Morgunblaðið - 08.10.2000, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Mannréttindi þarf að
samþætta allri menntun
Katarina Tomasevski er
prófessor í mannrétt-
indafræðum við Wallen-
berg-stofnunina í Lundi
og sérstakur eftir-
litsfulltrúi Sameinuðu
þjóðanna með réttinum
til menntunar. Margrét
Heinreksdóttir ræddi
við hana.
SKÓLAR landsins eru
nú komnir á fullan
skrið með vetrarstarf-
ið; ungmenni á aldrin-
um 6-16 ára sest á
skólabekk í skyldu-
námi og þúsundir þeim
eldri við nám í framhaldsskólum og
háskólum. Bæklingum um námskeið
á fjölmörgum sviðum, bæði til end-
urmenntunar og tómstundaiðkunar,
hefur rignt inn um bréfalúgur, a.m.k
á höfuðborgarsvæðinu, með slíkum
freistingum, að maður óskar þess að
48 klukkustundir væru í hverjum
sólarhring í stað 24.
Enda þótt eitt og annað megi
vafalaust betur fara í íslensku
menntalífi erum við íslendingar þó
með best settu þjóðum á sviði
menntunar. Islensk ungmenni eru
svo lánsöm að fá tækifæri til að leita
menntunarleiða sem hæfa eiginleik-
um þeirra, til að láta drauma sína
rætast og vinna þar með gagn bæði
sjálfum sér, landi sínu og þjóð - og
kannski veröldinni allri. Hver veit
hver frami kann að bíða hvers og
eins nemanda sem nú sest á skóla-
bekk?
Víst er að íslenskum ungmennum
eru veitt réttindi og tækifæri sem
gífurlegur fjöldi barna og ungmenna
víðsvegar um heiminn fer á mis við.
Það hefur í för með sér takmarkaða
framtíðarmöguleika bæði fyrir þau
sem einstaklinga og þjóðir þeirra
sem vísast munu dragast æ lengra
afturúr í þróun félags- og efnahags-
mála með þeim afleiðingum að bilið
milli ríkra þjóða og fátækra fer sí-
fellt breikkandi. Það ástand er ekki
vænlegt til eflingar heimsfriði og því
Ijóst að eitt brýnasta verkefnið á al-
þjóðavettvangi er að efla og bæta
menntun í hinum svokölluðu þróun-
arlöndum heimsins. Þess utan má
ekki gleyma því, að sérhver einstakl-
ingur, hvar svo sem hann er niður
kominn í veröldinni, á beinlínis rétt
til menntunar, rétt sem kveðið hefur
verið á um í fjölmörgum alþjóðleg-
um yfirlýsingum og samningum.
Viðurkenndur réttur
Rétturinn til menntunar telst til
viðurkenndra mannréttinda, hefur
verið lögfestur í alþjóðlegum mann-
réttindasáttmálum. Þótt hann teljist
allajafna til menningarlegra rétt-
inda, sem margir hafa því miður til-
hneigingu til að gera minna úr en
svokölluðum borgaralegum og
stjómmálalegum réttindum, er hann
óvefengjanleg undirstaða margra
hinna síðarnefndu. Nauðsynlegt er
til dæmis að hafa notið einhverrar
menntunar til þess að geta nýtt rétt
sinn til félaga- og fundafrelsis, rétt
til að afla upplýsinga og tjá hugsanir
sínar,. hugmyndir og skoðanir, til
þátttöku í lýðræðislegum kosning-
um, hvort heldur er sem kjósandi
eða frambjóðandi, til að gegna opin-
berum störfum, til þess að geta sótt
rétt sinn fyrir dómstólum og þannig
má lengi áfram telja.
Rétturinn til menntunar snýr ekki
eingöngu að þeim sem hennar eiga
að njóta, þ.e. nemendum, að þeir fái
uppfræðslu. Hann snýr einnig að
kennurum og öðrum leiðbeinendum,
Presslink/Jose Luis Cuesta
Skólabörn í Guatemala. „Þróunaráætlanir fyrir börn lúta sérstökum lögmálum," segir Tomasevski. „Það verð-
ur að taka þau út fyrir hið lýðræðislega stjórnmálaferli."
í 26. gr. Mannréttindayfirlýsingar
Sameinuðu þjóðanna frá 10. desem-
ber 1948. Þar sagði:
Hver maður á rétt til menntunar.
Skal hún veitt ókeypis, að minnsta
kosti barnafræðsla og undirstöðu-
menntun. Börn skulu vera skóla-
skyld. Iðnaðar- og verknám skal öll-
um standa til boða og æðri menntun
vera öllum jafnfrjáls, þeim er hæfi-
leika hafa til að njóta hennar.
Menntun skal beina í þá átt að
þroska persónuleika einstakl-
inganna og innræta þeim virðingu
fyrir mannréttindum og mannhelgi.
Hún skal miða að því að efla skiln-
ing, umburðarlyndi og vináttu meðal
allra þjóða, kynþátta og trúarflokka
og að efla starf Sameinuðu þjóðanna
í þágu friðarins.
Foreldrar skulu öðrum fremur
ráða, hverrar menntunar börn
þeirra skuli njóta.
Með Alþjóðasamningi SÞ um
efnahagsleg, félagsleg og menning-
arleg réttindi var rétturinn til
menntunar útfærður ítarlegar.
Hann var samþykktur árið 1966,
gekk í gildi tíu árum síðar og er
bindandi að alþjóðarétti gagnvart
þeim ríkjum, sem hafa fullgilt hann.
Sex árum fyrr höfðu aðildarríki UN-
ESCO, Mennta-, menningar- og vís-
indastofnunar Sameinuðu þjóðanna,
samþykkt alþjóðasamning, sem
gekk í gildi árið 1962, um bann við
mismunun á sviði menntunar, þ.e.
aðgangur að menntun á öllum stig-
um skyldi óháður kynþáttum, litar-
hætti, trúarbrögðum, skoðunum,
þjóðemis- og félagslegum uppruna,
eignastöðu, ætterni eða öðrum að-
stæðum. Með fullgildingu þessara
samninga tókust aðildarríkin á
hendur ýmsar mikilvægar skyldur í
menntamálum.
Samkvæmt fyrrgreinda samn-
ingnum ber aðildarríkjunum - ein-
um sér eða með alþjóðlegri aðstoð
og samvinnu - að gera með öllum
tiltækum ráðum þær ráðstafanir
sem þau „frekast megna“ til að fá
viðurkennd þau réttindi sem samn-
ingurinn kveður á um. Tekið er
fram, að þróunarlöndin megi ákveða,
með tilhlýðilegu tilliti til mannrétt-
inda og efnahags þjóða þeirra, að
hvaða marki þau muni ábyrgjast
efnahagslegu réttindin. Enda þótt
efnahagur þeirra kunni að vera bág-
borin er ætlast til að þau setji sér
markmið og geri áætlanir um hvem-
ig og að hversu miklu leyti þau geti -
stig af stigi - uppfyllt þær kröfur
sem samningurinn gerir til þeirra.
í Mannréttindasáttmála Evrópu,
sem undirritaður var af aðildarríkj-
um Evrópuráðsins árið 1950, var
Lijosmyna/Morcen nangKiiae
Katarina Tomasevski: „Þá sjaldan mig dreymir starf mitt er það á
ensku, um bernskuárin dreymir mig á ftölsku, sem ég lærði í leikskóla,
og um bókmenntir og matseld dreymir mig á spænsku."
foreldrum og öðrum forráðamönn-
um og þeim sem reka menntastofn-
anir, hvort semjpað eru opinberir að-
ilar eða ekki. I honum felst einnig
inntak menntunarinnar, hvað er
kennt, hvemig er kennt og í hvaða
skyni, markmið menntunar. Og er
þá ekki allt talið.
Sú var tíðin, að markmið mennt-
unar var fyrst og fremst að ala upp
og fræða fólk - og þá fyrst og fremst
karlmenn - til þess að stjóma við-
komandi samfélagi og viðhalda til-
teknum gildum; trúarlegum, heim-
spekilegum, menningarlegum og
öðram samfélagslegum gildum á
hverjum stað. Þá var menntunin for-
réttindi fárra og sú hugsun flestum
fjarri, að sérhverjum einstaklingi
bæri réttur til menntunar sjálfs sín
vegna; ekki aðeins til að auka mögu-
leika sína til mannsæmandi efna-
legra aðstæðna heldur og til aukinn-
ar lífsfyllingar og persónulegs
þroska. I Evrópu var það ekki fyrr
en á nítjándu öldinni sem spekingar
fóru að hvetja til aukinna afskipta
ríkisvaldsins af menntunarmálum,
m.a. með það í huga að verja böm og
ungmenni fyrir ofríki kirkjunnar og
jafnvel foreldra. Lög og reglur um
skyldur ríkisins til að sjá öllum börn-
um fyrir menntun - jafnframt
skyldu barna til að sækja skóla -
komu ekki til fyrr en tuttugasta öld-
in var gengin í garð.
Rétturinn til menntunar sem slík-
ur var fyrst fram settur á heimsvísu
ekki kveðið beint á um ótvíræðan
rétt til menntunar. Úr því var nokk-
uð bætt með fyrsta viðauka hans ár-
ið 1954, þó með mun veikara orða-
lagi en í Mannréttindayfirlýsingunni
og framangreindum Alþjóðasamn-
ingi SÞ. Var þar einungis kveðið á
um að engum skyldi synja um rétt-
inn til menntunar og áhersla lögð á
rétt foreldra til að tryggja að mennt-
un barna þeirra og uppfræðsla væri í
samræmi við þeirra eigin trúarskoð-
anir og sannfæringu. Komið hafa
upp mál vegna þessa ákvæðis þar
sem saman hefur slegið þessum rétti
foreldra og rétti barna til að fá upp-
fræðslu, sem þeim hefur verið talin
nauðsynleg. Hafa mannréttinda-
nefndin og Mannréttindadóm-
stóllinn í Strassbourg alloft bætt lóð-
um á vogarskálarnar börnunum í
hag með túlkun sinni á ákvæðum
samningsins. Með félagsmálasátt-
mála Evrópu, sem gekk í gildi árið
1965, voru innleidd ákvæði um rétt
til starfsþjálfunar. Yíirlýsingar
Evrópubandalagsins í menntamáb
um hafa verið á svipuðum nótum. I
ameríska mannréttindasáttmálan-
um var ekki kveðið á um rétt til
menntunar fyrr en með viðauka frá
1988, sem gekk í gildi 1994, en þá
líka með þeim ótvíræða hætti að allir
ættu rétt til menntunar. Slíkt
ákvæði var þá þegar komið í afríska
mannrettindasáttmálann frá 1981,
sem gekk í gildi 1987. Síðast en ekki
síst ber að geta Barnasáttmála SÞ -
sem flest ríki heims hafa fullgilt -
þar er kveðið ítarlega á um rétt
barna til menntunar og um markmið
hennar.
Erfitt og kröfuhart sjálfboðaliðastarf
Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna
hafa um árabil starfað á ýmsum
sviðum svonefndir sérstakir eftirlits-
fulltrúar - Special Rapporteurs -
ýmist til þess skipaðir að fylgjast
með mannréttindabrotum í tiltekn-
um löndum eða brotum á tilteknum
afmörkuðum réttindum - og þá á
heimsvísu. Til skamms tíma fengust
síðarnefndu eftirlitsfulltrúarnir ein-
göngu við brot á borgaralegum og
stjórnmálalegum réttindum en árið
1998 var skipaður sérstakur eftir-
litsfulltúi með réttinum til menntun-
ar, hinn íyrsti á sviði svonefndra
efnahagslegra, félagslegra og menn-
ingarlegra réttinda. Til starfsins
valdist kona að nafni Katarina
Tomasevski, þekktur rithöfundur og
fræðimaður á sviði mannréttinda og
prófessor við Raoul Wallenberg-
mannréttindastofnunina í Lundi í
Svíþjóð, sem nú er undir stjórn ís-
lenska mannréttindafræðingsins
Guðmundar Alfreðssonar, en hann
er einnig með þekktustu fræðimönn-
um á þessu sviði..
Undirrituð sá og heyrði Katarínu
Tomasevski fyrst á norrænni mann-
réttindaráðstefnu í Kaupmannahöfn
í desember 1994 þar sem hún hélt
fyrirlestur um þróunarmál, mann-
réttindi og afskipti Alþjóðabankans
af þróunarlöndunum. Hún vakti þar
athygli og aðdáun viðstaddra, ekki
einasta fyrir framúrskarandi efnis-
tök heldur og einstaklega sköraleg-
an flutning án þess að styðjast við
skrifaðan texta. Fyrirlestrar hennar
í Lundi vora sama marki brenndir
og var sama um hvaða viðfangsefni
hún fjallaði. Það er því enginn auk-
visi sem um þessar mundir hefur eft-
irlit með rétti bama heimsbyggðar-
innar til menntunar - enda eins gott
því verkefnið er yfirþyrmandi.
Verksvið eftirlitsfulltrúans nær til
heimsins alls og er honum ætlað að
fjalla um öll mál er tengjast réttin-
um til menntunar - sem er vitaskuld
óhugsandi íyrir eina manneskju.
Ætla mætti að slíkt starf væri vel
launað en það er öðra nær; hinir sér-
stöku eftirlitsfulltrúar Sameinuðu
þjóðanna með mannréttindabrotum
eru ólaunaðir með öllu og hafa því al-
gert sjálfstæði gagnvart aðildarríkj-
um samtakanna. Kostnaður við
rannsóknarferðir þeirra er greiddur
og Katarina Tomasevski hefur smá-
vægilega fjárveitingu til að greiða
dulítið fyrir aðstoð ungs mannrétt-
indafræðíngs, sem hún hefur komið
fyrir í skrifstofunni sinni hjá Raoul
Wallenberg-stofnuninni.
Starf eftirlitsfulltrúa SÞ krefst
mikilla diplómatískra hæfileika því
það er unnið í nánu samstarfi við
stjómvöld á viðkomandi stoðum, þ.e.
hina brotlegu sjálfa, því það er ríkis-
stjórnanna að sjá til þess að mann-