Morgunblaðið - 06.05.2000, Blaðsíða 58
58 LAUGARDAGUR 6. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Skýrslan góður
umræðugrundvöllur
NU NYVERIÐ var
dreift á Alþingi skýrslu
utanríldsráðherra um
stöðu íslands í Evrópu-
samstarfi. Hér er um
330 síðna rit að ræða
þar sem ítarlega er far-
ið í gegn um öll þau svið
sem EES-samningur-
inn nær yfír. Þetta er
gagnmerkasta rit
að flestu leyti og góður
umræðugrundvöllur og
mjög þarft og þakkar-
vert framtak hjá utan-
ríkisráðherra. Ég er
hins vegar meðal
þeirra sem hafði gert
mér meiri væntingar um þessa
skýrslu. Eftir viðræður við ýmsa að-
ila, bæði embættismenn og aðra sem
komu að samningu skýrslunnar,
hafði ég talið mér trú um að hún yrði
mun beinskeyttari en raunin er og
manni kemur helst í hug að fram-
kvæmd hafi verið pólitísk endur-
skoðun á upphaflegum drögum
vegna þess að oft eru niðurstöður
varfæmari en efnið gefur tilefni til.
Skýrslan er alfarið unnin á vegum
utanríkisráðherra og komust aðrir
ekki að. Þegar ASI fékk vitneskju
um að til stæði að semja skýrslu af
þessu tagi var sent bréf til utanríkis-
ráðherra og beðið um að fá að koma
að málinu. Aldrei hefur borist svar
við þeirri beiðni. Innan ASÍ er talið
að t.d. félagsmálakafli skýrslunnar
væri mun betur unninn hefði fólk á
okkar vegum fengið að koma að mál-
inu.
Umræða um málið
Þegar þetta er skrifað hefur
skýrslan ekki enn verið rædd á Al-
þingi. Viðtökur stjómmálamanna og
annarra strax eftir að skýrslan kom
út var í takt við hefðbundna íslenska
umræðu um þessi mál. Umræðan
byggðist fyrst og fremst á fyrirfram
ákveðnum skoðunum og snerist
fyrst og fremst um fisk, landbúnað,
kostnað við aðild og mögulega styrki
á móti frá ESB. Amen og búið. Þeir
sem hafa fyrir þvi að kynna sér mál-
ið, og tál þess er þessi skýrsla mjög
Maestro
Ari Skúlason
ÞITT FE
HVAR SEM
ÞÚ ERT
góður kostur, komast
að því að spumingin
um Evrópusamstarfið
og aðild eða ekki aðild
að ESB snýst um mun
fleiri málefni. Þessi
spuming snýst í raun-
inni um allt það sem við
erum yfirleitt að sýsla
með, allt frá neytenda-
vemd til fjármagns-
flutninga og allt frá
vinnuaðstæðum þung-
aðra kvenna til sam-
keppnisreglna og sveit-
arstjómamála. Um
þetta mál þarf djúpa
allsherjarumræðu um
nær allt okkar þjóðlíf, ekkert minna.
Mun EES-samstarfið
nægja okkur?
Eftir lestur skýrslunnar stendur
sú áleita spuming eftir hvort EES-
samstarfið sé fullnægjandi til þess
að ná utan um hagsmuni okkar. Það
er öllum ljóst að það hefur orðið sí-
fellt erfiðara fyrir EFTA-ríkin að
halda þessu samstarfi gangandi.
Fyrsta áfallið kom strax þegar Sví-
þjóð, Finnland og Austurríki fóra úr
EFTA yfir í ESB. Síðan hafa ýmsir
aðrir þættir komið til, t.d. að fókus
ESB hefur færst í austur og suður
vegna stækkunar, myntbandalagið
hefur komið til og samvinnan innan
ESB hefur dýpkað mikið. EES-
samningurinn byggist á næst-næst-
síðustu útgáfu af sáttmála ESB,
Rómarsáttmálanum, og það er orð-
inn veralegur munur á samstarfinu
innan ESB og EES-samstarfinu.
Þessi munur snýr ekki síst að félags-
málum og stöðu aðila vinnumarkað-
ar, en staða þeirra hefur eflst mjög
mikið innan ESB á allra síðustu ár-
um. ASÍ hefur allt frá upphafi tekið
mjög virkan þátt í EES-samstarfinu
og þar á bæ finnum við mjög vel að
það er sífellt erfiðara að taka þátt í
Evrópustarfinu á grandvelli EES-
samningsins. Að okkar mati er ekki
seinna vænna að hefja markvissa
umræðu um stöðu okkar í Evrópu-
samfélaginu.
Félagsmálakafli skýrslunnar
Það væri hægt að hafa mörg fleiri
orð um þann boðskap sem er að finna
í skýrslunni, en komast að hér. Það
er þó ekki hægt að sleppa því að
minnast á félagsmálakafla skýrsl-
unnar. Þegar skýrslan var rædd í al-
þjóðanefnd ASÍ vora menn sammála
um að þann kafla þyrfti að endur-
skrifa frá granni. í fyrsta lagi er að
finna í kaflanum alvarlegar stað-
LIFANDI HONNUN
Den Skandinaviske
Designhojskole
Lengri námskeiö:
18 vikur frá 17.8.2000
39 vikur frá 17.8.2000
21 vika frá 4.1.2001
Styttri námskeið:
Kirkjur og list: 19.6-25.6.2000
Máltid og menning: 19.6-25.6.2000
Hönnunar-sumarháskóli: 1.7-14.7.2000
Simi 0045 86448044
www.designhojskolen.dk
Skýrsla
Eftir lestur skýrslunnar
stendur sú áleitna
spurning eftir, segir Ari
Skúlason, hvort EES-
samstarfíð sé fullnægj-
andi til þess að ná utan
um hagsmuni okkar.
reyndarvillur eins og t.d. að samstarf
ísíands og ESB fjalli um launamál.
Þetta er alger fjarstæða og villa eins
og þessi hefði aldrei farið út á prenti
ef utanaðkomandi aðilar hefðu a.m.k.
verið fengnir til þess að lesa handrit
af skýrslunni yfir. í samantekt kafl-
ans segir: „Halda má því fram að
EES-samningurinn hafi bætt réttar-
stöðu launafólks á íslandi." Þarna er
um hikandi afstöðu að ræða og ég hef
í margra ára starfi að þessum málum
aldrei heyrt neitt hik í þessa átt frá
þeim embættismönnum sem helst
hafa um þetta fjallað. Undirkaflinn
um vinnurétt og samráð og samn-
inga aðila vinnumarkaðar á Evrópu-
vísu er undarlega lítill og almennur
miðað við aðra hluta þessa kafla og
reyndar miðað við umfjöllun um ým-
islegt annað í skýrslunni. Öllum sem
vilja vita er ljóst að í þessum málum
hefur farið fram hörð barátta á milli
ASI annars vegar og atvinnurek-
enda og stjómvalda hins vegar um
að koma fram hér á landi skuld-
bundnum réttarbótum á þessum
sviðum. ASI hefur m.a. kært íslensk
stjómvöld fyrir Eftirlitsstofnun
EFTA í þessum efnum. í skýrslunni
er einungis farið almennum orðum
um allt þetta starf og ekki er einu
sinni hirt um að telja upp allar þær
reglur og tilskipanir sem hafa skap-
að verulegar réttarbætur á þessu
sviði hér á landi. Mér finnst tónninn í
þessu kafla vera nýr og ótrúlega var-
færinn og hikandi sem leiðir aftur
hugann að því hvort hér sé um mat
embættismanna eða stjórnmála-
manna að ræða.
Allir sammála um EES
Það góða við skýrsluna er að hún
færir umræðuna um þessi mál á nýj-
an grann. Nær engum dettur í hug
að halda því fram lengur að það hafi
verið rangt af íslenskum stjórnvöld-
um að ganga inn í EES-samstarfið á
sínum tíma. Til þess er era kostir
samstarfsins og ávinningur allt of
augljósir. Nú er spurningin fyrir
flestum einungis sú hvort núverandi
staða mála sé fullnægjandi eða hvort
við eigum að taka eitt skref í viðbót
og stefna að fullri aðild að ESB.
Þetta er stór spuming og til þess að
svara henni þarf alvarlega, ítarlega
og djúpa umræðu. Sú umræða þarf
að komast sem fyrst á dagskrá og
hún þarf að fara fram á okkar eigin
forsendum. Það versta sem við get-
um lent í er að þurfa að taka snöggar
ákvarðanir í þessu máli bara vegna
þess að aðrar þjóðir, t.d. Norðmenn,
kjósa að taka einhver ný skref.
Höfundur er framkvæmdastjóri ASI.
ISLENSKT MAL
EKKI fellur tré við fyrsta högg.
Ég hélt á tímabili að röng notkun
orðsins fyrrum væri á hröðu und-
anhaldi, en nú þykir mér sem það
hafi hafið gagnsókn. Ég eyk því leti
mína og birti úr 648. þætti 11. júlí
1992. Eg get hvort eð er ekki gert
þetta betur nú.
Úr 648. þætti:
„Kunnugt er að atviksorð standa
með sögnum, enda heita þau ad-
verbia á latínu. Verbum er sögn.
Lýsingarorð standa hins vegar oft
með nafnorðum og lýsa því fyrir-
bæri sem hlotið hefur nafnið. Ein-
falt dæmi er góður maður. Aftur á
móti segjum við t.d. að eitthvað
hafi verið eða gerst fyrrum = á
fyrri tíð eða i gamla daga. Atviks-
orðið fyrrum er þama með sögn-
unum að vera og gerast, en lýsing-
arorðin fyrri og gamla (einkunnir)
með nafnorðunum tíð og dagur.
Sá sem var fyrr, en er ekki leng-
ur, er fyrrverandi. Að strangasta
formi til er það orð lýsingarháttur,
en þrásinnis notað sem lýsingar-
orð. Var þrásinnis, ætti ég kannski
að segja, því að notkun þess fer
minnkandi. Þetta er skráð í Blön-
dal „fyrverandi" og þýtt á dönsku
forhenværende. Ekki er það
merkt til varúðar, né heldur í
Orðabók Menningarsjóðs. Orðið
telst þar sem sagt gott og gilt.
Próf. Baldur Jónsson á Islenskri
málstöð minnir að einhverjir mál-
vandir menn hafi þó talið fyr(r)ver-
andi óæskilegt mál og vísað til
danskra áhrifa, og svei mér ef mig
rámar ekki í þessa afstöðu ein-
hverra kennara minna fyrir löngu.
Bæði af þeirri ástæðu og vegna
lengdar orðsins hafa menn freist-
ast til að nota fremur orðið fyrrum
sem er helmingi færri atkvæði.
Gallinn er bara sá, að þá getur svo
farið, að atviksorðinu fyrrum sé
þröngvað í ranga stöðu í setning-
unni, látið gegna hlutverki lýsing-
arorðs, eða á máli setningarfræð-
innar, einkunnar. Kemur nú brátt
til sögunnar enska orðið former
sem alltaf er lýsingarorð.
í grein eftir próf. Höskuld Þrá-
insson í 3. árg. íslensks máls era
því gerð skemmtileg og greinileg
skil hvemig Persakeisari hinn síð-
asti (íranskeisari) og fall hans tók
snögglega að hafa úrslitaáhrif á
vissan þátt íslensks máls. Margt
hafði keisari þessi á samviskunni,
er mér tjáð, en spillingaráhrif á ís-
lenska tungu mun hafa verið óvilja-
verk frá hans hendi, enda kom það
i hlut fréttamanna að segja frá
honum, falli hans og föram milli
landa.
Nú kann umsjónarmaður ekkert
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1056. þáttur
í persneskri stafsetningu né mál-
fræði, svo að nafn keisarans verður
hér lítt stafað, en hann var í ensk-
um fréttum löngum nefndur ásamt
nafni sínu „the former Shah of Ir-
an“, eftir að honum fataðist vald og
heilsa. Þetta dundi á heimsbyggð-
inni, og þetta varð í fréttum ríkis-
útvarpsins íslenska „fyrrum írans-
keisari", ekki fyrrverandi eða
fráfarandi Iranskeisari, og er þá
komið að því sem ýmsa angrar:
Fyrrum gegnir ekki lengur hlut-
verki sínu sem atviksorð, heldur
hefur tekið stöðu lýsingarorðs.
Þykir umsjónarmanni, þó seint sé,
sjálfsagt og einboðið að hefja gagn-
sókn í þessu efni, þótt fátt sé frá
keisara þessum sagt nú um stund-
ir. En því meira er greint frá öðr-
um „fyrrum“ fyrirbæram, og nú
síðast líður varla sá dagur, að ekki
sé sagt frá „fyrram“ lýðveldum So-
vétríkjanna eða „fyrram" lýðveld-
um Júgóslavíu. Þetta hljómar þó
hóti skár, vegna þess að -um er lýs-
ingarorðsendingin í þágufalli fleir-
tölu. Það er auðvitað ekkert at-
hugavert við að segja „í öllum
lýðveldum Júgóslavíu". Hitt dugar
ekki. Það er málfræðilega rangt og
ergir mig mjög. Að sama skapi er
ég þakklátur fyrir grein próf.
Höskulds.
En þetta er í minni málvitund
ekki aðeins spuming um atviksorð
eða lýsingarorð. Það er tvímæla-
laust tímamunur á fyrrum og fyrr-
verandi. Mér finnst fráleitt að
Steingrímur Hermannsson sé
,fyrram forsætisráðherra", en
hann er óumdeilanlega fyrrver-
andi forsætisráðherra. Hið fyrra
gæfi mér til kynna að hann hefði
gegnt þessu embætti ekki öllu síð-
ar en um síðustu aldamót. Mér
finnst ekki heldur hægt að segja að
faðir hans, Hermann Jónasson, sé
fyrram forsætisráðherra, hann er
of nálægt okkur í tímanum til þess.
Ég bregst hinn versti við, ef ég er
kallaður „fyrrum menntaskóla-
kennari", eins og við hefur borið.
Ég er fjarri því fæddur um síðustu
aldamót eða þaðan af fyrr. En ég
var menntaskólakennari og er
fyrrverandi menntaskólakennari,
ef ég þá fæ ekki að halda titlinum
óeinkenndum, þótt hættur sé störf-
um.
Niðurstaða: Það er af tveimur
ástæðum rangt að segja til dæmis:
Hann keppir fyrir „fyrram lýðveldi
Sovétríkjanna". Fyrrum er atviks-
orð og getur því ekki með góðu
móti verið einkunn með nafnorði, -
og Sovétríkin vora ekki stofnuð
fyrr en 1917 og era því ekki í nægi-
legri tímafjarlægð.
Hefjum gagnsókn, þótt seint sé.
Fyrrverandi Persakeisari, sá síð-
asti sem þar ríkti, er einhvers stað-
ar niður kominn, lífs eða liðinn, en
sá hinn sami er víslega hvergi í
fyrrverandi lýðveldum Sovétríkj-
anna.“
★
Hlymrekur handan kvað (að ósk
Þ.Þ. avíólógs):
Sagði Guðni sem fæddist í Grísey:
„Mitt glóðheita blóðið, það ffýs ei;
ýmsum unaði sviptur
aldreivargiftur,
en ég hef þó verið í Hrísey."
Stungið í vasa
Áalþingióþarframála
menn einfaldar staðreyndir bijála,
enþefvísogratvís-
ekki þvælandi og hvatvís -
gengur þorskurinn þegjandi í ála.
Til þess að bæta fyrir bölvið og
ragnið á dögunum er hér lítilræði
um biblíuorðin amen og hallelúja
(halelújá). Þau era bæði úr hebr-
esku. Amen kom til Norður- og
Vestur-Evrópu úr grísku og latínu.
Það var upphaflega lýsingarorð og
merkti sannur, hárréttur. I
sænsku er til orðtakið „öraggt eins
og amen í kirkjunni“, og við þekkj-
um þetta prýðilega í orðasamband-
inu að segja já og amen við ein-
hverju.
Hallelúja er upphaflega tvö orð:
Hallelu Jah. Hið fyrra er sögn og
merkir að lofa og prísa, hið síðara
er framparturinn af Jahve = guð
almáttugur. í gömlum sálmum má
sjá upphaf sem hljóðaði á þessa
leið: „Halelújá. Þakkið Drottni, því
að hann er mildur, og góðvilji hans
varir að eilífu.“
Auk þess fær Elín Hirst plús
fyrir að segja „hæst setti foringi
Serba“. Of oft, svo ótrúlegt sem
það er, hefur heyrst hástigið „hátt-
settastur“.
Tristertíð,
talsvertstríð
á stundum,
en lofnarblíð,
ljúfogþýð
með sprundum.
(Runólfur ríman.)
Ath. vel: Tölvan gætir sín ekki
alltaf, þegar skipt er milli lína. Því
urðu tvær skekkjur af því tagi í síð-
asta þætti. „óv-inina“ kom í stað
óvin-ina og „ræg-ikarl“ i stað
rægi-karl. Þá var t að röngu sett
inn í ættamafnið Eggerz. Beðist er
velvirðingar á þessu.