Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
LAND/HIM-
INN/HAF
MYNPLIST
Listasaffl íslands
YFIRLITSSÝNING
ÞÓRARINN B.
ÞORLÁKSSON
Opið alla daga frá 11-17.
Lokað mánudaga.
Til 26. nóvember.
Aðgangur 400 krónur.
ÞAÐ er ekki vonum fyrr að haldin
er tæmandi yfírlitssýning í sölum
Listasafns íslands á verkum okkar
fyrsta brautryðjanda í landslagsmál-
verkinu, Þórarins Benedikts Þor-
lákssonar (1867-1924). Að vísu var
ein slík og eftirminnileg sett upp í söl-
um safnsins 1%7, sem þá var til húsa
á annarri hæð Þjóðminjasafnsins við
Suðurgötu. Tilefnið var að hundrað
ár voru liðin frá fæðingu Þórarins, en
var minni og ófullkomnari, eða 133
myndverk á móti 159 á þessari, hús-
næði og skipulag frumstæðara. Og
kannski helst eftirminnileg fyrir þá
sök hve illa famar og óhreinar sumar
myndana voru, sem ýmsir töldu þó er
þá var komið þjóðargersemi. Jafnvel
svo illa farnar að þeim óaði við, eink-
um þá skyggst var bak við þær og sú
uppgötvun gerð, að sums staðar hafði
verið límt yfir rifur með heftiplástri.
En málið var að Þórarinn hafði fram
að þeim tíma ekki verið metinn til
jafns við hina þrjá stóru svo sem þeir
voru nefndir, Asgrímur Jónsson, Jón
Stefánsson og Kjarval, og svo var
forvarsla málverka svo til óþekkt fag
hér á landi. Að þessu sinni er tilefnið
að öld er liðin frá fyrstu sýningu Þór-
arins, sem markaði mikil tímamót í
myndlistarsögu Islands.
Til skamms tíma hafa íslendingar
miðað hugtakið brautryðjendur við
þá sem gerðu málaralist að aðalstarfi,
helguðu pentskúfnum líf sitt, en
framlag Þórarins á vettvanginum var
allt unnið í tómstundum og hann eftir
því metinn sem minni stærð til hliðar
við hina. Óhætt að halda því fram, að
sýningin í Þjóðminjasafninu hafi
markað tímamót og að þá fyrst hafi
menn smám saman farið að meta
málarann að verðleikum, þó helst
fyrir örfá verk sem flest eru lands-
kunn er svo er komið.
Trúlega þykir einhverjum býsna
mótsagnakennt, að það voru
abstraktmálarar sem öðrum fremur
uppgötvuðu stærð Þórarins og héldu
honum fram, þannig er Valtýr Pét-
ursson annar höfundar bókar er út
kom um Þórarin 1982, og kunn er að-
dáun Þorvaldar Skúlasonar á verk-
um hans. Svipuð þróun átti sér stað á
meginlandinu er róttækir málarar
uppgötvuðu stærð Caspars David
Friedrich, og lyftu til hásætis. Báðir
málararnir eiga það sameiginlegt í
heimalöndum sínum, að frægð þeirra
hefur aukist jafnt og þétt og Ijóminn
aldrei meiri en á síðustu árum.
Menn hafa í æ ríkari mæli tekið
eftir því hversu hreinir, gegnheilir og
fínir málarar þetta voru og að auki
andlega skyldir. Munurinn var þó
mestur, að Caspar David náði að
helga sig málaralistinni allt sitt líf og
list hans reis samhliða rómantíkinni,
en Þórarinn var sporgöngumaður
viðhorfanna sem hantéraði málara-
græjumar þegar færi gafst, en hví-
líkur frístundamálari!
Þórarinn var að vísu skólaður á
vettvanginum, en ekki í neinu hlut-
falli við hina brautryðjenduma og
var kominn yfir þrítugt er hann hélt
utan, af sumum jafnvel álitinn of
gamall til að byrja frá gmnni. Nam í
þijú ár við akademíuna í Kaup-
mannahöfn, en hvergi er þess getið
hvaða kennara hann hafði þar og trú-
lega var einungis um almennt undir-
búningsnám í málunardeildir að
ræða. En er svo var komið mun hann
hafa verið orðinn þreyttur á þessu
akademíska gmnnnámi sem líkja má
við stagl í bóknámsskólum, þótt afar
traust væri tækju menn það réttum
tökum. Það hefur hann einmitt gert
og reynsluna hafði Þórarinn, því
hann var með meistaragráðu í
bókbandsiðn, og hafði áður en hann
hélt utan verið verkstjóri á bókban-
dsstofu Isafoldar, vel metinn og
kunnur borgari í Reykjavík. A þeim
ámm var bókbandsiðn meira hreint
bókverk en seinna varð er fjölföldun-
in og vélbókbandið komu til sögunn-
ar, og hafði verið svo um aldir. Þór-
arinn bjó því að flinkheitum í
höndunum sem dugðu honum vel, en
hann skynjaði um leið að sköpun væri
æðra stig handverks og hana höndl-
uðu menn ekki innan staðnaðra
veggja akademíunnar, má leiða get-
um að því að honum hafi ekki litist
alltof vel á málunardeildimar. Hann
kvaddi því akademíuna og skráði sig í
skóla málarans Harald Frederik
Foss, sem hafði stofnað eins konar
útlaga akademíu úti á Friðriksbergi,
en í þeim skóla máluðu og teiknuðu
menn ekki eftir gifsmyndum heldur
lifandi fyrirmyndum og máluðu úti í
náttúrunni í anda áhrifastefnunnar,
impressjónistanna. Þrátt iyrir að
Þórarinn hafi einungis verið í skólan-
um í eitt ár er hann heldur sína fyrstu
sýningu í Reykjavík, virðist tímabilið
hafa orðið honum giftudijúgt, að
maður segi ekki hrein opinberun. Er
hann kemur heim og heldur sýningu
aldamótaárið er hann þá þegar orð-
inn málari í rífandi framþróun sem
gerir ýmis sín athyglisverðustu verk
á næstu árum. Þórarinn var svo við-
loðandi skóla Haralds Foss til ársins
1902, en virðist hafa málað mjög
óbundinn kennslu á þessum árum svo
kannski hefði mátt nefna skólann
frjálsa akademíu í anda seinni tíma.
Á sýningunni eru til að mynda tvö af-
ar athyglisverð verk frá þessum ár-
um er bæði nefnast Frá Danmörku,
máluð 1899 og 1901. Yfir þeim er
jarðbundin og einstæð kyrrð sem
Stórisjór og Vatnajökull, 1921, olía á iéreft, 46,5x 99 sm.
Hjartasárin ráða för
KVIKMYNDIR
Háskólabíó
TILRÆÐI VIÐ KEISAR-
ANN (THE EMPEROR
AND THE ASSASIN)
★ ★%
Leikstjórn: Chen Kaige. Handrit:
Chen Kaige og Peigong Wang.
Aðalhlutverk: Gong Li, Zhang
Fengyi, Li Xuejian og Wang
Zhiwen. Kína 1999.
TILRÆÐI við keisarann er
byggð á sannsögulegum heimildum
og segir frá því hvernig Ying
Zheng vildi ná yfirráðum allra
KVIKMYNDAHATIÐ I REYKJAVIK
hinna sex kínversku konungsríkja
og verða þannig fyrsti keisarinn i
sameinuðu Kína. Ying sá var svo
heppinn að eiga sér ástkonu, hana
Zhao, sem lagði með honum á ráðin
um hvemig þau gætu réttlætt inn-
rás í ríkið Yan með því að setja á
svið tilræði við keisarann af hendi
þarlends manns.
Leikstjórinn Chen Kaige hefur
sýnt miklum breytinga- og átaka-
skeiðum í kínverskri sögu mikinn
áhuga. Hann hefur þó alltaf fólk í
forgrunninum og er það svo hér.
Þetta er saga af mannlegum tilfinn-
ingum og reynsluheimi. Stórar
Þórarinn, Jófríður Zoega, Sigríður Zoega ljósmyndari, Jón Stefánsson
listmálari og Steinunn Thorsteinsson ljósmyndari 1922.
ara Norðurlanda á tím-
unum, t.d. Edvard Munch,
Hammershöi og August
Strindberg.
Varðandi sýningu í list-
húsi Blomqist í Kristíaníu
(Ósló) 1910, fyrstu íslenzku
samsýninguna erlendis,
með þátttöku þeirra Þórar-
ins B. Þorlákssonar og Ás-
gríms Jónssonar, skrifaði
hinn glöggi gáfumaður og
mikli málari Cristian Krogh
rýni um sýninguna. Krogh
var á tímabili fyrirmynd og
leiðbeinandi sjö framsæk-
inna málara er leigðu vinn-
urými við hliðina á vinnu-
stofu hans í nágrenni
Stórþingsins, m.a. Edvards
Munchs, og lengi einn helsti
málsvari í óveðrinu í kring-
um málverk snillingsins í
heimalandinu. Næmi
Kroghs á málverk annarra
var viðbrugðið og allir tóku
mark á skrifum hans. Þannig sagði
hann um stóru Heklumynd Asgríms
Jónssonar, sem hann bar mikið lof á,
að hún bæri merki þess að listamað-
urinn væri öðru fremur vatnslita-
myndamálari, ekki fyrir það hve lit-
urinn væri þunnt borinn á heldur ljós
og blæbrigðaríkur. Og ekki felst
minna hrós í þeim ummælum um
málverk Þórarins, að hann máli eins
og P.S. Kröyer og Franz Henning-
sen, er þeir kumpánar voru nýút-
skrifaðir úr skóla Vermehrens. Ekk-
ert þekkti Krogh hið minnsta til
íslendinganna, en telur að hér séu
ungir menn á ferð og klykkir loks út í
þessum stórmerka listdómi með
þessum orðum: Gaman verður að sjá
hvort þeir haldi sínum stranga stíl
eða kjósi að þræða þrepin eins og ná-
lega allir ungir málarar í Norðurálf-
unni hafa orðið að gera, allt frá
Munch, Cézanne, van Gogh og fram
til Matisse. Það væri næstum frum-
legt - og að minnsta kosti íslenzkt, ef
þeir héldu sig þar sem þeir eru.
Öll ber lýnin skarpskyggni
Kroghs vitni, Ásgrímur, einn mesti
vatnslitamálari sem Norðurlönd hafa
átt, og einkum er niðurlagið vert allr-
ar athygli, því hér hittir hann í mark.
Sérkenni íslenzkra málara, sem mót-
uðust af landinu og næsta umhverfi
þeirra, var einmitt meginveigurinn í
listsköpun brautryðjendanna, frum-
leikinn um leið, eins og allra klass-
ískra módemista aldarinnar. Það var
vísast þetta sem abstraktmálararnir
uppgötvuðu í málverkum Þórarins og
Úr Þjórsárdal, 1920, olía á léreft,
40,5x 34 sm.
fyrir sumt gæti minnt á Vilhelm
Hammershöi, en einnig og kannski
frekar fleiri danska málara. Þessi
stílbrigði ná hámarki sínu í fjórum
litlum myndum sem allar eru málað-
ar 1902, Frá Reykjavík, Úr Borgar-
firði, Stóri Dímon og Baula í Borgar-
firði og eru í það heila frábært dæmi
þess hvernig íslenzkir málarar fóru
að því að færa hefð og reynslu ann-
arra þjóða heim í eigið umhverfi,
svona líkt og gerðist um mestu mál-
áætlanir um ráðabrugg sem hafa
áhrif og stjórna lífi milljóna manna
breytast hér með tilfínningasveifl-
umvaldamestu manna.
Útlit myndarinnar er stórfeng-
legt, mikið og flott og sagan er
meiriháttar drama, en þó helst til
melódramatískt á stundum. Þegar
Kínverjar verða of smitaðir af
áhrifum ægivaldsins bandaríska,
þá missa þeir einhverja austræna
reisn og mér finnst það svo sorg-
legt.
Þetta er stór saga sem hefði mátt
vera aðeins styttri og hnitmiðaðri.
En þetta er góð saga um svik og
pretti, ill áform og góð og um fólk
sem lætur hjartasárin ráða för.
Hildur Loftsdóttir
fóru þá að líta meira til sértækra fyr-
irbæra í næsta nágrenni, Þorvaldur
að pæla í orkunni og Valtýr í sjálfu
landslaginu. Framsæknir seinni tíma
málarar hafa svo í æ ríkari mæli
snúið sér að hughrifum frá landinu og
næsta nágrenni og fært í aðskiljan-
legasta búning, enda má segja að öll
stílbrögð sem töfruð hafa verið fram
frá upphafi vega megi finna í möttli
landsins, beljandi vatnsföllum, ólg-
andi orkunni, ásamt lygnum ósum,
stillum í hafi og hauðri, og hinni
djúpu kyrrð og þögn öræfanna. Engu
máli skiptir þótt menn sjái áhrif frá
fjölda útlenzkra málara í málverkum
þeirra, svo fremi sem grunnurinn er
réttlegur fundinn og tjáhátturinn
framberi ríka kennd fyrir lífi og fyrir-
bærum allt um kring, þótt þessi hrif
þurfi engan veginn að vera í formi ná-
kvæmrar kortlagningar.
Veigurinn í listsköpun Þórarins B.
Þorlákssonar er svo einmitt jarð-
bundin hughrifin, enda er ósjaldan
líkast sem hann máli meira með sál-
inni en verkfærunum handa á milli,
taki maður mið af ýmsum hinna
stemmningaríkustu mynda. Hvort
heldur Sólarlagi við Tjömina eða
Stórisjór og Vatnajökull. Ólíkari geta
myndir ekki verið hvað ytri byrði
snertir en líkari hvað innri útgeislan
áhrærir.
Þetta var fyrir bílaöld, fyrir véla-
öld, fyrir flugvélaöld, fyrir ál og há-
tækni, náttúran hrein og óspjölluð og
heimurinn stór. Eitthvað til umhugs-
unar að það em tvær hliðar á tening-
num og tvær hliðar á öllum framför-
um og að ríkdómur er afstætt
hugtak. Náttúran sér fyrir sínu og
endumýjar sig hvort heldur það er
með svartadauða, jarðhræringum,
eldgosum eða annarri óáran, hana
sigrar mannskepnan aldrei. Það er
þetta sem menn hafa í vaxandi mæli
gert sér grein fyrir á seinni ámm og
átt hefur þátt í að umbylta fyrri gild-
um og viðhorfum í málaralist. Málar-
ar sem fyirum þóttu úreltir em í
sviðsljósinu á ný, einkum þeir sem
sóttu viðfangsefni sín til náttúmnnar
og víðernanna. Hér stendur Þórarinn
B. Þorláksson sterkt í íslenzkri list,
sem einhver einlægasti málari sem á
pentskúf hefur haldið. Hann þrengdi
sér jafnan að kjarna hlutanna og not-
aði aldrei ódýr áhrifameðul, náttúran
eins og hann sá hana var honum allt.
Þórarinn B. Þorláksson hefur ver-
ið nefndur málari blámans, en litróf
hans spannaði í raun afar vítt svið og
honum var jafn lagið að taka fyrir
nálgunina sem fjarlægðimar eins og
kyrralífs- og innimyndir hans em til
vitnis um. Púði á flauelssófa var hon-
um jafnvel verðugt viðfangsefni. Og
þegar Jón Stefánsson kemur heim
með gáfur sínar og kenningar um
byggingu landslags á myndfleti finn-
ur hann list sinni nýjan farveg eins og
sést ljóslega í Þingvallamyndinni frá
1924. Hann var þannig fram á dánar-
ár opinn og næmur og þó alltaf sam-
kvæmur sjálfum sér, gegnheill mál-
ari.
Mjög hefur verið vandað til upp-
setningar sýningarinnar, sem er afar
falleg. Þá hefur verið gefin út sýning-
arskrá/bók með mörgum litmyndum,
Ólafur Kvaran ritar aðfaraorð, en um
listsöguleg skrif sér Júlíana Gott-
skálksdóttir. Þá ber að geta aflangs
pésa með upplýsingum og æviatrið-
um, sem afar mikilvægt er að hafa í
höndunum við skoðun sýningarinnar.
Bragi Ásgeirsson