Morgunblaðið - 03.10.2000, Síða 53

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 3. OKTÓBER 2000 53
UMRÆÐAN
Að skamma markaðinn
SÚ VENJA hefur
komist á hérlendis að
ávarpa „markaðinn"
sem sjálfstæða veru og
virðist tilgangur þessa
fyrirbæris óljós. Orðið
„markaður“ þýðir þó
aðeins svæði sem hefur
verið markað af til
kaupskapar og er sú
merking enn rétt á
okkar tímum. Innan
markaðanna er síðan
fólk. Það er því ekkert
markaðinum að kenna í
sjálfu sér. Hann er að-
eins spegill þjóðfélags-
ins sem hefur jafnmikið
siðferði og mannúð og þjóðin sjálf.
Þessi hugtakabrenglun hefur orðið
til skaða fyrir pólitíska umræðu. Sá
misskilningur er hvimleiður að valið
standi á milli markaðar og samhjálp-
ar. Á móti eru síðan þær hugmyndir
á kreiki að markaðurinn sé ósnertan-
legur og standi ofar mannlegu sam-
félagi. Hið rétta eðli markaðarins er
hins vegar mun hversdagslegra og
ópólitískara heldur en margir vilja
vera láta.
Að slá sendiboðann
Þegat til lengri tíma er litið geta
breytingar á smekk og tæknistigi
komið illa við suma hópa. Þannig
hefur það alltaf verið. Þegar Guten-
berg hóf að prenta bækur um árið
1450 missti fjöldi skrifara atvinnuna.
Hið sama gerðist þegar breskir kola-
námumenn urðu úrelt starfstétt
vegna þess að náttúrugas kom fram
sem ódýrari og vistvænni orkugjafi.
Svipaðir hlutir eiga sér stað allt í
kringum okkur. Markaðurinn er yf-
irleitt í hlutverki sendiboða sem
dreifir nýrri tækni á lægra verði til
gagns fyrir þjóðfélagið. Oft er hann
samt gerður að blóraböggli og hon-
um kennt um að hafa komið fólki á
Jónsson
vonarvöl, rænt störfum
og svo framvegis. En ef
markaðirnir eru hindr-
aðir er jafnframt verið
að stöðva tæknifram-
farir og neyða fólk til
þess að kaupa verri og
dýrari vörur. Slíkt hef-
ur oft gerst. Tyrkja-
veldi bannaði prent-
smiðjur og kolanámur
soga til sín stóran hluta
af fjárlögum Rúss-
lands. Á hvorugum
staðnum hefur það orð-
ið til góðs að stöðva hjól
tímans. Þetta þýðir þó
ekki að almannavaldið
eigi að sitja aðgerðarlaust, en það er
ekki sama hvernig staðið er að mál-
um.
Markaður og veiferð
Flestir átta sig á mikilvægi mark-
aða fyrir hagvöxt, en færri gera sér
grein fyrir tengslunum við almenna
velferð. í fyrsta lagi skilar hagvöxtur
auknum skatttekjum sem síðan geta
gengið til góðra verka. Ástæða þess
að velferðarþjónusta er betri nú en
fyrir öld er ekki sú að þjóðin hafi ver-
ið illa innrætt. Hendur manna voru
einfaldlega bundnar því þjóðarauður
var miklu minni. Markaðsfrelsi er
því skilyrði þess að hægt sé að bæta
velferðarkerfið til framtíðar, standi
óskir manna til þess. En í öðru lagi
eru markaðsaðgerðir mannúðleg leið
til samhjálpar vegna þess að valfrelsi
er viðurkennt og fátæku fólki er ekki
sýnt gerræði. Hægt er taka dæmi af
Bandaríkjunum. Þar tíðkaðist lengi
að byggja stórar félagsmálablokkir
(e. projects) fyrir þá sem ekki höfðu
ráð á húsnæði. Þannig var fólki sem
hafði farið halloka í lífinu komið fyrir
í gettóum sem jafnframt þjónuðu
sem gróðurhús fyrir félagsleg
vandamál. Markaðslausn á sama
Efnahagsmál
Liðsmenn nær allra
flokka, segir Ásgeir
Jónsson, virðast vera
fastir í því að tala um
markaðinn sem
hulduvætt.
vanda er að láta umræddan hóp fá
beinar greiðslur og leyfa honum síð-
an að versla frjálsum á húsnæðis-
markaðinum. „Gutenberg-vanda“ á
öllum tímum skal leysa með því að
veita skrifurunum styrk til þess að
endurmenntast, skipta um starf eða
fara á eftirlaun, en ekki stöðva
prentsmiðjurnar.
Markaðslnngrip
Það er ekkert sem bannar mark-
aðsinngrip með beinum framlögum
ef markmiðin eru skýr, kostnaður
opinber og þjóðin samþykk. Til að
mynda viðheldur Seðlabanki íslands
ákveðnu gengis- eða vaxtastigi með
því að kaupa eða selja gjaldeyri og
ríkisvíxla eins og hver annar mark-
aðsaðili. Það er þó ekki langt síðan
handjárnum var beitt til þess að ná
sömu markmiðum, gjaldeyrir
skammtaður, innflutningur hindrað-
ur og menn lögsóttir sem okurlánar-
ar. Slíkar aðferðir eru ekki aðeins
óhagkvæmar, þær spilla siðferði
þjóðarinnar með því að ýta undir lög-
brot. Enda hafa nær allir andstyggð
á þeim nú eftir að hafa reynt mark-
aðsaðgerðir í raun. Hið sama ætti að
eiga við um aðra þætti þjóðlífsins,
s.s. menntun, byggðamál eða fátækt.
Auðvitað verða einhverjar aukaverk-
anir því peningar úr ríkissjóði geta
haft slæm áhrif á sjálfs-
bjargarviðleitni einstaklinga og fyr-
irtækja. En aðalatriðið er að mark-
aðsinngrip eru besta og
hagkvæmasta leiðin sem ríkið getur
farið til þess að koma markmiðum
sínum fram, hvernig sem þau eru
síðan skilgreind.
Um leikreglur
Hins vegar er skilvirkni markaða
háð því að samningar standi, eignar-
réttur sé virtur og jafnræði ríki.
Þannig að enginn markaðsaðili geti
stærðar eða stöðu sinnar vegna kúg-
að aðra til hlýðni. Á þessu ríkir lítill
skilningur hérlendis. Menn segjast
styðja samkeppni í orði en á borði er
fákeppni látin viðgangast. Þess
vegna ræður einn aðili
matvörumarkaðinum í Reykjavík.
Erlendum flugfélögum er bannað að
hafa áætlunarflug milli Islands og
Ameríku og Flugleiðum því gefið
sjálfdæmi um miðaverð á þessari
leið. Og svo mætti lengi telja.
Frjálsri samkeppni er best líkt við
íþróttaleika þar sem allir leikmenn
keppa undir ákveðnum reglum sem
koma í veg fyrir svindl. Fákeppni og
einokun eru því ekki rök gegn mark-
aðsfrelsi, heldur aðeins nauðsyn
þess að framfylgja réttum leikregl-
um. En samt sem áður er ófullkom-
inn markaður betri en enginn.
Af hulduvættum
íslensk stjórnmál ættu ekki að
snúast um hver sé með eða á móti
mörkuðum. Hrein markaðshyggja er
aðferðafræði sem byggir á valfrelsi
og jafnræði, en felur ekki í sér póli-
tískt gildismat. í raun ættu allir að
vera markaðssinnar en deila aðeins
um hvaða markmiðum almannavald-
ið eigi að beita sér fyrir og hvort inn-
grip séu nauðsynleg. En í stað þess
virðast liðsmenn nær allra flokka
vera fastir í því að tala um markað-
inn sem hulduvætt. Þau til hægri
hafa hann sem hentivin sem hægt er
að skjóta fyrir sig í rökræðum en ýta
síðan til hliðar ef aðrir hagsmunir
kalla. Þau á miðju og vinstri kanti
tala um hann sem óvætt með kaldar
hendur sem beri að særa burt. Oft
snýst þetta upp í hálfgerðan skrípa-
leik þar sem menn reyna að sanna að
þeir séu mannúðarsinnar með því að
lýsa því af nógu mikilli ákefð að þeir
séu á móti „markaðinum". Markað-
urinn í eintölu er þó aðeins annað orð
yfir íslensku þjóðina þegar hún
kaupir og selur.
Höfundur er hagfræðingur.
(á*a'

3 hreinsunin
gSm897 3634
Þrif á rimlagluggatjöldum.
SLIM-LINE
dömubuxur frá
gardeur
Oðuntv
tískuverslun
v/Nesveg, Seltj., s. 561 1680
0)
ts
o
HELLUSTEYPA JVJ
Vagnhöfða 17
112 Reykjavík
Sími: 587 2222
Fax: 587 2223
Gerið verösamanburð
Tölvupústur: sala@hellusteypa.is
Hann fékk annað líf”
„Sonur minn greindist með sykursýki og þarf að fá insúlín tvisvar á dag um ókomna framtíð.
Segja má að insúlinið hafi gefið honum annað líf. Ég get ekki hugsað þá hugsun til enda hvemig
væri komið fyrir okkur, ef þessi lyf væru ekki til.“
Lyf skipta sköpum!
Samtök verslunarinnar, sími: 588 8910
á moðan birgðir endast
Fæst eingöngu t apótekum / lyfjaverslunum.
Fræðsluhópur lyfjafyrirtækja
Austurbakki ht. • Delta hf. • Farmasía ehf. • Glaxo Wellcome ehf. • Gróco ehf. • ísfarm ehf • Lyfjaverslun íslands hf.
Medico ehf. • NM Pharma ehf. • Omega Farma ehf. • Pharmaco hf. • Thorarensen Lyf ehf.
EFLIR I HNOTSKÓOUR LF 301-00