Morgunblaðið - 08.10.2000, Blaðsíða 36

.6 SUNNUDAGUR 8. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
ELLIÐ AVATN SEN GJAR OG
ÞINGNES: ELLIÐAVANGUR
Myndin sýnir gróft kort af Elliðavatni og nágrenni. Innfellt er kort Dan-
iels Bruuns af Þingnesi eins og það leit út fyrir liðlega 100 árum. Kortið er
gert eftir loftmynd (Ólafur Valsson). Brotnu línumar sýna hvemig ætla
megi að ströndin hafi litið út áður en stíflað var og vatnsborðið hækkaði.
Ætla má að flatarmál Elliðavatnsengja, sem sökkt var, sé 80-90 ha.
HVERRI borg, ekki
síst menningarborg
eða höfuðborg, er til
vegsauka, að vel sé
hugað að sérstæðum
náttúrufyrirbærum og
fornminjum í borgar-
landinu. Svo vill til, að
í landi Reykjavíkur
eru merkar fornminjar
í Þingnesi við Elliða-
vatn og í borgarland-
inu þar nærri er
merkilegt hraun, Leit-
ishraun, sem Elliða-
vatnsengjar eru hluti
af. Engjunum var
sökkt fyrir sem næst
mannsaldri og þeim spillt. Jafn-
framt var umgjörðinni um þing-
staðinn í nesinu spillt með vatns-
ágangi og einnig að einhverju leyti
honum sjálfum. Ég er þeirrar skoð-
unar, að við svo búið skuli ekki una
alla tíð, og ég mun hér reyna að
skýra og rökstyðja þá skoðun
nokkrum orðum.
Elliðavatnsengjar
á Leitishrauni
Suðaustanvert við Bláfjöll er gíg-
ur einn mikill og að innan sandorp-
inn, er nefnist Leiti (eint.). Frá hon-
um hefur runnið mikill hraunfláki,
sem réttu lagi ætti að heita Leitis-
hraun eftir gígnum (fremur en
Leitahraun). Jón Jónsson hefur lýst
hrauninu vel (Náttúrufr. 1971, 41,
49-63). Honum farast svo orð um
hraunið: „Það hefur verið afar
þunnfljótandi, runnið næstum eins
og vatn, og vafalaust verið mjög
heitt, þegar það rann.“ Jón bendir
einnig á, að hraunið sé yfirleitt
þunnt og sums staðar afar þunnt og
það hafi náð að renna sem næst 28
km leið frá eldvarpinu til sjávar í
Elliðavogi og síðasta spölinn í
farvegi eða meðfram kvíslum
Elliðaánna. Upptök hraunsins eru í
Árnessýslu. Éfri hluti þess er í
landi Kópavogs, en frá brúnni á
Hólmsá á Suðurlandsvegi er það
næstum allt í Reykja-
vík.
Hraunið hefur
„þunnfljótandi runnið
næstum eins og vatn“
og myndað á ferli sín-
um tiltölulega slétta
fleti í mjóddum og
víddum á víxl. Efsta
mjóddin, sem greind
verður, er á Bolaöld-
um ofan Fóelluvatna,
sem ásamt Sandskeiði
mynda mikla vídd í
hrauninu neðan ald-
anna. Ein almesta
mjóddin (og þar er
hraunið einnig áber-
andi þunnt) er í Fossvallaklifi ofan
gamla bæjarstæðisins á Lögbergi
og þar, sem þjóðvegurinn liggur yf-
ir. Þar fyrir neðan bera víddirnar í
hrauninu yfirleitt hólmanöfn bæði
ofan og neðan við það samfellda
svæði á hrauninu, sem heitir Rauð-
hólar, Elliðavatnsengjar og Krókar
(Vatnsendakrókar Vatnsendakrók-
ur). Önnur áberandi mjódd í hraun-
inu er milli Skyggnis og suðurenda
Seláss, en þar hefur Bugðu verið
veitt í Skyggnislæk.
Á árunum 1924-1928 var reist
stífla á mörkum jarðanna Elliða-
vatns og Vatnsenda þannig, að
engjunum var sökkt undir rúmlega
1 m djúpt vatn að svokölluðu Sundi
milli Stekkjarholts og Bugðu undir
Norðlingaholti, en Vatnsendakrók-
ar héldust norðan stíflunnar (sjá
kort). Var með þessu myndað miðl-
unarlón vegna raforkuframleiðslu í
Ártúnum. Fyrstu árin var raforku-
þörf ekki meiri en svo, að hleypt
var úr miðlunarlóninu á sumrin, svo
að heyja mátti á engjunum. Það var
víst síðast gert sumarið 1933. Síðan
hafa engjarnar engum nýst, þótt
ekki sé óalgengt, að hluti þeirra,
einkum hæsti hlutinn að sunnan,
komi upp úr vatninu á sumrin (sjá:
Þorkell Jóhannesson og Óttar
Kjartansson. Áfangar, Reykjavík
1986 (bls. 191-192)). Því má svo hér
við bæta, að heyskapur á Elliða-
vatnsengjum hefur verið stór í snið-
um, því að samkvæmt Fasteigna-
bók 1932 nam útheyskapur á
Elliðavatni 1.300 hestburðum.
Þingnes og þingið þar
í íslendingabók (3. kafli) segir,
að áður en Alþingi var sett hafi Þor-
steinn Ingólfsson, sonur Ingólfs
Amarsonar landnámsmanns, og
faðir Þorkels Mána lögsögumanns,
haft þing á Kjalarnesi „og höfðingj-
ar þeir er að því hurfu“. Svipuð frá-
sögn er í Landnámu (bls. 46-47).
Neðanmáls við 3. kafla Islendinga-
bókar segir, að líklegt sé, að á Kjal-
arnesþingi „hafi farið fram undir:
búningur að stofnun Alþingis". í
íslenskri menningu I (Reykjavík
1942) tekur Sigurður Nordal í sama
streng og túlkar orð Islendingabók-
ar enn fremur svo, að einhverjir
höfðingjar utan landnáms Ingólfs
hefðu tekið þátt í þinghaldinu (bls.
109).
Þegar Jónas Hallgrímsson ætlaði
1841 að leita minja um þing á Kjal-
arnesi var svo að skilja, að þar væri
ekkert að finna. Honum var svo
bent á búðarústir í Þingnesi við
Elliðavatn. Hann fór þangað og
kannaði þær fyrstur manna, svo að
vitað sé (Jónas Hallgrímsson. Bréf
og dagbækur. Reykjavík 1989 (II
bls. 426-430)). Síðan hafa ýmsir
haldið því fram, að Þorsteinn Ing-
ólfsson hefði annaðhvort sett þing á
Kjalarnesi og flutt það síðar í nesið,
sem eftir það fékk nafnið Þingnes,
eða beinlínis sett þingið þar í önd-
verðu. Álit Guðmundar Ólafssonar
fornleifafræðings er og eindregið á
þessa lund. Guðmundur hefur einn-
ig staðið fyrir langítarlegustu rann-
sóknum á rústunum í Þingnesi.
Rannsóknir hans benda til þess, að
þar megi finna merki um mannvist-
ir frá því um 900 og til 1200 og allt
bendi til, að um þingbúðir hafi verið
að ræða (Rannsóknir á hinum fornu
héraðsþingum. Félag áhugamanna
um réttarsögu 1984).
Ef skoðun Guðmundar er rétt, og
rannsóknir hans styðja það, er aug-
ljóst, að í Þingnesi gætu verið í lít-
illi hirðu einhverjar merkustu forn-
minjar á landinu. Sumir myndu án
efa segja hástemmdum orðum, að
þar væri vagga þingræðis í landinu!
En hvernig var Þingnes áður en
vatnsborðið hækkaði? Daniel Bru-
un (Fortidsminder og nutidshjem
paa Island. Kbhvn 1928 (bls. 95 og
97)) kom í Þingnes 1896 og 1897 og
þá í fylgd Benedikts Sveinssonar,
þingmanns og eiganda Elliðavatns.
I bók hans er kort af nesinu eins og
það leit úr þá. Ég hef leyft mér að
setja það innfellt á meðfylgjandi
kort til samanburðar við nesið eins
og það lítur út í dag (sjá kort). Þeg-
Komdu að vinna
með okkur
Hugvit hf. er eitt öflugasta hugbúnaöarfyrirtæki
landsins og í örum vexti.
Við höfum hlotið fjölda viðurkenninga fyrir lausnir
okkar og eru viðskiptavinir fyrirtækisins mörg
stærstu fyrirtæki landsins.
Hugvit er hluti af GoPro Group sem er alþjóðleg
samsteypa hugbúnaðarfyrirtækja og hjá
samsteypunni starfa í dag um 300 manns.
Starf hjá Hugviti býður því upp á margvíslega
möguleika á þessum starfsvettvangi.
SQL
Java
ASP
s°Ap XMflztalk
DelPhl com
C+ +
he GoPro group
goprogroup.com
Þorkell Jéhannesson
ar horft er á kortið, er augljóst, að
land hefur skerst verulega í nesinu.
Bruun nefnir litla eyju (Þingnes-
hólma) fram af tanga nessins, sem
stundum sé landfastur og tengdur
hafi verið með steinum við tangann.
Nú hefur gengið svo á nesið, að þar
eru orðnir tveir hólmar og nesið allt
minna og öðruvísi en áður var. Það
þarf því lítinn speking til þess að
sjá, að fullkominni úttekt á búðun-
um í nesinu verður tæpast við kom-
ið nema lækkað verði fyrst í vatn-
inu.
Af einni af gerðum Landnáma-
bókar má svo skilja, að Þorsteinn
Ingólfsson hafi sett þing í Kross-
nesi og með því væri átt við Þing-
nes (bls. 46 neðanmáls). Þegar ég
horfi á kort Bruuns af nesinu finnst
mér, að ég sjái krosslag á því.
Skyldi nesið í raun fyrst hafa heitið
Krossnes eftir lögun sinni, en nafn-
giftin hafi síðar breyst í Þingnes,
þegar þinghald hófst þar? Hér ber
að sjálfsögðu að hafa það í huga, að
kross getur verið annað en kristinn
kross.
Þingið og engjarnar
Ótvírætt er, að þingstaðurinn í
Þingnesi hefur legið mjög vel við
þingsækjendum á Suður- og Suð-
vesturlandi. Þorsteinn Ingólfsson
hefði ekki getað valið betri stað í
öllu landnámi föður síns. í því sam-
bandi má nefna hina víðáttumiklu
hrosshaga á Elliðavatnsengjum og
Vatnsendakrókum, sem auðvelt
hefur verið að verja í mjóddunum í
Sundinu og sunnan undir Selási.
Lega Þingvalla hefur trúlega þótt
betri en Þingnes með tilliti til að-
komu af landinu öllu. Að einu leyti
var þingstaðurinn á Þingvöllum þó
mun síðri en í Þingnesi. Var það
einmitt skortur á víðáttumiklum
högum og erfiðleikar við vörslu
hrossa. Konrad Maurer kom strax
auga á þetta með sínu glögga gests-
auga í Islandsferð sinni 1858 (Is-
landsferð 1858. Reykjavík 1997
(bls. 42-43)).
Benedikt Sveinsson benti Bruun
á, að í Norðlingaholti (hann nefndi
það Norðlendingaholt; sjá kort)
norðan við vatnið væru búðir og
þær hefðu að sögn tekið nafn af
Norðlendingum, sem sótt hefðu
þing í Þingnesi áður en Aiþingi var
stofnað. Ótrúlega föst sagnahefð er
fyrir því, að með Norðlingum
(Norðlendingum) hefði þarna verið
átt við Borgfirðinga sunnan Hvítár,
sem sóttu þing í Þingnesi (ég heyrði
þetta sumarstrákur á Vatnsenda
forðum af munni aldraðs manns,
sem gamlir tímar voru hugstæðir).
Þessar búðir fóru svo í kaf, þegar
stíflað var og hækkað var í vatninu
eins og íbúi á Norðlingaholti hefur
nýlega lýst í ágætri grein (Guð-
mundur Víðir Guðmundsson: Norð-
lingaholt og Þingnes. Lesbók
Morgunblaðsins 13.05.00 (bls. 8-9)).
íhuga má hvers vegna Norðling-
ar skyldu hafa búðir sínar norðan
engjanna, en ekki sunnan þeirra í
Þingnesi. Þessi staðsetning skýrist
væntanlega af tvennu. í fyrsta lagi
lá staðurinn betur við þingmönnum
að norðan. Þyngra hefur þó vegið,
að þarna fóru höfðingjar utan land-
náms Ingólfs Arnarsonar, þótt þeir
væru í sömu þinghá og Þorsteinn,
sonur hans (sbr. orðafarið „og höfð-
ingjar þeir er að því hurfu“, sem áð-
ur ræðir). Því gat verið að fullu eðli-
legt, að þeir hefðu búðir sínar sér
og ekki með Þorsteini Ingólfssyni
og hans liði. Frá búðunum var og
auðvelt fyrir Norðlinga að koma
hrossum sínum yfir í beitilandið og
vafningalítið að láta ferja sig yfir
mjóan álinn af engjunum og yfir í
Þingnes.
Elliðavangur
Reykjavíkurborg hefur haldið til
streitu að framleiða rafmagn í raf-
stöðinni í Ártúnum. Vægi þessarar
rafmagnsframleiðslu hefur farið
minnkandi og getur í raun ekki
skipt nema mjög litlu máli, þegar
orkuframleiðsla á vegum borgar-
innar eykst annars staðar. Af völd-
um virkjunarinnar hafa orðið veru-
leg landspjöll við Elliðavatn, eins
og af kortinu má sjá, svo og spillt
fornum minjum eða að minnsta
kosti rannsóknum á þeim. Þá hefur
virkjunin eðlilega truflað fiski-