Morgunblaðið - 09.08.2000, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Leikarinn sem hélt
sig í kuldanum
Breski leikarinn Sir Alec Guinness lést
á mánudaginn var, 86 ára að aldri. Hávar
Siguijdnsson segir frá ferli þessa merka
listamanns.
Sir Alec Guinness í einu af minnisstæðustu hlutverkum sínum.
Njósnarinn Georg Smiley.
ÞAÐ er ekki hægt að kalla það ann-
að en kaldhæðni örlaganna að
breski leikarinn Sir Alee Guinness,
sem er nýlátinn 86 ára að aldri,
skuli vera þekktastur meðal heims-
byggðarinnar fyrir hlutverk sitt
sem Jedi riddarinn Obi-Wan Ken-
obi í Star Wars-myndunum. Guinn-
ess hafði skömm á hlutverkinu og lá
ekki á þeirri skoðun sinni.
Vinnusamur og
auðmjúkur leikari
Alec Guinness var einn af fremstu
og þekktustu leikurum sinnar kyn-
slóðar í Bretlandi ásamt Laurence
Olivier, John Gielgud, Ralph
Richardson, John Mills og Michael
Redgrave, svo einhverjir séu nefnd-
ir. Hann birtist fyrst á leiksviði í
London í litlu hlutverki árið 1933,
aðeins 19 ára að aldri. Fimm árum
síðar lék hann Hamlet undir stjórn
Gielgud í Old Vic leikhúsinu en ári
síðar gekk hann í sjóherinn og sneri
ekki aftur á leiksviðið fyrr en 1946.
Alec Guinness fæddist í London
1914, sonur bankamanns og konu
hans, en þau skildu fljótlega eftir
fæðingu sonarins. Guinness sagði
síðar að hann ætti enga minningu
um föður sinn. Hann byrjaði ungur
að skemmta skólafélögum sínum
með eftirhermum og frumsömdum
leikþáttum og var staðráðinn í því
að gerast leikari. Hann kostaði
leiklistarnám sitt með því að vinna á
auglýsingastofu en sneri sér alfarið
að leiklistinni 1933 og stuttu síðar
gekk hann til liðs við Old Vic leik-
húsið sem þá var undir stjórn John
Gielgud.
Fyrsta kvikmyndahlutverk hans
var 1946 í leikgerð af sögu Dickens,
Great Expectations. Tveimur árum
síðar sló hann í gegn með eftir-
minnilegri túlkun sinni á gyðingn-
um Fagin í kvikmynd eftir sögunni
á Óliver Twist. Þar lék á móti hon-
um í fyrsta sinn, en ekki hið síðasta,
vinur hans til æviloka John Mills,
sem nú er 92 ára og minnist vinar
síns með hlýju og eftirsjá. „Alec var
einstaklega auðmjúkur og vinnu-
samur leikari. Hann notaði enga að-
ferð aðra en þá að leggja sig allan
fram, hugsaði öll smáatriði út í æsar
og leit á starf sitt sem vel borgaða
vinnu.“ Annar vinur og félagi, leik-
arinn Peter Ustinov, sagði um Sir
Alee er hann frétti lát hans: „Hann
var nafnlaust skáld.“ Og vísar þar
til hvorutveggja að Sir Alec þoldi
enga athygli fjölmiðla og hélt sig til
hlés við allt slíkt og listsköpun hans
sem leikara var svo yfirlætislaus og
virtist svo fyrirhafnarlaus að fæstir
tóku eftir því fyrr en löngu síðar
hversu snjall hann var. Sir Alec
kom hingað til lands sumarið 1968
ásamt eiginkonu sinni og ferðaðist
um landið. Sem hans var von og vísa
barst hann lítið á, en var hlýtt til
landsins eftir þá heimsókn.
Tveir óskarar og
Obi-Wan Kenobi
Sem kvikmyndaleikari var Sir Al-
ec framúrskarandi og á 6. áratugn-
um var hann einn vinsælasti leikari-
inn í Bretlandi og lék í fjölda
kvikmynda. Þekktastar eru gaman-
myndirnir kenndar við Ealing kvik-
myndaverið og fékk hann þar viður-
nefnið Maðurinn með þúsund
andlitin, sem segir meira en flest
annað um fjölhæfni hans sem leik-
ara. Þekktastar frá þessum tíma
eru kvikmyndirnar Kind Hearts
and Coronets og The Lavender Hill
Mob, þar sem Guinness leikur
heimóttarlega skrifstofublók sem
gerist bankaræningi. í fyrrnefndu
myndinni lék Guinness átta hlut-
verk. Honum var jafn lagið að túlka
umkomulausar andhetjur eins og
sterkar persónur en þó fólst pers-
ónusköpun hans fremur í lipurð og
mýkt en túlkun hetjulegrar karl-
mennsku. Hetjur hans virtust ólík-
legar til stórræðanna en reyndust
þegar á reyndi gerðar úr seigara
efni en margir aðrir. Einstaklega
enskur, kurteis, lipur, lágróma en
fastur fyrir og harður í horn að taka
ef á reyndi. Þannig persónur er Sir
Alec Guinness þekktastur fyrir.
Árið 1957 lék Guinness eitt af sín-
um þekktustu hlutverkum, breska
liðsforingjann í Brúin yfir Kwai
fljótið, og fékk hann verðskulduð
Óskarsverðlaun fyrir sinn snúð. Ái’-
ið 1980 hlaut hann Óskarsverðlaun í
annað sinn fyrir ógleymanlega túlk-
un sína í fjölda kvikmyndahlutverka
og framlag sitt sem leikara til kvik-
myndanna. Er ekki að efa að banda-
ríska akademían hafi áttað sig á yf-
irburðum Sir Alecs eftir að hann
hafði komið fram í Star Wars-
myndum Georgs Lucas árin á und-
an. Sjálfur var Guinness ómyrkur í
máli um reynslu sína af leik í Star
Wars. Hann bað Lucas að skrifa
persónu sína Obi-Wan Kenobi út úr
kvikmyndunum, láta Svarthöfða
drepa hann. „Því ég gat bara ekki
haldið áfram að láta þessa vitleysu
út úr mér,“ sagði Guinness í blaða-
viðtali nokkru síðar, „textinn var
hreinasta bull.“ Engu að síður var
leikur hans í Star Wars-myndunum
framúrskarandi og lyfti þeim á
hærri stall í listrænu tilliti en ella
hefði verið mögulegt. Þrátt fyrir að
Guinness talaði af lítilsvirðingu um
Star Wars-myndirnar gerðu þær
hann stórauðugan og tryggðu hon-
um fjárhagslegt áhyggjuleysi það
sem eftir var ævinnar.
Njósnarinn Georg Smiley
I byrjun níunda áratugarins
bætti Sir Alec nýrri persónu í fjöl-
skrúðugt safn sitt með Njósnaran-
um Georg Smiley, sjónvarpsþáttum
sem gerðir voru eftir sögum John
Le Carré, Tinker, Tailor, Soldier,
Spy og Smiley’s People. Er erfitt að
ímynda sér Georg Smiley öðruvísi
en þann hægláta dapurlega mann
sem Sir Alec gerði svo snilldarleg
skil í þáttunum. Fyrsta sagan um
Smiley, Njósnarinn sem kom inn úr
kuldanum, var kvikmynduð 1963
með Riehard Burton í aðalhlutverki
og er þar um allt aðra persónu að
ræða, bæði af hendi leikarans og
ekki síður höfundarins.
Alec Guinness var aðlaður árið
1960 og var í hópi fyrstu leikara
sinnar kynslóðar sem nutu þeirrar
upphefðar. Hann hafði og alla
möguleika á að verða alþjóðleg
kvikmyndastjarna, sérstaklega eft-
ir hlutverk sitt í stórmynd Davids
Lean um Arabíu-Lárens. Guinness
neitaði öllu slíku og sagðist ekki
geta verið neitt annað en hann sjálf-
ur og hann væri bara ánægður með
að vera leikari. „Ef ég reyndi að slá
um mig myndi ég ekki vita hvernig
ég ætti að haga mér. Ef ég reyndi
að vera stjarna myndi ég gera mig
að fífli.“ Svo hann hélt sig utan þess
sviðsljóss sem skín hvað skærast ut-
an leiksviðsins og sagði skömmu
fyrir dauða sinn að hugmynd sín um
himnaríki væri:..að sitja á verönd-
inni á sumarkvöldi og njóta þess að
sötra drykk með einum eða tveimur
góðvinum mínum og hlusta á þögn-
ina.“
Joáo Gilberto og
Brasilíuæðið
Það geisaði Brasilíufaraldur í London,
þegar Vernharður Linnet átti þar leið um
á dögunum. Honum fannst því tilvalið
að hlusta á mesta núlifandi meistara
sömbunnar brasilísku.
BRASILÍSKUR matur, brasilísk-
ur bjór, brasilískir ávaxtakokkteil-
ar, brasilískar bíómyndir, en þó
fyrst og fremst brasilísk tónlist.
Það var þemað um miðjan júlí í
Barbican Center í London og víðar
í stórborginni. Kvöldið eftir að ég
heyrði Mingus stórsveitina á
Ronnie Scotís var helsta stórstirni
brasilískrar tónlistar með tónleika
í Barbican Center - sjálfur Joáo
Gilberto. Þó hann sé ekki djassisti
tengist hann djassinum fléstum
brasilískum sömbumeisturum
fremur - hann og Antonio Carlos
Jobim. Og tengillinn: Stan Getz
sjálfur.
Jobim var hið mikla tónskáld
sömbunnar og Gilberto gaf henni
nýtt líf með töfrarödd sinni - rödd
sem skóp hinn nýja sambastíl -
bossa nova - öðru fremur.
Það var gítaristinn Charlie Byrd
sem heillaðist af tónlist þeirra fé-
laga í Rio, en honum tókst ekki að
koma henni á framfæri í Banda-
ríkjunum fyrren hann fékk blásara
til liðs við sig og að sjálfsögðu
þann sem best hæfði sömbunni -
Stan Getz. Breiðskífa þeirra, Jazz
Samba (1962), varð vinsælli en áð-
ur hafði þekkst í djassheiminum
og dvaldi hálft annað ár á vin-
sældalistunum og enn vinsælli
varð skífan sem út kom 1964:
Getz/Gilberto, þarsem Jobim lék á
píanóið og Astrudo Gilberto fékk
að raula ofurlítið. Heldur hefur
mér leiðst sú mæta kona og yfirgaf
tónleika hennar á Norðursjávar-
djasshátíðinni í Haag eftir tvö lög
- enda úr nógu að moða þar. Joáo
Gilberto er annar handleggur.
Hann er í hópi þeirra örfáu lista-
manna er halda áheyrendum hug-
föngnum án allra hjálparmeðala,
aðeins með þeim töfrum listarinn-
ar er aldrei verða útskýrðir. Al-
einn á sviðinu með gítarinn
frammi fyrir þúsundunum lék
hann og söng linnulaust í tvo tíma
án þess að annað heyrðist nema
fögnuðurinn þegar hlustendur
þökkuðu fyrir lögin.
Brasilíska vikan var víðar en í
Barbican einsog áður segir og í
einhverri London-kringlunni
heyrði ég sömbutríó sem greini-
lega var undir stjórn ungrar glæsi-
legrar stúlku sem söng og blés í
altó- og sópransaxófón. Ingrid
Laubrock hét hún og þótti mér
hún sjarmerandi án þess að vera
neitt meira, saxófóntónninn veik-
ur, meðleikararnir kraftlitlir. Aft-
ur á móti las ég feikijákvæða dóm
um nýjan disk hennar í The Obs-
erver - kannski hún þurfi hljóðver
til að koma tónlistinni frá sér. Það
þarf Joáo Gilberto ekki, en einn
galli var á tónleikum hans; þeir
voru alltof langir því á undan
tveggja tíma söngdagskrá hans lék
fimm manna brasilísk hljómsveit:
Getz og Gilberto á hátindi bossanóvatimabilsins.
Choro da Villa. Það þótti mér leið-
inleg tónlist og andlaus. Kannski
hefði hún verið til prýði á kaffi-
húsi, en í tónleikahöll - af og frá.
Það kemur æ sjaldnar fyrir að
ég fái kökk í hálsin og tár I augu
þegar ég hlusta á tónlist og það
gerðist sosum ekki á hverjum degi
hér á árum áður, en þegar Jöao
Gilberto upphóf Corcovado, þriðja
lag tónleikanna, var einsog þessi
69 ára gamli Brasilíumaður kveikti
að nýju þann eld sem hafði töfrað
mann fyrir nærri fjörutíu árum.
Röddin orðin eilítið rám, en það
jók bara á töfrana. Það þurfti
hvorki Getz eða Jobim til. Einn
var hann nær fullkominn. Það
sannaðist sem Miles Davis sagði
eitt sinn um Gilberto: „Hann þarf
ekki annað en að lesa upp úr dag-
blaði til að hljóma vel.“
Bossa nova sömbur sem ég hafði ,
ekki heyrt áður flutti hann í bland
við gamla ástvini svo sem Chega
de Saudade, Samba de uma nota
so, So danco samba, O grande am-
or, Destafinado og að lokum Gar-
ota de Ipanema og einsog Sonny
Rollins hafði lokið tónleikum sín-
um á þessu sama sviði tæpu ári áð-
ur með Don’t Stop the Carnival
var stúlkan frá Ipanema lokaópus
Gilbertos. Uppklappið óheyrt af
listamanninum.
Stundum fer maður til útlanda
og hlustar á tugi tónleika á nokkr-
um dögum og er sæll og glaður -
en í þetta skipti urðu tónleikarnir
aðeins tvennir og gleðin síst minni
enda maður einsog Joáo Gilberto
ekki daglega á dagskrá. Þetta voru
fyrstu tónleikarnir hans í Bret-
landi.