Morgunblaðið - 15.08.2000, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐ JUDAGUR 15. ÁGÚST 2000 31
LISTIR
Lærðra manna mál
BÆKUR
NornEn fræði
ARTIKLER
Udgivet i anledning af Preben
Meulengracht Sorensens 60 árs
fedselsdag 1. marts 2000. 95 bls.
Útg. Norrent Forum. Árhus, 2000.
ÞETTA er afmælisrit, skrifað og
gefið út til að heiðra Preben Meul-
engraeht Sorensen sextugan. Sex
ritgerðir eru í bókinni, hin síðasta
eftir afmælisbarnið. Judith Jesch
ríður á vaðið og nefnir erindi sitt
Sagas and Sealdic Poetry. Judith
Jesch minnir á að Islendinga sögurn-
ar skiptist í upphaf, meginmál og
endi og sama máli gegni um drótt-
kvæðin; tekur Höfuðlausn sem dæmi
en getur þess jafnframt að vísdómur
af þessu taginu skipti í raun harla
litlu máli. Sögurnar og dróttkvæðin
séu með öllu ólíkrar formgerðar og
efnið af ólíkum toga spunnið. í fram-
haldi af þessu bendir hún á að inn í
allflestar sögurnar séu eigi að síður
felldar dróttkvæðavísur, fleiri eða
færri. Og þá er komið að kjarna
málsins: Ortu höfundarnir sjálfir
þessar vísur um leið og þeir færðu í
letur sögur sínar? Eða höfðu þær
varðveist í munnlegri geymd aldirn-
ar í gegnum þar til höfundamir tóku
þær upp í sögur sínar á 13. öld? Þó
spurningar þessar séu ekki hrópaðar
af Heklutindi varða þær jarðfastan
grundvöll íslenskra fornbókmennta.
Judith Jesch velur tvær sögur til
sérstakrar skoðunar, Laxdælu og
Eyrbyggju, þar eð þær eigi svo
margt sameiginlegt, gerist í sama
landshluta og margar persónanna
komi fyrir í báðum, þeirra frægstur
að telja Snorri goði. Annað greini
þær svo að, meðal annars vísnafjöld-
inn. í Laxdælu séu aðeins fimm vísur
en þrjátíu og sjö í Eyrbyggju. Judith
Jesch gengur út frá því sem gefnu að
höfundar sagnanna hafi ekki ort vís-
urnar. Þær séu miklu eldri. Höfund-
ar sagnanna hafi þó haft þær að fyr-
irmynd í ýmsum skilningi. Þær hafi
tengst arfsögnum þeim sem sögurn-
ar síðan byggðust á. Óbeint hafi þær
svo sett mark sitt á formgerð sagn-
anna, þar með talda fyrrnefnda und-
irstöðu: upphaf, meginmál og endi.
Höfundar sagnanna hafi þrátt fyrir
allt litið á vísurnar sem úreltan
skáldskap. Sögurnar skyldu koma í
þeirra stað. Þær hæfðu nýjum tím-
um.
Thomas Bredstorff spjallar um
mátt orðanna í sögunum og nefnir
erindi sitt Speech Act, Saga, and
Society. Bredstorff leggur meðal
annars út af orðum ensks heimspek-
ings sem sagði að tal manna væri
meira en orð; það væri jafnframt at-
höfn. Skoðunum sínum finnur
Bredstorff svo stað í Njálu og Hrafn-
kels sögu meðal annars. Jens Peter
Schjodt tekur fyrir foman átrúnað
eins og hann birtist í íslendinga sög-
unum og fornaldarsögum. Efnið er
áhugavert. Og Schjodt gerir því við-
hlítandi skil. Hann notar orðið vard-
lokkur (þannig ritað). Ekki þarf það
að vera prentvilla. En varðlokur -
galdrakvæði - er mun algengara og
að margra dómi réttara. Þar næst er
þáttur Viðars Hreinssonar, Husbrag
eller Herredsbrag, þar sem hann
segir álit sitt á gömlum og nýjum
fornritarannsóknum. Textasaman-
burðinn, sem löngum taldist hávís-
indaleg aðferð til að aldursgreina
einstakar íslendinga sögur, telur
hann ekki lengur svara tímans kalli.
Aðferðin leiði ekki til þeirrar niður-
stöðu sem ætlast var til. Fleiri eða
færri sögur hafi glatast með öllu. Við
ritun varðveittra sagna hafi því
hugsanlega verið stuðst við frum-
gerðir eða fyrirmyndir sem nú séu
ókunnar. Ennfremur hafi sögum síð-
ar verið breytt við endurritun, og þá
í samræmi við síðari tíma smekk.
Þar með taki því ekki heldur að leita
að einhverjum ímynduðum höfundi.
Þá verður Viðaii tíðrætt um íróníu
eða háðhvörf sem greina megi í stíl
sagnanna; meiningin svari ekki til
merkingar orðanna heldur hið gagn-
Preben Meulengracht Snrensen
stæða, og tekur dæmi því til sönnun-
ar.
Jon Gunnar Jorgcnsen fer í gegn-
um norskar Heimskringluþýðingar á
19. öld og nefnir erindi sitt Reisn-
ingsmagten i vort folk. Óþarft er að
rifja upp hversu mjög fornar bók-
menntir tengdust þjóðernisvitund og
þjóðfrelsisbíu-áttu Norðmanna á
þeim tíma. Öldum saman höfðu þeir
lotið Dönum. Árið 1814 - eftir lok
Napóleonsstyrjaldanna - var landið
tekið af Dönum og afhent Svíum.
Norðmenn vöknuðu þá til vitundar
um mátt sinn og megin og horfðu til
feðranna frægðar. Heimskringla
hafði verið þýdd á dönsku. Nú var
þeim metnaðarmál að efna til eigin
útgáfu. Fyrsta norska útgáfan sá
dagsins ljós 1838. Þýðandinn var
Jakob Aalls og telur Jorgensen eng-
um vafa undirorpið að hann hafi fylgt
dönsku þýðingunni. Þýðing P. A.
Munchs kom svo út 1859. Og hún var
síðan endurprentuð óbreytt 1881.
Jorgensen minnir á að við upphaf 19.
aldar hafi danskan í raun gilt sem
ritmál í Noregi. Um miðja öldina tók
Ivar Aasen saman málfræði og orða-
bók samkvæmt norsku alþýðumáli,
nýnorsku, sem keppti við ríkismálið
svokallaða. Loks var Heimskringla
gefm út í viðhafnarútgáfu sem hæfði
slíkri þjóðargersemi 1899. Þýða-
ndinn var Gustav Storm. í engu var
til sparað. Jorgensen upplýsir að út-
gáfan hafi kostað sem svarar sex
milljónum norskra króna á núvirði.
Heimfært til íslensks gjaldmiðils má
víst tífalda þá fjárhæð eða vel það.
Með stuðningi Stórþingsins var bók-
in skömmu síðar endurprentuð í afar
ódýrri alþýðuútgáfu. Telur Jorgen-
sen að hún hafi þar með komist inn á
þriðja hvert heimili í landinu. Þýðing
Storms hafi síðan orðið undirstaða
fyrir síðari tíma útgáfur, sem og þýð-
ingar á öðrum tungumálum - nema
íslensku að sjálfsögðu.
Enginn vafi leikur á að Norðmenn
töldu Heimskringlu, og telja hana
jafnvel enn, til norskra bókmennta.
Snorri hafi verið Norðmaður - bú-
settur í öðru landi! I raun hafa þeir
aldrei viðurkennt þjóðveldið íslenska
sem sjálfstætt þjóðríki með eigin
tungu og menningu. Þegar Norð-
menn tóku að kynna menningararf
sinn fyrir heiminum höfðu íslending-
ar enga burði til að standa fyrir sínu.
I augum heimsins voru hinir fáu ein-
staklingar, sem enn tórðu f þessu
landi, nær útdautt þjóðarbrot á hjara
veraldar. Fornritin íslensku væru
norrænn menningararfur, skráð á
gammelnorsk eða Old Norse. Að
sjálfsögðu hefur íslendingum alltaf
sárnað þessi rangskilningur þó þeir
gætu löngum lítið að gert. Því er
hvergi ófyrirsynju að menn leggja
hér lúður við eyra hvert sinn sem
Norðmaður minnist á Snorra Sturiu-
son og Heimskringlu. En þess verð-
ur að geta, eftir á að hyggja, að þetta
er ekki sagt vegna ritgerðar Jorgen-
sens sérstaklega; hann er hvergi að
hlutast til um þennan eignarrétt á
menningunni. .
Sem fyrr segir endar bókin á rit- 1
gerð Sorensens. Byggist hún á fyrir-
lestri sem hann flutti við Harvard-
háskóla fyrir fimm árum. Nið and
the Sacred nefnir hann þáttinn.
»Nið« stendur fyrir íslenska orðið
níð. Sorensen leggur út af rúnatexta
sem fannst við uppgröft í Oslo fáein-
um árum fyrr. Textinn er afar klúr.
Giskað er á að hann hafi á sínum
tíma verið ristur sem níð. Sprensen
getur þess að slík klúryrði fyrirfinn-
ist varla í fornum bókmenntum. Sög-
urnar greina að sönnu frá níði, svo í
bundnu máli sem óbundnu, en þá
með mildara orðalagi. Sprensen leit-
ast við að kortleggja hvernig níð
tengdist daglegu lííi, skáldskap og
átrúnaði. Ennfremur rifjar hann upp
hvaða viðurlög lágu við níði í norsk-
um lögum.
Skylt er að leiðrétta eftirfarandi
prentvillur. Á bls. 78 stendur exavat-
ions fyrir excavations og grafitto fyr-
ir gi-affito. Og á bls. 84 stendur grið-
níðgr fyrir griðníðingr.
Höfundarnir tengjast allir há-
skólakennslu. Bókmenntarannsókn-
ir, jafnt fornar sem nýjar, eru að
verða háskólagrein, málefni stúd-
enta, doktorsefna og kennara sem
einatt hljóta að benda á eitthvað sem
enginn hefur áður uppgötvað, jarð-
setja gömul sannindi en finna í
þeirra stað upp ný til að efna sér í
prófgráður og hljóta viðurkenning
annarra í heimi fræðanna. Viðfangs-
efni sín skilgreina þeir gjarnan með
háfleygum hugtökum sem verða með
tímanum eins konar fagmál í grein-
inni. íslenskar og norrænar miðalda-
bókmenntir geta í einfaldleik sínum
orðið hálf umkomulausar undir því-
líkum rökræðum. Það er auðvitað
fagnaðarefni að lærðir menn um víða
veröld skuli sýna íslenskum fornbók-
menntum þann sóma sem raun ber
vitni. Þegar öllu er á botninn hvolft
eru fornritin, enn sem komið er, hið
eina sem Islendingar hafa lagt til
heimsmenningarinnar.
Erlendur Jónsson
Seljum eingöngu
smíðað af
Hansínu og
Jens Guðjónssyni
m v
Laugaveg 20b
v/ Klapparstíg
sími 551 8448
Húsbréf
Útdráttur
húsbréfa
Nú hefur farið fram útdráttur húsbréfa í
eftirtöldum flokkum:
1. flokki 1991 - 35. útdráttur
3. flokki 1991 - 32. útdráttur
1. flokki 1992 - 31. útdráttur
2. flokki 1992 - 30. útdráttur
1. flokki 1993 - 26. útdráttur
3. flokki 1993 - 24. útdráttur
1. flokki 1994 - 23. útdráttur
1. flokki 1995 - 20. útdráttur
1. flokki 1996 - 17. útdráttur
2. flokki 1996 - 17. útdráttur
3. flokki 1996 - 17. útdráttur
Koma þessi bréf til innlausnar 15. október 2000.
Öll númerin verða birt í Lögbirtingablaðinu.
Auk þess eru númer úr fjórum fyrsttöldu flokkunum
birt hér í blaðinu í dag. Upplýsingar um útdregin
húsbréf liggja frammi hjá íbúðalánasjóði, í bönkum,
sparisjóðum og verðbréfafyrirtækjum.
Ibúðalánasjóður
I Borgartúni 21 I 105 Reykjavík I Sími 569 6900 I Fax 569 6800
UTSALA
frá þriðjudegi til laugardags
Húsgögn allt að 40% afsláttur
Vegg- og loftljós allt að 15% afsláttur
ligneroset
Mörkinni 3.
Sími 588 0640.
Opið daglega frá kl. 12-18.
Cassina