Morgunblaðið - 16.04.2000, Síða 6

6 B SUNNUDAGUR 16. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ásdís
Hinrik Bjarnason
visst „skáldaleyfi". Sú kynslóð á
Stokkseyri sem var að renna sitt
skeið á enda árið 1969 var í raun
fulltrúi merkilegs menningar-
heims. Það var mjög athyglisverð
hefð alþýðumenningar á strönd-
inni, sem ég kalla, það er milli Ölf-
usár og Þjórsár, en það var minn
partur í tilverunni í æsku. Greiðar
leiðir voru þarna á milli og það
þróaðist þarna markvert menning-
ar- og mannlíf að ýmsu leyti og
hafði raunar gert allt frá aldamót-
um. Þessa sér stað í frásögn þeirra
tveggja kvenna sem segja sögu
sína í umræddri mynd, þær koma
leynt og Ijóst inn á þær hefðir sem
ég hef verið að tala um. Þær nafn-
greina ýmislegt sem hafði áhrif á
þær í þessa átt í æsku og á
manndómsárum á Stokkseyri. Við
getum tekið sem dæmi að þær
minnast báðar á þann þátt sem Is-
ólfur Pálsson átti í þeirra menn-
ingaruppvexti, en Margrét Júníus-
dóttir var reyndar bróðurdóttir
hans. Það kemur bæði fram í frá-
sögn þeirra og hvernig þær haga
sínu máli hvernig fulltrúar þær
eru fyrir sitt umhverfi. Margrét
var reyndar frænka mín, af Berg-
sætt eins og ég. Þórunn og Guðríð-
ur voru nágrannar og vinkonur
foreldra minna og mínar. Sambýl-
iskona Þórunnar, Bjartey Hall-
dórsdóttir, kemur við sögu í mynd-
inni líka. Þessi myndfrásögn var
gerð í júní 1969 og elsta konan,
sem hér er um að ræða, dó síðsum-
ars það ár, tvær aðrar voru látnar
áður en umrætt ár var liðið, sú
sem lengst lifði dó 1983.
Vann lengst
íslenskra
kvenna við
rjómabú
MARGRÉT Júniusdóttir hafði
verið rjúmabústýra á öðrum stöð-
um á landinu í 20 ár þegar hún
kom að Baugsstaðabúinu. Stofn-
fundur rjómabúsins þar var 8.
október 1904. Rjómabússkálinn
sem byggður var fyrir búið stend-
ur enn. Margrót starfaði sam-
fleytt við rjómabú hátt á fimmta
áratug. Árið 1907 fór hún í mjólk-
urskólann á Hvítárvöllum eftir að
hafa starfað við rjómabúið á
Baugstöðum um tfma og vann síð-
an á rjómabúum á Suðurlandi og
á Jótlandi þar til hún tók við for-
stöðu Baugsstaðabúsins 1927.
Hún var forstöðukona þess alla
tíð sem það starfaði eftir það,
nokkru fram yfir seinni heim-
styrjöld. Til gamans má geta þess
að Margrét bjó til, á þeim rjóma-
búum sem hún starfaði við, smjör
sem nam 217.460 kílógrömmum,
Ljósmynd/Þórarinn Guðnason
Margrét Júníusdóttir rjómabústýra og Hinrik Bjarnason sitjandi undir vegg Baugsstaðarjómabúsins í hléi frá
kvikmyndatöku snemmsumars 1969
„Þær Margrét og Guðríður
segja sjálfar frá sínum högum í
myndinni en þula fylgir Þórunni
eftir,“ sagði Hinrik Bjarnason þeg-
ar hann var spurður nánar um
myndina Konurnar á ströndinni.
„Eg þekkti þessar konur vel, ég er
Stokkseyringur, fæddur og uppa-
linn á Stokkseyri. í þessum upp-
tökum frá 1969, sem nú koma loks
fyrir almenningssjónir, var ég í
raun að gera skil mínu æskuum-
hverfi. Fólkið sem kemur þarna
við sögu er fólk sem ég ólst upp
undir handarjaðrinum á - ef svo
má segja. Það nafngreinda fólk
sem birtist í þessari mynd eru
gamlir vinir mínir og foreldra
minna. Sterkur partur af því
mannlífi sem í myndinni kemur
fram var það mannlíf sem ég
þekkti á bemskuárum mínum.
Foreldrar mínir voru Bjami Sig-
urðsson og Þuríður Guðjónsdóttir.
Stokkseyri seint
á sj öunda áratug
Var snúningastelpa hjá
móður Hannesar Hafstein
Svo langt seilist þessi frásögn til
baka að elsta konan, Guðríður
Guðlaugsdóttir, segir lítillega frá
embætti sínu á æskuheimili Hann-
esar Hafstein, fyrsta íslenska ráð-
herrans. Guðríður ólst upp í
Reykjavík og var snúningastelpa
hjá móður Hannesar og segir frá
honum og systkinum hans sem
ungu fóiki - eins og það var er hún
kynntist því í vistinni. Margrét
segir frá því eins og hverjum öðr-
um sjálfsögðum hlut þegar hún var
að hefja sitt ævistarf um 1905.
Með öðrum orðum spannar frá-
sögn þeirra í raun tvær aldir -
þetta em sannarlega tveggja alda
konur.
Margrét og Guðríður segja sjálf-
ar frá, þær vom báðar greindar
konur og vel máli farnar. Guðríður
var húsmóðir, átti nokkur böm og
frá henni er komin töluverð ætt,
hún sinnti almennum daglauna-
störfum og segir frá því í myndinni
hvernig hún vann fýrir sér sem
ung kona og einnig síðar. Hvað
varðar Þórunni þá er frásögnin um
hana byggð á athöfnum og um-
hverfi hennar, farið var inn á
heimili hennar og sambýliskonu
hennar, Bjarteyjar, en þær vom
mágkonur og bjuggu lengi saman,
Bjartey var ekkja, Þómnn giftist
þar af gerði hún um helming
þessa smjörfjalls á Baugsstaða-
búinu.
Margrét fæddist á Syðra-Seli
19. nóvember 1882 en missti móð-
ur sína í mannskaðaveðri árið eft-
ir og óist upp hjá ömmu sinni
Margréti Gísladóttur á Syðra-
Seli. Hún þótti mjög dugleg
rjómabústýra og hafði auk ann-
arra starfa með höndum alla
reikniqgsfærslu fyrir Baugsstaða-
búið. Svo atorkusöm var Margrét
við rjómabússtjórnina að hún tók
sér aldrei tíma til að fara í sum-
arleyfi meðan hún stjórnaði
rjómabúinu á Baugsstöðum við
Stokkseyri.
FYRIR rúmum þrjátíu ár-
um var unnið nokkuð að
kvikmyndatöku á
Stokkseyri á vegum
Sjónvarpsins undir stjórn Hinriks
Bjarnasonar. Ætlunin var að gera
heimildamynd um hefðbundinn bú-
skap og búsetu í sunnlenskri
byggð. Ymsar aðstæður ollu því að
þetta verkefni var lagt til hliðar
uns upptökurnar voru teknar fram
árið 1990. Þá voru þær teknar til
handargagns og eru nú orðnar
uppistaða í nýrri kvikmynd sem
Sjónvarpið frumsýnir á skírdag
klukkan 19.35. í myndinni er að
sögn Hinriks Bjamasonar brugðið
upp augnabliksmyndum af um-
hverfi, athafnalífi og fólki á
Stokkseyri seint á sjöunda áratug
tuttugustu aldar en uppistaða
þeirra frásagna er frá þremur kon-
um sem nú eru allar látnar. Þær
hétu Margrét Júníusdóttir, sem
fædd var 19. nóvember 1882 og dó
17. ágúst 1969, Þórunn Tómasdótt-
ir, fædd 20. júlí 1889 og dáin 22.
maí 1983, og loks Guðríður Guð-
laugsdóttir, sem fæddist 14. sept-
ember 1876 og dó 2. október 1971.
Árnesingur í ættir fram
Sjónvarpið frumsýnir myndina Konurnar á
ströndinni á skírdag. Mynd þessi byggist að
mestu á frásögnum þriggja aldraðra
kvenna. Hinrik Bjarnason stjórnaði upp-
tökunum sem myndin byggist á árið 1969.
Guðrún Guðlaugsddttir ræddi við Hinrik
um bakgrunn myndarinnar og hans sjálfs,
en hann er Stokkseyringur að ætt og upp-
runa og þekkti vel konurnar sem fjallað er
um í fyrrnefndri mynd.
Þau voru bændur þar sem heitir í
Ranakoti. Ég er raunar Árnesing-
ur langt í ættir fram. Það þarf að
fara alveg aftur á 16. öld til þess
að finna ættföður sem kom frá
Norðurlandi.
Konurnar þrjár
fulltrúar merkilegs
menningarumhverfis
Árið 1969 má segja að hafi enn
verið til staðar gamli tíminn á
Stokkseyri að vissu leyti. Reyndar
er nú eins og menn vita mjög erfitt
að meta tímann, okkur hættir til
að líta á tímann sem eitthvað sem
hugsanlega getur stoppað - við
látum í veðri vaka að hægt sé að
tala um „gamla" og „nýja“ tímann,
en auðvitað tökum við okkur þar