þó markaðsumhverfið sé
stærra í sniðum," sagði Kristjón
Grétarsson að lokum.
Fimmtán
milljónir
manna á ári
Markaðurinn
margfalt
stærri
Eru vísindin hlutlaus
um siðferðileg efni?
Faðir, móðir fortöpuð
fósturjörðin meðogGuð.
Engin vagga, engin gröf,
engin vör fær koss að gjöf
Svona er upphafserindi ljóðs-
ins Af hreinu hjarta eftir
ungverska ljóðskáldið Att-
illa Jozsef í þýðingu Þor-
steins Gylfasonar. Það fór vel á því að
samræða þeirra Þorsteins og Kleins
hæfist á lestri ljóðsins, bæði á ís-
lensku og ungversku, enda er það
ekki síst sameiginlegur áhugi á
skáldskap sem hefur leitt þessa tvo
heiðursmenn saman.
Leitin að sannleikanum
Eftir inngang Georgs
Kleins um ljóðið og sögu
þessa merkilega ung-
verska ljóðskálds, sem
ólst upp í sárri fátækt í
upphafi aldarinnar í Ung-
verjalandi og átti á stuttri
ævi erfitt með að ná fót-
festu í samfélaginu, þótt
ljóðlist hans yrði síðar
hafin í hæstu hæðir, hóf-
ust umræður um starf og
hlutverk vísindamanna.
Og Þorsteinn vakti máls á
andæmum Kleins við fé-
lagslegri mótunarhyggju.
Klein: Meðal afbygg-
ingarsinna, póstmódern-
ista og feminista á sér
stað mikil umræða um
þátt samfélagsins í mótun
vísinda. í augum þessara
aðila er texti án endan-
legrar merkingar, án
tengsla við sannleika eða
nokkurn ytri veruleika
utan orðræðunnar. Þá er
því gjarnan haldið fram af
sömu aðilum að ekki séu
til nein algild verðmæti
eða fyrirbæri sem hafi
gildi í sjálfu sér, allt er af-
stætt. í öfgafyllstu birt-
ingu þessara viðhorfa er
allt leyfilegt og Shake-
speare engu betri en
Ándrés Önd. Þessar hug-
myndir hafa síðan verið
yfirfærðar á tilraunavís-
indin. Þessi viðhorf koma
mér fyrir sjónir eins og ef
maður ímyndar sér heyrnarlausan
félagsfræðing sem tekur að sér að
skrifa um tengsl óperunnar við mót-
unaröfl samfélagsins. Hann gæti við-
að að sér efni um valdabaráttu innan
óperunnar og hvernig hún hefði mót-
ast af peningalegum forsendum og
unnið úr þeim á hárnákvæman og
vísindalegan hátt en hann myndi hins
vegar aldrei geta eyrum sínum við
söngnum og áhrifum hans, þ.e. helstu
ástæðu þess að fólk setur upp og
sækir óperusýningar.
Á sama hátt skrifa margir afbygg-
ingarsinnar og eða póstmódernistar
um vísindin. Þeir greina völdin innan
vísindanna, hvernig markaðurinn og
peningaöflin hafa áhrif á starf vís-
indamanna án þess að hafa innsýn í
vinnuna sjálfa og það sem vísinda-
menn fást við. Þeir telja okkur vís-
indamenn lifa í mýt- ______________
unni um raunveruleik-
ann, þ.e. þeirri blekk-
ingu að rannsóknir
okkar og niðurstöður _______________
varði ljósi á veruleik-
ann meðan vísindastarfið er í raun-
inni algjörlega mótað af öflum samfé-
lagsins og innbyrðis valdabaráttu
vísindamanna. En þetta er fjarri
sanni og má nefna að byltingar eða
viðmiðabreytingar í vísindum hafa
oftar en ekki orðið vegna utanaðkom-
andi áhrifa.
Þorsteinn: „En stofnanir eins og
háskólar hafa þróast hver með sínum
hætti í ólíkum löndum. Ef við berum
til dæmis saman háskóla í Bretlandi
_____Georg Klein, prófessor í líffræði,
og Þorsteinn Gyifason, prófessor
í heimspeki, ræddu saman um skáldskap,
siðferði og vísindi á fundi Félags áhuga-
manna um heimspeki síðastliðinn föstudag.
Eins og yfírskrift fundarins bar með
sér var víða komið við í samræðu þeirra.
Salvör Nordal var viðstödd og bregður
hér upp nokkrum samræðubrotum.
Morgunblaðið/Ami Sæberg
Samræða þeirra dr. Georgs Kleins og Þorsteins Gylfasonar hófst á lestri ljóðsins af Hreinu hjarta, eft-
ir ungverska ljóðskáldið Attilla Jozef, bæði á íslensku og ungversku.
„Skáldskapur
og vísindi tveir
óiíkir heimar"
og Þýskalandi þá eru þeir mjög ólíkir
og vísindin sem þar eru stunduð
sömuleiðis.“
Klein: „Vissulega eru stofnanimar
ólíkar og það er mikilvægt að rann-
saka hvernig ýmsir þættir samfélags-
ins hafa áhrif á vísindamennina og
þróun vísindanna. En þegar rætt er
um raunvísindin með fyrrgreindum
hætti þá ná hinir sömu gagnrýnend-
ur ekki eyrum vísindamanna. Skýr-
ingarnar sem boðið er upp á eru svo
einfaldaðar, likt og þegar sálgrein-
endur rekja öll vandamál til þess að
sjúklingurinn hefur bælt niður sárs-
aukafullar minningar sínar úr fortíð-
inni. En heimurinn er miklu flóknari
en svo að þessar skýringar dugi einar
og sér og eins er of einfalt að skýra
vísindin fyrst og fremst út frá valda-
baráttu eða peningum.“
___________ Eftir nokkrar
spurningar úr sal um
þessi efni viðurkenndi
Klein að hann drægi ef
____________ til vill upp of einfalda
mynd af félagslegum
mótunarsinnum og enda sagðist hann
ekki vera sérfræðingur á þessu sviði.
Klein: „Eg er samþykkur því að
samfélagið hafi mjög mótandi áhrif á
okkur og það er mjög forvitnilegt að
skoða dæmi um það hvernig vísinda-
samfélagið á það stundum til að verj-
ast nýjum uppgötvunum. Fyi'ir
nokkrum áratugum má segja að
erfðafræðin hafi grundvallast á kol-
rangri forsendu og þegar vísbending-
ar komu fram um að þessar gi-unn-
forsendur væru rangar tók það
nokkurn tíma fyrir vísindasamfélagið
að viðurkenna það. En það tekst að
lokum ef hægt er að sýna fram á að
hin nýja vitneskja hafi raunverulega
eitthvað að byggja á.“
Vísindamaðurinn ber ekki
samfélagslega ábyrgð
Þorsteinn Gylfason vakti síðan
máls á bók Bennos Miiller-Hills
þýsks líffræðings og vísindasagn-
fræðingssem fjallaði um rannsókn
hans á þætti líffræðinga, mannerfða-
fræðinga og lækna í útrýmingu gyð-
inga, sigauna og annarra hópa í
Þýskalandi nasismans. Þorsteinn
spurði þvi hvort siðferðilegar spurn-
ingar væru ekki nátengdar vísindum.
Klein: „I bók Muller-Hill er greint
frá því hvernig vísindamenn og ekki
síst læknar tóku _________________
virkan þátt í kynbót-
astefnu þriðja ríkis-
ins og útrýmingun-
um. Við verðum að _________________
gera okkur grein
fyrir að læknar eru metnaðarfullir
einstaklingar og að hollt er að minn-
ast þess hvernig við veljum lækna til
náms og starfa. Við veljum bestu
nemendurna, eða a.m.k. þá sem taka
bestu prófin og það er venjulega
metnaðarfyllsta fólkið. Það vill fyrir
alla muni komast áfram í sínu starfi.
Vísindin starfa ekki á neinum sjálf-
stæðum siðferðilegum gi-unni heldur
taka mið af því gildismati sem ríkir í
tilteknu samfélagi. Ef vísindi eru
„Hugsjón vísind-
anna er leitin að
sannleikanum"
stunduð í landi þar sem morðingjar
eru við völd þá hefur það áhrif á þá
vísindamenn sem þar starfa, siðferði
morðingjans verður þeirra siðferði."
Þorsteinn: „Ef við lítum að hug-
sjón vísindanna þá er hún leitin að
sannleikanum. Fylgir henni ekki ein-
hver siðferðilega krafa? Og við get-
um haldið áfram og spurt er það ekki
hugsjón vísindanna að viðurkenna og
leiðrétta mistök sem maður hefur
gert í leit að réttari og betri niður-
stöðum? Mætti ekki jafnvel segja að
það væri rangt af vísindamönnum,
einmitt vegna þessara hugsjóna vís-
indanna, að þeir selji sjálfa sig, í
starfi eins og í Þriðja ríkinu? Getum
við því ekki lesið siðferðið út úr eðli
vísindastarfsins rétt
eins og við lesum
merkingu út úr skáld-
skap? Það getur því
ekki verið rétt að vís-
indin séu hlutlaus um
siðferðileg efni. Þau
geta ekki heldur verið
einberir leiksoppar
samfélagsins heldur
hljóta þau að andæfa
því sem er bersýni-
lega rangt.“
Klein: „Ég myndi
vilja gera greinarmun
á siðferðilegum efn-
um sem varða innra
starf vísindanna og
ábyrgð vísindanna í
samfélaginu. Það er
ljóst að fyrsta boðorð
vísindanna er krafan
um fagleg vinnubrögð
og að vísindamaður-
inn birti ekki niður-
stöður sem eru falsað-
ar. Annað boðorðið er
að neita að taka þátt í
misnotkun vísindanna
í pólitískum tilgangi.
Ég neita því hins veg-
ar að vísindamenn
beri ábyrgð á upp-
götvunum sínum
gagnvart samfélag-
inu. Tökum dæmi um
þá sem gerðu fyrstu
tilraunimar með ein-
ræktun. Tilgangur
þeirra var eingöngu
vísindalegur og gerð-
ur til að öðlast mikil-
væga vitneskju í líffræði. Bera þessir
vísindamenn ábyrgð á einræktun
sem gerð er mörgum áratugum síðar
þegar kindin Dolly er einræktuð?
Hér verður að gera greinarmun á
uppgötvuninni sem slíkri og hvernig
hún er notuð. Rétt eins og hnífur sem
gerður er vísindalegur og étt eins og
hnífur sem búinn er til til að skera
brauð, en er notaður sem morðvopn.
Ekki ber sá sem bjó hnífinn til
ábyrgð á morðinu.“
Skáldskapur og
vísindi tvennt ólíkt
I lok umræðunnar var aftur komið
að skáldskap og komu þeir Þorsteinn
víða við í umræðu sinni. Að lokum var
Klein spurður að því hvort áhugi
hans á skáldskap hefði áhrif á það
hvernig hann ynni sem vísindamað-
__________ ur.
„Fyrir mér er skáld-
skapur og vísindi tveir
ólíkir heimar. Eitt skýr-
asta dæmið um þetta er
hve sjaldan ég nýt
skáldskapar á þeim tungumálum sem
ég beiti mest við vísindaiðkun mína
eins og sænsku. Þetta hefur ekkert
með tungumálakunnáttu að gera. Ég
er samþykkur þeirri fullyrðingu
Edgars Állans Poes að hlutverk ljóða
sé að auðga sálina. Um tíma eftir að
hafa verið niðursokkinn í vísindin um
marga áratugi hélt ég að ég hefði
glatað hæfileikanum til að njóta
skáldskapar. Sú sannfæring reyndist
til allrar hamingju vera röng.“