Morgunblaðið - 02.04.2000, Blaðsíða 24
24 B SUNNUDAGUR 2. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Standandi: Brynjólfur Þorláksson organleikari, P.O. Bernburg fiðluleikari. Sitjandi: Guðríður Jóhannsdóttir,
Kristrún Hallgrúnsdóttir.
Konsert
í B árunni
Ljósmynd sem sýnir prúðbúna hlj óðfæraleikara og Pétri Péturs-
syni barst í hendur, verður honum tilefni til að minnast þessara
frumherja hljómlistar hér á landi.
ÞESSU mikla menningarári,
þegar naumast líður sá mán-
uður að ekki séu vígðir nýir
söngvasalir eða boðuð smíði söng-
halla, er full ástæða til þess að minn-
ast þeirra frumherj a hlj ómlistar, sem
glöddu fámenna þjóð í fimbulkulda
Dumbhafs og frostavetra með söng
sínum og hljóðfæraleik.
Greinarhöfundi barst í hendur
ljósmynd sem sýnir prúðbúna hljóm-
listarmenn, tvo karla og tvær konur,
sem héldu hljómleika í Bárunni,
söngvasal sem var til húsa þar sem
ráðhús Reykjavíkur rís nú. Árið var
1905. Vantar aðeins 5 ár til þess að
heil öld sé liðin. Hyggjum að þeim
sem fram komu á fyrmefndum
hljómleikum.
„Þjóðólfur" skýrir frá hljómleikum
sem haldnir eru í Bárubúð í Reykja-
vík:
„Samsöngur (12. júní 1905) var
haldinn hér í bænum (í Báruhúsinu)
12. þ.m.undir forustu hr. P. Bem-
burgs og Brynjólfs Þorlákssonar
organleikara með aðstoð frk. Krist-
rúnar Hallgrímsson og frk. Guðríðar
Jóhannsdóttur (dómkirkjuprests).
Hr. Bemburg er danskur fíólínleik-
ari, nýkominn hingað, og leikur hann
mjög vel. Meðal annars er honum
þótti bezt takast á samsöng þessum
var í lögum eptir Gluck (Andante)
Rossine (Wilhelm Tell), Mascagni
(Intermezzo af Cavalleria msticana)
Wagner (Bmdekor úr ópem
Lohengrin) Raff (Cavatiane) Ole Bull
i (Sætergjentens Söndag) og L. Her-
old (Potpourri). Utan söngskrár var
meðal annars tekið brot úr söng-
leiknum »Orfec og Evrydike« eptir
Gluck, og lék Brynjólfur Þorláksson
þar undir á »harmonium«, og var það
samspil þeirra Bemburgs mjög gott,
eins og annarsstaðar. En stundum
spilaði frk. Kr. Hallgrímsson á »pi-
ano«, þá er Bemburg lék á »fíolínið«.
Skemmtu menn sér vel á samsöng
þessum, en hann stóð heldur lengi yf-
ir, um 2V4 kl.st., og er það í lengra
^ lagi, þá er kórsöngur eða »sóló«söng-
ur er ekki í og með, sem jafnan gerir
slíkar skemmtanir tilbreytingameiri
og fjölskrúðugri, en hljóðfærasláttur
einn getur gert.
yggjum nú nánar að því hvers
við verðum vísari um hljóm-
listarmenn þá, sem gengust
fyrir þessum tónleikurn."
P.O. Bemburg fiðluleikari naut al-
mennra vinsælda í Reykjavík. Hann
kom hingað til bæjarins árið 1906. Þá
er hann skráður á manntali.
Heimildir er víða að finna um feril
Bemburgs. í bókum og blöðum, auk
þess sem greinarhöfundur getur sótt
í eigin minningasjóð. Hljómlist Bem-
burgs, fiðluleikur hans, gamansemi
hans og lífsgleði er hann fór fyrir
barnaskara á skemmtunum „Æsk-
unnar“ í Góðtemplarahúsinu eða
Bárubúð og síðar K.R. húsinu á jóla-
trésskemmtunum. Vilhjálmur Fin-
sen ritstjóri og síðar sendiherra lýsir
Bemburg af nærfæmi „þá var líka
kominn til Reykjavíkur ungur mað-
ur, Gyðingur að sögn, Bemburg að
nafni. Faðir hans var sagður mjög
ríkur kaupmaður í Höfn, en enga eða
mjög litla hjálp fékk Bemburg að
heiman. Hann varð að vinna fyrri sér
sem daglaunamaður, þó að hann
hefði aldrei áður unnið líkamlega
vinnu. Hann vann hjá Steinolíufélag-
inu, sem þá hafði danskan forstjóra,
líka Gyðing Philipsen að nafni. Phil-
ipsen lét þennan fágaða, frekar smá-
. , gerða, unga mann velta fullum stein-
olíutunnum upp á vagn og aka þeim
síðan til kaupenda í bænum. Bem-
burg leysti starf sitt af hendi með
prýði.
n á kvöldin hitti maður Bem-
burg aftur í „smoking" í sam-
kvæmum í Reykjavík og á
veitingahúsum, leikandi á fiðlu. Hann
var nefnilega óvenjugóður fiðluleik-
ari og mjög tónhneigður að eðlisfari.
Það leið ekki hledur á löngu, áður en
Bemburg hætti að velta tunnum fyr-
ir Philipsen. Hann stofnaði hljóm-
sveit og stjómaði henni sjálfur. Bem-
burg var þarfúr maður fyrir
hfiómlistarlíf Reykjavíkur á þeim
dögum og margir minnast hans með
þakklæti fyrir yndislegan fiðluleik.
Bemburg giftist íslenskri konu og
eignuðust þau stóran bamahóp. Það
var eitthvað „kultiverað“ við fram-
komu Bemburgs, að hann varð öllum
geðþekkur. Hann var nokkur „bo-
heme“ eins og margir listamenn og
jós út peningum þegar hann átti þá.
En oftar var víst pyngja hans létt.
Sitthvað er til staðfestingar á gyð-
ingdómi Bemburgs. Þýskt nazista-
blað lét þess getið á fjórða áratugn-
um, um það bil sem gyðingaofsóknir
hófust, að Island væri eitt lukkunnar
land. þar væri bara einn gyðingur og
héti sá Bemburg.
Guðmundur Eiríksson heildsali,
móðurbróðir Vigsdísar Finnboga-
dóttur fyrrum forseta, var kunnur
hljómlistarmaður á sinni tíð. Hann
lék oft með Bemburg og rómaði
hann. í grein sem Guðmundur birti í
Vísi segir hann að það hafi mörgum
„verið undrunarefni, að Bernburg,
sem orðið hefir að vinna daglauna-
vinnu, skyldi ekki þreytast og stirðna
þannig upp, að hann yrði óhæfur til
að leika á fiðluna sína, en ástin á
hljómlist og elja hans hefir hindrað
það. Með siggið á fingrunum, eftir
strit erfiðisvinnunnar, hefur hann
gripið fiðlubogann og snert fiðluna
svo, að hrifið hefir hugi margra og
menn orðið að viðurkenna lista-
mannseðlið, sem í honum býr“. Síðan
víkur Guðmundur að því er þeir
Brynjólfur Þorláksson og Bemburg
léku saman sorgargöngulag Chopins
í Dómkirkjunni við jarðaríor Bjöms
Jónssonar ráðherra (afa Björns Ól-
afssonar fiðluleikara). Kveður Guð-
munur samleik þeirra seint úr minni
líða og nefndir „djúp áhrif ‘ á þá sem
til heyrðu. Margir fleiri urðu til þess
að vekja athygli á fiðluleik Bem-
burgs, t.d. Guðmundur Magnússon
rithöfundur (Jón Trausti).
„Hann hefir verið hetja í einkenni-
legri sögu, sem allir bæjarbúar hafa
kunnað; hvort hún er sönn, læt ég
ósagt. Hann er kyntur okkur sem frá-
villingur, glataði sonurinn eða eitt-
hvað því um líkt. Það er sagt, að hann
hafi flogið úr hreiðri fjölskyldu sinnar,
írá auði og allsnægtum, virt alla fóð-
urlegar áminningar vettugi og lifað lífi
sínu í fullu frelsi og upp á eigin
ábyrgð, en slíkt þykir ekki mikið láns-
merki, þótt oft þyki það sögulegt. Vel
má svo vera, að Bemburg hafi aldrei
kunnað að vera ríkur, en hefir þá í
þess stað kunnað því betur að vera fá-
tækur. Arum saman höfum við séð
hann kjólklæddan uppi við orgelið í
dómkirkjunni, aukandi viðhöfn þeirr-
ar athafnar, sem þar fór fram, með
fiðluspili sínu, og eftir svo sem
klukkustund höfum við mætt honum í
vinnufotum sínum í steinolíustritinu.
En hvar sem Bemburg sést, er hann
jafnan glaðlegur og brosandi og góður
við alla. Aldrei sjást á honum nein
merki rótgróinnar hugarbeiskju eða
lífsþreytu. Og alstaðar ber hann það
með sér, að hann er af betra bergi
brotinn en almennt er um erfiðismenn
og hefir fengið betra uppeldi. Jafnvel í
óhreinlegum vinnufötum er einhver
höfðingjabragur á honum.“ Hanna
Biering var eiginkona Bemburgs.
Reykvíkingum var tíðrætt um
Bemburg fiðluleikara. Hvaðan hann
kæmi og hver væru uppruni hans.
Hvort hann væri bónbjargamaður,
eða svartur sauður auðugrar ættar.
Um þetta var skeggrætt og skrafað.
Sannleikurinn var sá að faðir Bem-
burgs var kunnur danskur
kaupsýslumaður Julius Bernburg
forystumaður í röðum danskra stór-
kaupmanna. Julius Bemburg var
lengi umboðsmaður þýska stórfyrir-
tækisins KRUPP. Þá var hann for-
göngumaður um þátt Dana á heims-
sýningunni í París árið 1900.
Hvatamaður af stofnun fríhafnar, sat
í stjóm í 20 ár. Forstöðumaður
Köbenhavnsk Musikforening
(stjómarmaður) mikill áhugamaður
um tónlistarmál. Þá sendi Julius
Bemburg rannsóknarleiðangur
danskra jarðfræðinga til athugana á
Grænlandi. Bar hann sjálfur kostn-
aðinn af þeim vísindaleiðangri. Þá
veitti Julius Bernburg forstöðu sam-
tökum sem unnu að útflutningi
danskra iðnaðarvara (Dansk Export-
forening). I dönsku fræðiriti er Julius
Bemburg talinn hugmyndaríkur, fé-
lagslyndur, starfsamður en talinn
hneigjast til einræðis í stjóm félag
þeirra er hann tók þátt í.
Julius Bemburg mun hafa stutt
son sinn, fiðluleikarann. Árlega barst
fjárframlag frá Mosaisk Töossam-
fiind (Gyðingasöfnuði) þótt Bern-
burg væri í Fríkirkjusöfnuðinum í
Reykjavík kom það í hlut séra Bjama
Jónssonar dómkirkjuprests að af-
henda Bemburg styrkinn. Ágúst
sonur séra Bjama var drjúgur í frá-
sögn sinni við greinarhöfund, er hann
minntist þessa.
éra Jóhann Þorkelsson dóm-
kirkjuprestur varð öllum
minnisstæður, sem kynntust
honum. Hógværð og hjartahlýja
einkenndu íramkomu hans. Tilsvör
hans og athugasemdir lifa enn í
munnmælum. Halldór Laxness
minnist séra Jóhanns víða í bókum
sínum. í „Fegurð himinsins" kemur
dómkirkjupresturinn í heimsókn til
Ólafs Kárasonar. Þar kemur Guðríð-
ur Klerk við sögu. Dómkirkjuprest-
urinn leggur litla bók eftir frægan
mann í Svíþjóð í klefa Ólafs í tugthús-
inu og segir: „Nú kann svo að fara að
við sjáumst ekki um skeið. Eg á dótt-
ur í Kaupmannahöfn. Nú hafa þau
hjónin byggt sér hús í borginni og
boðið mér til Kaupmannahafnar til
að sjá nýja húsið sitt.
Ég veit vel að það getur ekkert
nema gott komið fyrir yður, en lofið
mér samt að óska yður góðrar ferðar,
sagði skáldið og greip hönd dóm-
kirkjuprestsins og vöknaði ofurlítið
um augu af því hve mjög hann sam-
gladdist honum að eiga dóttur í
Kaupmannahöfn og ætla að sjá húsið.
I rauninni á ég nú fyrir höndum
tvær langar ferðir, sagði dómkirkju-
presturinn og riðaði lítilsháttar og
það brá fyrir kímni í brosinu, eins og
hann ætlaði að fara að segja ein-
hveija dirfsku. Ég á fyrir höndum að
fara til Himnaríkis. Og ég á einnig
fyrir höndum að fara til Kapmanna-
hafnar. Satt að segja hlakka ég nú
ennþá meir til að fara til Kaup-
mannahafnar. Átt þú nokkurn vin í
Kaupmannahöfn, sem gæti borið
kveðju þína bróðir minn?“
alldóra Briem dóttir Þor-
steins ráðherra, dvaldist við
nám í Stokkhólmi. Hún gisti
í Kaupmannahöfn á leið sinni til
Þýskalands í kynnisför stúdenta.
Steinunn Jóhannesdóttir skráði
minningar Halldóru:
„Heimili Klorkfjölskyldunnar var
við Stockholmsgade sem liggur með-
fram Kongens Have. Sonur Jörgens
Klerk bankastjóra og Guðríðar dótt-
ur séra Jóhanns dómkirkjuprests var
fylgdarmaður Halldóru og félaga
hennar er þau skoðuðu Krónborg-
arkastala."
Reykvíkingar, samir við sig í orða-
leikjum almúgans í garð höfðingja,
sögðu: „Nú er Gudda prests orðin
Guðríður Klerk.“ Guðríður fæddist
1882 enlést 1969.
Séra Jóhann var í augum séra
Bjama einn hinna helgu manna,
sannur og einlægur. Séra Bjami
Jónsson var dómkirkjuprestur og
samstarfsmaður séra Jóhanns. Séra
Bjarni og frú Áslaug kona hans
sigldu til Kaupmannahafnar í júlí-
mánuði 1913. Þegar til Hafnar kom
létu þau verða sitt fyrsta verk að
heimsækja tvö böm séra Jóhanns,
þau Vemharð lækni og Guðríði
Klerk. „Fengum við hjá þeim báðum
bestu viðtökur", segir frú Áslaug í
minningum sínum.
Sigvaldi Kaldalóns minntist Brynj-
ólfs Þorlákssonar í ævisögu sinni:
„Brynjólfur Þorláksson hafði djúp-
tæk áhrif á söngmennt íslendinga.
Hann kenndi mér það litla, sem ég
lærði á harmoníum. Brynjólfur mddi
hér braut ljóðrænni hljómlistar
áhrifum en áður hafði þekkst. Hann
var laginn að túlka á orgel það sem
var ljóðrænt, mjúkt og fagurt og af
honum lærði ég að meta þá Schubert,
Schumann, Grieg og ýmis önnur tón-
skáld, sem ég hef dálæti á.“
igvaldi segir ennfremur: „Þá
átti Brynjólfur Þorláksson
mikinn þátt í að móta sönglíf
Reykjvíkinga, smekkvís stjómandi
og ágætur harmóníumleikari og fyr-
irtaks kennari. Sigvaldi minntist
Brynjólfs alla tíð með miklu þakklæti
og taldi tilsögn hans hafa orðið sér
notadrýgsta. Varð Sigvaldi undir
handleiðslu hans hinn færasti hljóð-
færaleikari.
Selma Kaldalóns segir föður sinn,
Sigvalda, hafa fengið tilsögn hjá
Brynjólfi „kirkjuorganista" „átján
hálfa tíma á orgel“.
Gísli Guðmundsson („Gísli Gúmm),
bókbindari, einn nafnkunnasti söng-
maður Reykjavíkur á sinni tíð sagði