Morgunblaðið - 04.04.2000, Blaðsíða 34
34 ÞRIÐJUDAGUR 4. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Barnaþroski II - Orsakir námserfíðleika eru fjölmargar og þekking á þeim eykst stöðugt. Hér fjallar Tryggvi
Sigurðsson yfírsálfræðingur í annarri grein sinni um greiningaraðferðir. Hann segir að rekja megi upphaf
jroskamælinga til mannúðarsjónarmiða.
Aðferðir til
greiningar
á þroska
• Skilgreiningar á greindarhugtakinu
hafa breyst og mælingar einnig.
• Persónuleikapróf greina meðal ann-
ars geðræna erfiðleika.
Morgunblaðið/RAX
Að sögn Tryggva Sigurðssonar hefur á síðustu árum áhugi fræðimanna í vaxandi mæli beinst að
mælingum á hegðun barna og unglinga.
IFYRRI grein, sem birtist
hér í Morgunblaðinu fyrir
tveimur vikum, var fjallað
um þroska- og hegðunar-
erfiðleika barna og unglinga.
Sjónum var beint að orsökum
slíkra erfíðleika, einkennum og
tilgangi með rnarkvissri athugun
eða greiningu. I þeirri grein, sem
hér fer á eftir, verður fjallað um
greiningaraðferðir. I þriðju grein
verður sjónum beint að þeirri
þjónustu sem stendur börnum
með þroska- og hegðunarerfið-
leika til boða innan mennta- og
heilbrigðiskerfisins hér á landi.
Þroska-og
hegðunarvandi barna
Þekktust þeirra mælitækja,
sem notuð eru til að meta þroska
og þroskafrávik hjá börnum eru
svonefnd greindarpróf. Slík próf
eiga sér langa og merka sögu, sem
vikið verður lítillega að hér. Upp-
haf greindarmælinga er rakið til
franska sálfræðingsins Binet, sem
starfaði í París um og upp úr alda-
mótunum nítján hundruð. Að
beiðni skólayfirvalda í París, sem
höfðu áhyggjur af nemendum,
sem ekki gátu tileinkað sér hefð-
bundna kennslu innan franska
skólakerfisins, hannaði Binet
próftæki til að meta þroskastig
barna. Tilgangur með slíkum at-
hugunum var að finna þá nemend-
ur, sem vegna seinþroska eða
þroskaskerðingar gátu ekki nýtt
sér kennslu í almennum bekkjar-
deildum með það markmið í huga
að veita þeim kennslu við hæfi
innan fámennari sérdeilda.
Þó að hinu gagnstæða sé stund-
um haldið fram, þá má þannig
augljóslega rekja upphaf þroska-
mælinga til mannúðarsjónarmiða.
Notkun þroskaprófa byggist enn
á slíkum sjónarmiðum, þrátt fyrir
að vitað sé að greindarpróf hafi
verið misnotuð á
þeim langa tíma,
sem þau hafa verið
til og séu stundum
enn. Alvarlegasta
misnotkunin felst í
því, að aðrir en þeir
sem hafa til þess
menntun og þekk-
ingu noti prófin og
túlki niðurstöður úr
þeim.
Á síðari hluta nít-
jándu aldar og í
upphafi þeirrar
tuttugustu varð
stóraukin vakning,
einkum í Bretlandi
og Frakklandi, inn-
an uppeldis- og kennslufræða.
Fram að þeim tíma var talið, að
tilgangslaust væri að reyna að
kenna börnum, sem áttu við
þroskavandamál að stríða. Með
aukinni fræðilegri þekkingu kom
hins vegar í ljós, að unnt var að
hafa áhrif á þroskaframvindu
allra barna, jafnvel þeirra sem
mest voru þroskaheft. Þessi þróun
hélst í hendur við aukna þekkingu
á þroskaferli bama, einkum innan
sálfræðinnar. Til varð sérstök
fræðigrein, þroska- eða þróunar-
sálfræði og einn angi hennar eru
mælingar á þroska með hlutlæg-
um aðferðum. Framlag Binet til
þeirrar þróunar var mikilvægt og
í raun ómetanlegt.
Á tuttugustu öldinni varð mjög
ör þróun í mælifræðum
(„psychometrics") innan sálfræð-
innar. Þar er leitast við að meta á
hlutlægan, vísindalegan hátt ýmsa
eiginleika í fari manna. Þekkt-
astar mælinga af þessu tagi eru
greindarmælingar og persónu-
leikamælingar. Án þess að unnt sé
að fara út í skilgreiningar á þess-
um fræðum, þá er rétt að vekja at-
hygli á því, að slík mælitæki eru
ótal mörg, hafa mis-
munandi tilgang og
eru misjöfn að gæð-
um. Eftir því sem
þekking manna á
þeim fyrirbærum,
sem mæld eru hefur
aukist, þá hafa mæl-
ingar orðið sérhæfð-
ari og nákvæmari.
Hvað er greind?
Eins og lýst var í
fyrri grein, þá hafa
skilgreiningar á
greindarhugtakinu
breyst í grundvall-
aratriðum og aðferð-
ir til mælingar á
vitsmunaþroska eða greind sömu-
leiðis. Þróuð hafa verið fjölmörg
próf, sem meta þroska barna,
bæði almennt og afmarkaða þætti
hans. Sum próf meta þroska
barna frá fyrstu mánuðum ævinn-
ar til þriggja ára aldurs, svokölluð
ungbarnaþroskapróf. Önnur
spanna aldursbilið frá 3-7 ára ald-
urs, enn önnur frá 5-18 ára aldurs
og loks eru til greindarpróf, sem
meta vitsmunaþætti á fullorðins-
árum. Til eru próf, ætluð til mats
á þroska barna, sem ekki hafa
vald á talmáli, oft nefnd verkleg
eða óyrt þroskapróf, önnur sem
einungis meta mállega þroska-
þætti og þannig mætti lengi telja.
Það að setja öll slík próf undir
sama hatt og afgreiða þau sem
tilgangslaus eða í versta falli bein-
línis skaðleg ber vott um vanþekk-
ingu á þeirri þróun, sem átt hefur
sér stað innan sálfræði og skyldra
greina á undanförnum áratugum.
Rétt er einnig að vekja athygli á
því, að þó að sálfræðingar hafi
verið frumkvöðlar í mælingum og
þróun mælitækja á þroska og
hegðun barna, þá hafa aðrar fag-
stéttir á undanförnum áratugum
lagt vaxandi áherslu á hlutlægar
mælingar á eigin viðfangsefnum.
Sjúkraþjálfarar styðjast við próf,
sem meta hreyfiþroska og tal-
meinafræðingar leggja á hlutlæg-
an hátt mat á málþroska barna
svo dæmi séu tekin. Orsakir þess-
arar þróunar má rekja til þess, að
vitað er að markviss meðferð sem
byggist á hlutlægum, vel skil-
greindum forsendum er líklegust
til að skila góðum árangri.
Þau próftæki, sem notuð eru til
að meta þroska og hegðun barna,
þjóna mismunandi tilgangi og eru
misjöfn að gæðum. Bestu tækin
eru vel stöðluð. Þetta þýðir að
prófin eru vel rannsökuð, hafa
skilgreind markmið og meta af
nákvæmni það sem þeim er ætlað
að mæla. Erlendis eru greindar-
próf ítarlega stöðluð, áður en þau
eru tekin í notkun. Þau eru jafn-
framt endurskoðuð og endurstöðl-
uð með vissu millibili. Stöðlun fel-
ur það í sér, að fundin eru sem
nákvæmust viðmið fyrir það sem
mæla á.
Þegar um er að ræða mælingar
á vitsmunaþroska, þá er fundin
meðalgeta barna á ýmsum aldurs-
stigum, sem síðan er unntað bera
frammistöðu einstakra barna
saman við. Slík athugun þjónar
margþættum tilgangi. Sé tekið
dæmi af barni, sem á í erfiðleikum
með lestrarnám, þá er mikilvægt
að finna skýringar á þessum
vanda. Má rekja erfiðleika barns-
ins til almennrar þroskaseinkunar
eða afmarkaðra, þroskafræðilegra
veikleika sem leiða til þess sem
nefnt er sértækir námserfiðleik-
ar? Til þess að svara þessari
spurningu verður að vera unnt að
meta þroskastig barnsins á sem
nákvæmastan hátt. Greindarpróf
eru best rannsökuðu og áreiða-
nlegustu tækin til slíkrar athug-
unar. í framhaldinu þarf síðan að
leggja fyrir ýmis próf, sem meta
afmarkaða þroskaþætti, t.d. sjón-
og heyrnarskynjun, minni, fín-
hreyfingar og málþroska. Greind-
arpróf gefa vísbendingar um
styrkleika og veikleika í þroska
barnsins og mynda þannig þann
grunn, sem frekari athuganir
byggjast á.
Hvað með stöðluð
próf á íslandi?
Hér á landi hefur reynst erfitt
að staðla greindarpróf, enda slík
vinna bæði kostnaðarsöm og tíma-
frek. Greindarpróf dr. Matthíasar
Jónassonar, sem staðlað var hér á
landi á sjötta áratug tuttugustu
aldar, er undantekning frá þessu.
Með sanni má segja, að
dr. Matthías hafi unnið þrek-
virki við stöðlun prófs síns og unn-
ið óeigingjarnt starf í þágu ís-
lenskra barna. Mikil vöntun er á
stöðlun greindarprófs fyrir börn
til notkunar hér á landi. Slíkt starf
hefur verið í undirbúningi á und-
anförnum árum og nú hyllir loks
undir, að þetta verði að veruleika.
Menntamálaráðherra, Björn
Bjarnason, hefur sýnt því máli
skilning og ber það vott um fram-
sýni hans.
Hér að framan hefur athyglinni
verið beint að hefðbundnum
þroskamælingum innan sálfræð-
innar. Slíkar athuganir eiga sér
lengsta sögu og eru áreiðanlegar,
séu þær framkvæmdar af hæfu
fagfólki með þekkingu á viðfangs-
efnum sínum. Engar prófanir
koma þó í staðinn fyrir góða
fræðilega þekkingu á þroska
barna og þroskafrávikum. I raun
er nauðsynlegt að þetta tvennt
fari saman, eigi vandaðar niður-
stöður að líta dagsins ljós.
Á síðustu árum hefur áhugi
fræðimanna í vaxandi mæli beinst
að mælingum á hegðun og hegð-
unarerfiðleikum barna og ungl-
inga. í upphafi var vakin athygli á
því, að löng hefð væri fyrir athug-
un á persónuleika fullorðinna.
Persónuleikapróf þjóna fyrst og
fremst þeim tilgangi, að greina
ýmiss konar geðræna erfiðleika í
þeim tilgangi að geta veitt viðeig-
andi meðferð.
Þó að barnasálfræði og barna-
geðlæknisfræði eigi sér langa
sögu, þá hefur hlutlægum aðferð-
um til athugunar á geðrænum erf-
iðleikum barna verið minni gaum-
ur gefinn en þegar fullorðnir eiga
í hlut. Þetta er að breytast og á
síðustu árum hafa vönduð mæli-
tæki, sem þjóna þessum tilgangi,
litið dagsins ljós. Fyrst og fremst
er um að ræða spurninga- og
matslista af ýmsu tagi, sem fylltir
eru út af aðilum sem þekkja barn-
ið vel, t.d. foreldrum og meðferða-
raðilum. Á þann hátt er unnt að
meta af talsverðri nákvæmni, á
hvern hátt og í hve miklum mæli
hegðun barnsins er frábrugðin
hegðun jafnaldra. Til eru almenn-
ir matslistar af þessu tagi, sem
t.d. veita upplýsingar um það
hvort barnið er kvíðið, dapurt, fé-
lagslega einangrað eða sýnir líka-
mleg einkenni sem rekja má til
sálrænna þátta. Einnig eru til
matslistar fyrir ofvirkni, athyglis-
brest og sérkennilega hegðun. At-
huganir af þessu tagi þjóna þeim
tilgangi að veita sem áreiðan-
legastar upplýsingar um eðli
hegðunarerfiðleika af ýmsu tagi.
Samantekt
í flokkunarkerfi Alþjóða heil-
brigðismálastofnunarinnar,
ICD-10, eru taldir upp fjölmargir
sjúkdómar, líkamlegir og andleg-
ir, sem geta komið fram hjá börn-
um og unglingum. Einnig er skil-
greint fötlunarástand af ýmsu tagi
og sértækir námserfiðleikar.
Lögð er áhersla á sem nákvæm-
asta greiningu á erfiðleikum af
þessu tagi, ekki síst í því skyni að
geta veitt viðeigandi meðferð.
Einnig þá sérþekkingu, sem þeir
sem framkvæma greiningu þurfa
að búa yfir. Ekki verður annað
séð, en að við Islendingar hljótum
að taka mið af þeim skilgreining-
um, sem þarna eru settar fram og
eru alþjóðlega viðurkenndar.
I þessari grein hefur verið vikið
að aðferðum, sem sálfræðingar og
aðrir nota við greiningu á þroska-
og hegðunarfrávikum barna og
unglinga. I lokagrein verður fjall-
að um þá þjónustu, sem börnum
og unglingum með skilgreinda
erfiðleika stendur til boða innan
heilbrigðis- og menntakerfisins
hér á landi.
Menntun: Doktorspróf í sál-
fræði frá Háskólanum í París.
Dr. Tryggvi Sigurðsson er yfir-
sálfræðingur Greiningar- ográð-
gjafarstöðvar ríkisins og ráðgefandi
sérfræðingur á barnadeild Land-
spftaians í Fossvogi.
Nýr upplýsingavefur
OPNAÐUR hefur verið upplýs-
ingavefurinn www.ist.hi.is um
þemaáætlun ESB um Upplýs-
ingasamfélagið (IST).
Áætlunin er ein fjögurra
þemaáætlana innan fimmtu
rammaáætlunar ESB (5RA),
sem kveður á um forgangsverk-
efni er varða rannsóknir og
tækniþróun í Evrópu.
ísland er fullgildur aðili að
áætluninni. Vefnum -er ætlað að
aðstoða við umsóknavinnu þátt-
takenda og auðvelda alla upplýs-
ingaleit um áætlunina. Upplýs-
ingamar eiga einnig að verulegu
leyti við önnur svið innan 5RA.
Á vefnum er til að mynda að
finna:
► Almennar upplýsingar um
5. rammaáætlun ESB.
► Yfirlit yfir lykilsvið þema-
áætlunarinnar um Upplýsinga-
samfélagið.
► Lýsingar eftir verkefnatil-
lögum
► Upplýsingar um umsóknir
og matsferlið.
► Skilgreining á þjónustu sem
umsækjendum stendur til boða á
íslandi.
► Upplýsingar um leit að
samstarfsaðilum.
► Fréttir af IST áætluninni
og upplýsingar um fundi og ráð-
stefnur.
Nánari upplýsingar veitir Eir-
íkur Bergmann Einarsson hjá
Rannsóknaþjónustu Háskóla Is-
lands.
Tryggvi
Sigurðsson