Morgunblaðið - 16.04.2000, Blaðsíða 17

16 B SUNNUDAGUR 16. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
Þróunar-
hjálpí
grasrótinni
ÞRÓUNARSTOFNUN Sameinuðu
þjóðanna (UNDP) hefurhaftfrum-
kvæði að og umsjón með mörgum
athyglisveröum þróunarverkefnum í
Mongólíu. Jafnan er lögö áhersla á
að þróunarstarfiö fari fram í sem
mestri nálægð við „grasrótina" í
samfélaginu. Má þarnefna aðgeröir
til að koma fátækustu fjölskyldunum
til hjálpar, aðstoð við konur sem orð-
ið hafa fórnarlömb ofbeldis og
alkóhólisma eiginmanna sinna, nýjar
aðferðir við húsbyggingar sem ætlað
er að spara Mongólum mikla fjár-
muni f formi hitunarkostnaðar og
smá-lánastarfsemi sem hugsuö ertii
atvinnuskapandi verkefna.
Síðastnefnda verkefnið nefnist
„Micro Start Mongolia" oger allrar
athygli vert. UNDP hafði frumkvæði
aö verkefni þessu og lagði til
520.000 Bandaríkjadali í upphafi.
Nú hefur verið stofnað fjármálafyrir-
tækið XAC á grundvelli Micro Start-
áætlunarinnar og er það í eigu ým-
issa hjálpar- og þróunarsamtaka.
XAC er kapítalísktfyrirtæki sem
jafnframt starfar á félagslegum
grunni. Fyrirtækið veitir einstakling-
um smálán sem einkum eru miöuð
við að hjálpa þeim að stofna lítil fyrir-
tæki. Á síðustu 18 mánuöum hefur
XAC veitt 6.540 lán og fóru rúmlega
99% þeirra til einstaklinga. Fyrsta
lán hljóðar upp á 116 Bandaríkjadali
eða rúmlega 8.000 krónur. Það er
endurgreitt með mánaöarlegum
greiðslum, yfirleitt á 10 mánuðum,
aukvægra vaxta. Standi lántakinn
við skuldbindingar sínar getur hann
fengið hærri lán og þannig fært út
kvíarnar.
Lántakinn er „metinn" af sérstakri
nefnd fulltrúa fyrirtækisins á hverjum
stað. Reynt er að fá fram hvern
mann viökomandi hefur að geyma og
hvort sá hinn sami sé traustsins
verður.
Þessi starfsemi hefurskilaö mikl-
um árangri. XAC er þegartekið að
skila hagnaöi og lántakendum fjölgar
jafnt og þétt. Af þeim 6.540 lánum
sem veitt hafa verið í Mongólíu hafa
aðeins 13 lántakendur lentí
greiðsluerfiöleikum. Mun það hlutfall
teljast einstakt í fjármálaheiminum.
í höfuöborg Mongólíu, Úlan Bator,
heimsótti hópur norrænna blaða-
manna lítinn veitingastað sem settur
var á stofn með þessum hætti. Nú
stefnir eigandinn að því að stækka
staðinn auk þess sem hann hyggst
hefja rekstur lyfjabúðar sem eigin-
kona hans mun stjórna. Án þessarar
lánastarfsemi væru þessu fólki allar
bjargirþannaðar.
í bænum Arvækhír var tekið hús á
konu einni sem rekur þar sauma-
stofu. Hún byrjaði með tvær hendur
tómar en fékk 500.000 túgríka lán
(1.000 túgrík svara nokkurn veginn
til eins Bandaríkjadollars) frá ríkis-
stjórninni með milligöngu Þróunar-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna.
Konan endurgreiddi lánið á aöeins
rétt rúmu ári og hefur nú fjórar konur
í vinnu. Þessum konum væru einnig
allar bjargir bannaðar hefðu þær
ekki notið þessarar aðstoðar.
SUNNUDAGUR 16. APRÍL 2000 B 17
mikillar fjölgunar búpenings á stepp-
um Mongólíu síðustu árin hafi „léleg-
um“ dýrum fjölgað að því skapi. Líta
megi því á „dzúd“ sem aðferð náttúr-
unnar til að tryggja jafnvægi og af-
komu hinna hæfustu.
Þegar þetta er skrifað er talið að um
tvær milljónir skepna hafl drepist í
kuldunum í Mongólíu. Tsagaan segist
gera ráð fyrir að um sex af 36 milijón-
um dýra mongólskra hirðingja muni
falla úr hor. „Leyfum þeim að drepast,
segi ég,“ bætir hann við. Hann tekur
síðan að útskýra lífshætti og samfé-
lagsgerð hirðingja og orð norskra
hjálparstarfsmanna, sem kváðust
fyrst nú vera teknir að skilja örlítið í
lífinu í Mongólíu eftir þriggja ára dvöl í
landinu, fá skyndilega aukið vægi.
Mongólski hirðinginn færir sig yíir-
leitt um set þrisvar á ári. Hann á sér
vetrar-, vor- og sumarbústað. Þegar
hann flytur tekur hann allt með sér,
tjaldið er fellt á undraskömmum tíma
og aðeins tekur um 30 mínútur að
koma því upp á ný. Yfirleitt flytja fjöl-
skyldur sig nokkra tugi kílómetra í
hvert skipti en tilgangurinn er sá að
hlífa beitarhögum og tyggja þannig
vöxt og viðgang stofnsins. Mjög al-
gengt er að ættmenni búi í nágrenninu
og þá oftast í einhverra tuga kílómetra
fjarlægð. Eins er reglan sú að fjórar
eða fimm fjölskyldur búi saman og
myndi svonefnt „Khotæ“ sem nefna
mætti „þyrpingu". Þar renna gjarnan
saman nokkrir ættliðir og reglan er sú
að ein fjölskylda - og þá karlpeningur-
inn - gegni ákveðnu forystuhlutverki
sökum aldurs og reynslu.
Tsagaan kveðst telja að sökum
þessa félagslega nets muni
hirðingjar í Mongólíu
standa af sér þennan „dzúd“
þótt vissulega sé hann sá harðasti í
manna minnum. Ættingjar muni fá
þeim sem illa urðu úti nýjar skepnur
og sjá til þess að enginn svelti heilu
hungri. Þá muni þeir sem betur standa
ráða hina efnaminni í vinnu og greiða
þeim í formi dýra sem aftur muni gera
þeim hinum sömu kleift að lifa sjálf-
stæðu lífi. Þannig muni hið félagslega
velferðarkerfi sem myndast hafi í
gegnum tíðina á gresjum Mongólíu
tryggja að hirðingjar neyðist ekki til
að hverfa frá þeim lífsháttum sem
þeim séu í blóð bornir. Hann hefur því
efasemdir um gildi alþjóðlegrar að-
stoðar. „Dzúd má lýsa sem lögmáls-
bundnum náttúruhamförum í Mongó-
líu. Eigum við þá alltaf að óska
aðstoðar erlendis frá þegar þær ríða
yfir?“ spyr hann.
Næstu dagana ökum við utan vega
eftir steppunni og sækjum heim hirð-
ingjafjölskyldur. Frásagnir þeirra
virðast renna stoðum undir greiningu
Þetta brosmilda fólk býr saman í tveggja herbergja blokkaríbúð í Úlan Bator.
Hirðingi reynir að koma máttvana hrossi sínu á lappir.
Myatavyn Tsagaan. Mjög misjafnt er
hversu grátt „dzúd“ hefur leikið fólkið.
Sumir hafa misst næstum allan bú-
stofninn en aðrir hafa sloppið mun bet-
ur. Eitt eiga þó allir þeir sem teknir
eru tali sameiginlegt: enginn kvartar
og enginn barmar sér.
Aldm’hniginn hirðingi gætir
hrossa sinna og segir að í
síðustu viku hafi fjölskylda
hans fundið fimm dauð
hross eftir mikla leit. Við ökum honum
heim í tjaldið en þar er engan að finna.
Yngra fólkið hefur lagt af stað
fótgangandi út í auðnina í leit að hross-
unum. Dauðar skepnur liggja um-
hverfis „gerið“. Hræfuglarnii- færa sig
nær og úlfamir eru vart langt undan.
ískaldur vindurinn blæs mold og sandi
yfir menn og ferfætlinga.
Flestir geta sagt sögur af fólksflutn-
ingum úr suðurhluta landsins þar sem
Góbí-eyðimörkin mótar náttúrufarið.
Tíðir sandstormar þar gera að verkum
að sífellt verður erfiðara að stunda
hirðingjabúskap í nágrenninu. Bithag-
ar verða eyðimörkinni að bráð. Margir
hafa komið allslausir í leit að lífsaf-
komu í miðju landinu og þaðan hafa
aftur margir flutt sig til norðurs.
Fréttir berast af því að 7.000 fjölskyld-
ur hafi flutt sig úr Dúndgóbí-héraði í
suðurhlutanum á síðustu vikum og að
þessu fólki sé nú borgið.
Þrátt fyrir að þetta fólk búi við fá-
tækt sem er Vesturlandabúum með
öllu óskiljanleg vill það allt fyrir gesti
sína gera. Á meðan einn matarbiti er
til í mongólsku „geri“ er hann ætlaður
gestinum. Við drekkum te með smjöri
og kaplamjólk en getum launað fyrir
okkur með hveiti og sælgæti handa
börnunum.
Við ökum fram á hirðingja sem er að
reyna að koma föllnu hrossi sínu á fæt-
ur. Það tekst með erfiðismunum og
hann upplýsir að allir reyni að halda
skepnum sínum standandi á meðan
þess er nokkur kostur. Hross Mong-
óla, sem eru sýnilega af sama stofni og
íslenski hesturinn, eru sterkbyggð en
hirðinginn segir að engu að síður hafi
„dzúd“ nánast þurrkað út hross hans
og kýr. Hann kveðst þó vongóður um
að sauðfé og geiturnar lifi hörmung-
arnar af.
Vonleysi sýnist vera Mongólum
framandi enda fengju þeir varia lifað í
þessu stórkostlega fallega en erfiða
landi ef slíkar sálarhræringar væru
þeim eðlislægar. Land þar sem sumar-
hitar fara upp i 40 celsíus-gráður og al-
gengt er að frostið mælist allt að 80
gráðum neðar hlýtur að geta af sér
einstakt fólk. Jafnvel í Ulan Bator þar
sem fátæktin og atvinnuleysið hefur
getið af sér ægilegan félagslegan
vanda, upplausn fjölskyldna, alkóhól-
isma og ofbeldi, halda flestir reisn
sinni. Fjölskyldufaðir einn sem býr
ásamt tíu ættingjum sínum í lítilli
tveggja herbergja íbúð í úthverfi höf-
uðborgarinnar kannast reyndar við að
erfitt sé að eiga sér drauma við þessar
aðstæður en hann bætir við að margir
eigi við meiri erfiðleika að etja en þau.
Sama bjartsýnin einkennir mál-
flutning forsætisráðherra Mongólíu,
hins 38 ára gamla, Rinchinnyamiyn
Amarjargal. Hann fer fyrir stjórn
tveggja sósíaldemókratískra flokka en
flest bendir raunar til þess að stjórn
hans muni falla í þingkosningunum í
júnímánuði og flokkur endurhæfðra
kommúnista, Byltingarflokkur mong-
ólskrar alþýðu, komist á ný til valda.
Forsætisráðherrann segir að Mong-
ólar hafi forðum ráðið yfir mesta land-
veldi mannkynssögunnar og ekkert sé
því til fyrirstöðu að þeir geti á ný orðið
öflugt ríki í Asíu. Landfræðileg stað-
setning milli Rússlands og Kína veiti
mikla möguleika á sviði verslunar og
samgangna.
Hann kynnir fyrir okkur áætlanir
sem óneitanlega hljóma nokkuð
draumórakenndar m.a. að netvæða
alla skóla landsins á næstu fimm árum.
Slíkt sýnist ansi langsótt í landi þar
sem vegakerfi sem staðið getur undir
nafni er vart að finna.
Amaijargal forsætisráðherra
kannast hins vegar við að
stjórnvöld þurfi á aðstoð að
halda eriendis frá vegna
„dzúd“. Sameinuðu þjóðirnar sendu í
liðinni viku út alþjóðlegt neyðarkall
vegna ástandsins í Mongólíu en talið er
að allt að 30 milljónir dala muni kosta
að koma hirðingjafjölskyldum til
hjálpai*. Yfir slíkum fjármunum ræður
ríkisstjórn Mongólíu einfaldlega ekki.
Forsætisráðherrann forðast hins veg-
ar að tjá sig um hvort sú aðstoð sem
borist hefur og metin er á um eina
milljón Bandaríkjadala geti talist við-
eigandi viðbrögð af hálfu alþjóðasam-
félagsins við náttúruhamförunum í
Mongólíu. Hann vísar í gamlan mong-
ólskan málshátt: „Maður telur ekki
tennurnar í hrossinu sem þegið hefur
verið að gjöf.“
Eftir vikudvöl í þessu stórkostlega
landi hinna ósnortnu víðerna er undar-
legt að koma til Peking, höfuðborgar
Kína. Mannfjöldinn á götunum er lyg-
inni líkastur og umferðin mjakast
áfram. Vestrænar, kapítalískar,
„framfarir" blasa hvarvetna við; skýja;
kljúfar og kæfandi mengun. I
sjónvarpinu æpa unglingsstúlkur sig
hásar yfir ljóshærðum Kínveija með
Bítla-klippingu sem syngur rapp-tón-
list.
Nútíminn verður ekki lengur um-
flúinn í bili.
Úlan Bator er heillandi borg á sinn sérstaka hátt. í úthverfunum má sjá dæmigerð fjölbýlishús frá sovéttímanum og miklar tjaldborgir. Víða er eyðilegt um að litast eins og myndin sýnir.
Bólstaður í miðri
auðninni
„Gerið“ er heimili mongólskra hirðingja og oft er þar að
sjá fallega muni.
Húsmóðir að störfum við eldavélina.
Krakkar að leik fyrir utan heimili sitt í miðri auðninni.
TJÖLD mongólskra hiröingja nefnast „ger“ á máli þeirra.
Tjöld sín flytja þeir með sér þegar skipt er um dvalarstaö
til aö hlífa beitarhögum. Að öllu jöfnu flytja mongólskir
hiröingjar sig um set þrisvar á ári og er oftast um aö
ræöa nokkurra tuga kílómetra ferðalag meö allar jarð-
neskareigurfjölskyldunnar.
„Geriö" er reist á viöargrind. Hún er síðan klædd aö
innan með skrautlegum teppum en dúkur er strengdur yf-
ir aö utanveröu. Hirðingjar munu aðeins vera um 30 mín-
útur að fella tjald sitt og reisa.
Þegar inn er komið blasir viö kola-/taöeldavél á miöju
gólfinu. Þarfermatseld húsmóöurinnarfram og þaðan
kemureini hitagjafinn semfinna máítjaldinu. Algengast
er að þrjú til fjögur rúm séu í hverju tjaldi en oft liggja
margir saman í fleti. Auk rúmanna er þarna að sjá viöar-
skápa og skrautmuni ýmsa en sérstakan sess skipar við-
arrammi meö Ijósmyndum af ættingjum og sovéska stutt-
bylgju-útvarpið, sem tryggir sambandiö viö umheiminn.
Yfir sauöburðinn er algengt aö nýfædd lömb séu
geymd í „gerinu". Líf hirðingjans er komiö undir skepnum
hans og utanaðkomandi fá ekki skiliö þaö nána sam-
band sem er á milli búsmalans ogfólksins sem býr á
steppum Mongólíu.
Algengt er aö nokkrar fjölskyldur búi saman og myndi
svonefnt „khotæ". Margir búa þó einir inni í auðninni í
margra tuga kílómetra fjarlægð frá næstu fjölskyldu. Al-
gengt er aö mongólskir hirðingjar þurfi að fara tugi kfló-
metra á degi hverjum eftir vatni. Þá eru hrossin nauðsyn-
leg en margir eiga einnig skellinöðrur.
Mongólskir hirðingjar stunda réttnefndan sjálfbæran
búskap. Allternýtt ogöllu er skilaö afturtil náttúrunnar.
Þegar dvalist er meðal þessa fólks vakna upp spurningar
um þær skilgreiningar sem notaðar eru á Vesturlöndum r
yfir „frumstæöa lífshætti". Með tilliti til þeirra sjálfbæru
lífshátta sem mongólskir hiröingar iöka má spyrja hvort
þeir standi Vesturlandabúum nauösynlega að baki. All-
tjent sýnist sem þeir hafi náð því sjálfbæra stigi sem um-
hverfisspírur ýmsar á Vesturlöndum gapa mest yfir.
Mongólar klæöast að jafnaði síðum kufli með einlitum
mittislinda. Yfirhafnireru hins vegar þykkarogvindheld-
ar. Stígvél mongólskra hirðingja eru sérá báti, gríðarmikil
og oftar en ekki úr hnausþykku leðri. Höfuðfatið á lands-
byggöinni er jafnan ullar- eða leðurhúfa.
Þau börn mongólskra hirðingja sem hljóta menntun
sækja hana yfirleitt í næsta þorp. Þar dveljast þau hjá
ættingjum eða í eins konar heimavist hluta vikunnar.
Greiða þarf með hverju barni og er algengt aö með því sé y
lagt kjöt. Vöruskiptaverslun er enda algengasta við-
skiptaformið eftir hrun kommúnismans. Reiðufé hvarf að
mestu í sveitum landsins er ríkisrekin fyrirtæki stöðvuð-
ustogfjöldaatvinnuleysi skall á. Ríkidæmi hirðingja er
mælt í fjölda þeirra skepna sem þeir eiga. Sá sem á 50
dýr eða færri telst fátækur. Hver sá sem ræður minnst yf-
ir 1.000 skepnum telst ríkur. Af þessum sökum ógnar
fimbulveturinn, „dzúd", einkum afkomu fátækustu fjöl-
skyldnanna. >