Morgunblaðið - 08.10.2000, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 2000 29
réttindi séu virt. Beita verður til-
teknum viðurkenndum aðferðum,
sem hafa verið að þróast í áranna
rás. Katarina byrjaði starfið á því að
safna saman upplýsingum frá ýms-
um stofnunum Sameinuðu þjóðanna
um ástand í menntunarmálum víða
um heim og leggja ferskt mat á þær
jafnframt því sem hún hefur sjálf
verið að afla upplýsinga um brot á
réttinum til menntunar. Sú upplýs-
ingaöflun er afar viðtæk. Hún nær
ekki eingöngu til brota gagnvart
þeim, sem menntunar eiga að njóta,
þ.e. nemenda; að þeir fái tækifæri og
aðstöðu til að ganga í skóla heldur og
fjölda annarra þátta sem námsvist
barna tengjast, allt frá efni náms-
bóka til líkamlegra refsinga. Hún
nær einnig til þeirra, sem menntun-
ina eiga að veita, þ.e. kennara, meðal
annars til brota gagnvart þeim á
ýmsum sviðum sem starfstéttir
þeirra varða, t.d. þegar samtök
þeirra eru bönnuð af pólítískum eða
öðrum ástæðum eða kennarar rekn-
ir úr starfi vegna skoðana sinna og/
eða vinnu að félags- og launamálum.
Hún tók dæmi frá Eþíópíu þar sem
framkvæmdastjóri samtaka kennara
var í fangelsi en fyrirrennari hans
hafði verið drepinn. Þar hafa árum
saman staðið deilur milli stjórnvalda
og kennai-a um hvað eigi að kenna og
hvernig og hver skuli ákveða það.
Skyldu allir vegir færir
En hver er hún þessi kona, sem
gegnir þessu kröfuhai'ða starfi og
gefur svo mjög af sjálfri sér til hags-
bóta fyrir börn og ungmenni heims-
byggðarinnar og hvernig hyggst hún
ráðast til atlögu við verkefnið. I sam-
tali okkar um starf hennar á vegum
Sameinuðu þjóðanna bað ég hana að
segja fyrst svolítið frá sjálfri sér.
Hver er Katarína Tomasevski og
hvaðan er hún upprunnin?
„Eg hef stundum svarað þessari
spurningu þannig, að ég sé mann-
eskja sem dreymir á þremur tungu-
málum,“ segir hún. „Þá sjaldan mig
dreymir starf mitt er það á ensku,
um bernskuárin dreymir mig á ít-
ölsku, sem ég lærði í leikskóla og um
bókmenntir og matseld dreymir mig
á spænsku." Hún heldur áfram: „Ég
fæddist í héraðinu Istríu við norður-
hluta Adríahafs, sem áður heyrði
Italíu til, síðan Júgóslavíu og nú
Króatíu. Afi minn og amma fluttu
þangað frá Póllandi 1921 og settust
þar að í stað þess að halda áfram til
Bandaríkjanna eins og margir land-
ar þeirra gerðu á þessum árum.
Tungumálið, bókmenntir og menn-
ing svæðisins höfðuðu til þeirra en
efth- heimsstyrjöldina síðari lenti
svæðið austan Járntjaldsins. Ég var
send snemma í skóla og látin læra
bæði ensku og rússnesku. Foreldrar
mínir vildu tryggja að ég gæti bjarg-
að mér, hvort sem ég lenti austan
eða vestan við það. Ég hlaut mennt-
un beggja vegna tjaldsins sem hefur
komið sér vel í starfi mínu því að ég
þekki og skil bæði kosti og galla
beggja kerfanna. I starfi mínu sem
sérstakur eftirlitsfulltrúi Sameinuðu
þjóðanna með réttinum til menntun-
ar auðveldai' þessi bakgrunnur mér
að setja mig inn í hin mörgu og mis-
jafnlegu réttar- og menningarkerfi
sem hann tengist á heimsvísu."
Katarina kveðst snemma hafa
byrjað að vinna fyrir sér með skóla
og hafa komið víða við. Hugur henn-
ar stóð til að verða blaðamaður en af
því varð ekki. „Foreldrar mínir töldu
það starf ekki nógu öruggt fyrir
unga konu, sem fædd var án ríkis-
fangs og gat átt ýmislegt á hættu á
þessum árum kalda stríðsins, svo að
þau hvöttu mig til að læra lögfræði.
Ég var ekki ýkja hrifin af henni í
fyrstu. Mér leiddist sú hefðbundna
hugsun að nota bæri lögfræðina til
að styrkja stjórnskipunina og þvinga
fólk til hlýðni við gildandi lög, hvern-
ig svo sem þau væru. Upp úr 1960
fór að komast verulegur skriður á
mannréttindahreyfinguna og hún
olli gerbyltingu í lögfræðilegri hugs-
un. Það kunni ég vel að meta, að geta
notað lögin sem tæki til að leita rétt-
ar þeirra sem rændir höfðu verið
réttindum sínum og tækifærum og
koma þeim í skilning um að þeir
væru ekki fómarlömb óheppni held-
ur mannréttindabrota. Doktorsrit-
gerðina mína skrifaði ég við háskól-
ann í Zagreb. Hún var á vettvangi
þjóðaréttar, Ijallaði um hryðjuverk -
terrorisma. Ég hélt því þar fram, að
alþjóðalög réðu ekkert við pólitískt
ofbeldi, enda væru ríkisstjórnir
hvorki færar um það né til þess fús-
ar að skilgreina hryðjuverkastarf-
semi á þeim vettvangi hvað þá að
taka höndum saman til að vinna
gegn henni. Það átti síðar eftir að
breytast, en á þessum árum þótti
þetta ekki góð latína og gömlu pró-
fessorarnir við háskólann minn
héldu því fram að ég beitti röksemd-
um stjórnmálafræðinnar meira en
rökum lögfræðinnar.
Að námi loknu hóf Katarína störf
fyrh' ýmsar mannréttindastofnanir,
m.a. lítil samtök sem unnu að rétt-
indum barna, nefndust Defense of
Children’s Rights Intemational og
þegar AIDS-plágunnar varð fyrst
vart réðst Katarina til Alþjóðaheil-
brigðisstofnunarinnar (World
Health Organization, WHO) til þess
að skipuleggja áætlun um það
hvernig vinna skyldi á heimsvísu
gegn þessum vágesti og verja rétt-
indi þeirra sem yrðu honum að bráð.
„Þetta var í fyrsta sinn sem mann-
réttindaþátturinn var fléttaður inn í
heilbrigðisáætlun og því afar áhuga-
vert á allan hátt. Yfirleitt er það
læknastéttin sem stjómar heilbrigð-
isáætlunum og læknar læra ekkert í
námi sínu um mannréttindi. Þeir
hafa sínar siðareglur, sem þeir sjálf-
ir setja sér í skiptum sín í milli og
gagnvart sjúklingum með þeim
hætti, að þeir líta á sjúklinga sem
fólk er þarf að vernda, en ekki fólk
sem á réttindi.
Tvíbent afstaða Alþjóðabankans
Starfið íyrir börnin vakti fljótlega
áhuga Katarínu á þróunaraðstoð og
starfsemi Alþjóðabankans, sem átti
eftir að verða eitt af sérfræðisviðum
hennar; hún hefur fjallað mikið um
þau mál bæði í ræðum og ritum.
„Þróunaráætlanir fyrir börn lúta
sérstökum lögmálum,“ segir hún,
„það verður að taka þau út fyrir hið
lýðræðislega stjómmálaferli. Börn
geta ekki staðið á réttindum sínum
sjálf, því þau hafa engan atkvæðis-
rétt nema með milligöngu foreldra
sinna. Enda blasa afleiðingar þessa
við í hlut þeirra í þjóðartekjum ríkja
heims. Tökum sem dæmi Afríku þar
sem 60% íbúanna eru undir 18 ára
aldri. Maður skyldi ætla að fjárfram-
lög til menntunar og heilsugæslu
barna hefðu þar forgang en því er
ekki alls staðar að heilsa, þau em
víða neðst í fjárveitingastiganum.
Þar sem um er að ræða mjög fátæk
ríki em þessi mál erfið viðureignar.
Það er til dæmis ekki auðvelt að
segja við ríkisstjórnir landa eins og
Uganda og Zambíu að þær ættu að
veita meira fé til menntunarmála,
því að þær hafa bókstaflega úr engu
að spila. Margar þjóðir eru að kikna
undan skuldabyrði og þar kemur að
stefnu stofnana eins og Alþjóða-
bankans og Alþjóðagjaldeyrissjóð-
ins, sem krefjast þess í sífellu og
gera að skilyrði fyrir lánveitingum,
að þróunarríkin dragi úr rfkisum-
svifum, þar á meðal hverskonar op-
inberri þjónustu.
Þegar við skilgreinum vandamál
heimsins skiptir öllu hvaða sess við
ætlum fólki í forgangsröðinni og
þegar við lítum á starf Alþjóðabank-
ans og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
sem segjast vera að vinna að þróun,
mannkyninu til góðs, sjáum við að
þeir hugsa ekki fyrst og fremst um
þarfir fólksins, heldur líta á það sem
tæki í þjónustu hagvaxtar og skulda-
greiðslna. Stefna þeirra er þannig
afskaplega tvíbent. Þegar velferð-
arríki Vestui'landa vom að byggjast
upp sóttu þau auð til nýlendnanna -
en þar voru ekki byggð upp nein
velferðarríki. Þessum auði hefur
ekki verið skilað aftur til að efla
menntun eða heilsugæslu og nú
virðist auður, gróði og hagsæld safn-
ast á æ færri hendur með þeim af-
leiðingum að bilið milli hinna fáu
auðugu og fjölmörgu öreiga stækkar
í sífellu.
Síðan ég tók við þessu verkefni
hjá SÞ,“ segir Katarina, „hef ég lagt
mig fram um að koma mönnum hjá
Alþjóðabankanum í skilning um
nauðsyn þess að menntun í þróunar-
ríkjunum sé ókeypis og fá þá til að
hætta að krefjast þess að börn verði
látin greiða skólagjöld. Þeir segjast
stefna að því að draga úr fátækt en
virðast ekki skilja að úr henni verður
ekki bætt með því að svipta börn
möguleikum til menntunar. Fátækir
foreldrar hafa einfaldlega ekki efni á
að greiða skólagjöld. A hitt ber að
líta, að Alþjóðabankinn hefur varið
sex sinnum meira fé til stuðnings
menntunar á síðustu tíu ámm en t.d.
á ámnum 1980-90 en þetta hafa ver-
ið lán sem þarf að endurgreiða þótt
tiltölulega hagstæð séu. Þessi fjár-
festing er lengi að skila arði. Kemur
þar margt til, m.a. að peningarnir
hafa í stóram mæli verið notaðir til
þess að greiða fyrir erlenda sér-
fræðiþekkingu, sem er rándýr en
skilar sér ekki fyrr en eftir langan
tíma og því má ekki gleyma, að börn
sem í dag setjast í barnaskóla, eru
ekki komin út í atvinnulífið fyrr en
eftir í fyrsta lagi 7, 8-10 ár, þannig
að þótt fjárfestingin sé góð til langs
tíma litið dregur hún fátæku ríkin
lengra og lengra niður í skuldafen-
ið.“
Misbeiting valdsins leynist víða
Þegar fyrst var farið að skipa eft-
irlitsfulltrúa SÞ með mannréttinda-
brotum var það til þess að skrásetja
augljós dæmi um misbeitingu valds
svo sem pyntingar, aftökur án dóms
og laga, mannshvörf o.s.frv. „A sviði
réttar til menntunar,“ heldur Kata-
rina áfram, „er misbeiting valdsins
ekki nándar nærri eins augljós, hún
getur komið fram í svo margvísleg-
um myndum, til dæmis með því að
neita að viðurkenna tilvist minni-
hlutahópa, neita þeim um að nota
eigið tungumál og neyða þá til að
læra á máli sem þeir aldrei nota
dags daglega; ennfremur með því
hvernig námsgreinar eins og landa-
fræði og mannkynssaga em fram
settar, í samræmi við einhverja eina
hugmyndafræði, eina afmarkaða út-
gáfu sannleikans, eina afdráttar-
lausa trú á því hvað sé gott og illt,
rétt og rangt í heimi hér.
Tökum dæmi af landi eins og Nep-
al, þar sem öll kennsla fer fram á
nepölsku, sem 40% íbúanna tala
ekki, heldur ýmis önnur tungumál.
Þetta stendur bæði nemendum og
kennumm minnihlutahópanna fýrir
þrifum. Þá er hægt að heilaþvo börn
í skólum undir yfirskini menntunar
og aga þau með þeim hætti að auð-
velt verði að gera úr þeim hermenn,
baráttumenn fyrir tilteknum kenn-
ingum, sem þeim era innprentaðar.
Það er hægt að ala börn upp í þvi, að
þjóðarmorð séu réttlætanleg - eins
og gerðist t.d. í Rwanda þar sem
börnum Hutufólksins var kennt í
skólunum að Tutsar væru eins og
eitraðir snákar, þeir væm óáreiðan-
legir, latir og heimskir. Þau era
mýmörg dæmin um að börnum séu á
skólabekk innrættir allskonar for-
dómar undir hinu heilaga yfirskini
menntunar."
Katarina segir mikilvægt að knýja
fram viðurkenningu á því að slíkt
háttaleg teljist á brot á réttinum til
menntunar en ekki sé hlaupið að því.
Sem dæmi nefnir hún að Banda-
ríkjamenn viðurkenni helst ekki hin
efnahagslegu, félagslegu og menn-
ingarlegu réttindi sem mannrétt-
indi. Það gera hinsvegar ríki eins og
Kúba og Kína - en þar með er ekki
sagt að sú viðurkenning sé algild í
reynd né nái til þessara þátta. Þar
viðurkenni valdamenn ekki að kenn-
arai' og nemendur hafi rétt til að
hugsa sjálfstætt eða storka mark- ■■
miðum valdhafanna og opinberum
kennisetningum.
Kataiána Tomasevski leggur að
lokum áherslu á, að greina þurfi á
milli hugtakanna „menntun", „réttur
til menntunar" og „mannréttindi í
menntun". Rétturinn til menntunar
þýðii-, að stjómvöld verða að
tryggja, að öll börn komist í skóla og
fái menntun, en ekki bara einhverja
skóla til að fá einhverja menntun,
heldur í góða skóla til að fá góða
menntun. Og það þarf að samþætta
mannréttindi allri fræðslu. Það er
ekki nóg að sjá um að börn gangi í
skóla, það þarf líka að sjá til þess að
þau læri, fái andlega og líkamlega
örvun og að komið sé fram við þau af
virðingu; að þau séu hvött til að
hugsa sjálfsætt, til að spyrja spum-
inga, draga í efa staðreyndirnar sem
bornar era á borð fyrir þau; sjá til
þess að þau séu ekki þvinguð með
andlegu og líkamlegu ofbeldi til þess
að innbyrða, endurtaka og endur-
óma hvaðeina sem foreldrum, kenn-
umm eða valdhöfum kann að þókn-
ast. Óhætt er að fullyrða, að
Katarina Tomasevski muni ekki
liggja á liði sínu við börn og ung-
menni framtíðarinnar; þau eiga góð-
an málsvara þar sem sú kona er.
Þrír nýir dömuilmir fyrir ungu konuna
Fást á útsölustöðum Givenchy.
Höfuðborgarsvæöiö: Snyrtivömverslunin Nana, Hólagarði, Hagkaup Kringlunni,
Hagkaup Skeifunni, Hagkaup Smáratorgi, Silla Make up Studio Firði, Hafnarfirði.
Landið:
Miðbær, Vestmanneyjum, Gallery Förðun, Keflavík, Hagkaup Akureyri.
VMfölAHOI
00
oauvísi
Stílhnein
og vönduð hreinlæl
i Gj r, þ 'A
Ifð Cera með
tvívirkum hnappi
Með Ifö Cera kynnum
viö heil og hálfskol.
Með tvívirkum hnappi
er valið á milli 6 eða
3 lítra skolunar.
Ifö Cera - engu líkt!
Besta hreinlætistækjalína Ifö til þessa.
Salerni og handlaugar sem henta við
hvers konar aðstæður. Fáanleg í 3
litbrigðum.
Ifö - sænsk gæðavara
TCÍ1GI
Smiðjuvegi 11 • 200 Kópavogur
Sími: 5641088 • Fax: 5641089 • tengi.is