Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 21
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 15. OKTÓBER 2000 21
Morgunblaðið/Svcrrir Vilhelmsson
Dr. Sigríður Dúna Kristmundsdóttir, nýskipaður prófessor í mannfræði við Háskóla Islands, situr þessa
dagana á skrifstofu sinni í Háskóla íslands og ritar ævisögu Bjargar C. Þorláksson.
Dr. Sigríður Dúna Kristraunds-
dóttir var nýlega skipuð í starf
prófessors við félagsvísindadeild
Háskóla Islands og er hún fyrsta
konan seni gegnir því embætti.
Sigríður Dúna lauk stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Reykjavik
1972. B.Sc.-prófí í mannfræði frá
London School of Economics and
Political Science árið 1975. Hún
stundaði framhaldsnám í mann-
fræði við Í.Université de Paris og
University of Rochester, New
York. Þaðan lauk hún M.A.-prófi
1980 og doktorsprófí 1990.
Sigríður Dúna hófstörf sem
stundakcnnari við HI 1980. Hún
lensk- dönsku orðabókina sem jafn-
an er kennd við Sigfús Blöndal.
Margt bendir til að Björg hafi
stungið upp á orðabókinni við Sig-
fús svo að hann hefði eitthvað við
að vera þegar hann kæmi heim af
bókasafninu og hún þá meiri tíma
fyrir eigin hugðarefni. Ekki fór það
samt svo því af þeim gögnum sem
ég hef undir höndum má ótvírætt
ráða að Björg eigi stóran þátt í
orðabókinni og hafi unnið ötullega
að henni þau tuttugu ár sem hún
var í smíðum.
Einnig er ljóst að Björg tók
frumkvæðið í því að fá bókina gefna
út, og eftir margar ferðir á fundi
stjórnvalda og bréfaskriftir kom
orðabókin út í tveimur hlutum árið
1922 og 1924. Sama ár sæmdi Há-
skóli Islands Sigfús Blöndal heið-
ursdoktorsnafnbót fyrir þetta stór-
virki.
Orðabókin var mikill áhrifavaldur
í lífi Bjargar. Ljóð sem hún orti og
kallaði „Orðabókinni miklu lokið
eftir 20 ára starf“ lýsir því hve
orðabókargerðin tók á hana. Mér
sýnist þó ýmislegt benda til þess að
orðabókarkvæðið fjalli ekki síður
um erfiðleikana í hjónabandi þeirra
Sigfúsar, sem var um það bil að
ljúka um þetta leyti.
Hjálpaði mannl sínum
að fínna nýtt konuefni
Ættingjar Bjargar hafa sagt mér
að þeim Sigfúsi hafi ekki gengið alls
kostar vel að lynda saman. Hún var
öll í fræðunum, en hann vildi hafa
sína konu með hefðbundnu sniði,
tilbúna með inniskóna þegar hann
kom heim af bókasafninu. Það hent-
aði henni ekki, og fræðastússið í
henni hentaði honum ekki. Björg og
Sigfús skildu skömmu eftir útkomu
orðabókarinnar. Þau voru barnlaus.
Björg lagði sig fram um að finna
nýja konu handa Sigfúsi, þar sem
hún taldi að hann gæti ekki spjarað
sig einn. Þegar konan var ham-
ingjusamlega fundin hjálpaði Björg
Sigfúsi að velja sér brúðkaupsfötin.
Skilnaður þeirra virðist því hafa
verið í nokkru bróðerni, en ljóst er
að Sigfús vildi skipta sér af Björgu
eftir skilnaðinn án þess að hún
kærði sig alltaf um. Jón Dúason,
frændi hennar, stóð til dæmis í
nokkru stappi við Sigfús að fá
Blöndalsnafnið strikað út af dánar-
vottorði hennar og öðrum pappírum
er snertu dauða hennar. Var það
var þingkona Kvennalistans í
Reykjavík 1983 til 1987. Frá 1990
hefur hún verið lektor og síðan
dósent í mannfræði við HI. Hún
hefur verið forraaður stjórnar
Mannfræðistofnunar HI frá 1997.
Sigríður Dúna hefur stundað
ýmsar rannsóknir, einkum á
sviði mannfræði kynmenningar
ogmannfræði stjórnmála. Viða-
mest er rannsókn hennar á sögu
og hugmyndum íslenskra
kvennahreyfinga frá 1870 til
dagsins í dag. Hún hefur einnig
lagt áherslu á áhrif hnattvæðing-
ar á menningu og samfélag og
starfar meðal annars í norrænum
ósk Bjargar sjálfrar að deyja „und-
ir réttu nafni“.
Vann á mörgum
fræðasviðum
Árið 1920 fékk Björg styrk til
fjögurra ára til að stunda þau fræði
sem hugur hennar stóð til, sálar-
fræði, stærðfræði og lífeðlisfræði.
Fjörutíu og sex ára gömul hóf hún
háskólanám að nýju og innritaðist í
Sorbonne-háskóla í París þar sem
hún var við nám næstu árin. Hinn
17. júní 1926 varði hún doktorsrit-
gerð sína við þann skóla, fyrst ís-
lenskra kvenna til að ljúka doktor-
sprófi og fyrst norrænna manna til
að veija doktorsritgerð við Sorb-
onne. Doktorsritgerð Bjargar heitir
„Le Fondement Physiologique des
Instincts des Systémes Nutritif,
Neuromusculaire et Génital" eða
Lífeðlisfræðilegur grundvöllur eðl-
ishvatanna; kerfi næringarhvatar,
hreyfihvatar og kynhvatar og fjall-
ar eins og nafnið bendir til um líf-
eðlisfræðilega undirstöðu þessara
að hluta til sálrænu frumhvata.
Vakti afrek Bjargar nokkra athygli
á íslandi, um það var fjallað í blöð-
um og um ritgerðina birtust lofsam-
legir ritdómar.
Eftir Björgu liggur mikið magn
ritaðs máls af margvíslegu tagi. Má
þar nefna fyrirlestra um efni dokt-
orsritgerðar hennar, um næringar-
fræði og manneldi, sálarfræði,
heimspeki, kvennabaráttu og margs
konar önnur þjóðfélagsmál.
Hún fékkst töluvert við þýðingar
bæði skáldverka og annars efnis, og
eftir hana hefur komið út frumsam-
ið ljóðasafn og eitt frumsamið leik-
rit. Árið 1928 hafði hún forgöngu
um stofnun Félags háskólamenn-
taðra kvenna og var sama ár kjörin
félagi í Vísindafélagi íslendinga.
Björg bjó aldrei nema stuttan
tíma í senn á Islandi eftir að hún
fór til náms í Kaupmannahöfn árið
1897 og aldrei mun hún hafa talist
efnuð. Síðustu ár ævinnar dvaldi
hún mest í París og Kaupmanna-
höfn og virðist ekki hafa viljað eða
getað fest rætur á Islandi. Hún
barðist við mikla vanheilsu síðustu
æviárin og varð banamein hennar
brjóstakrabbamein. Hún lést í
Kaupmannahöfn 25. febrúar 1934,
sextug að aldri, og var aska hennar
jarðsett hjá systkinum hennar og
móður í kirkjugarðinum á Lágafelli
í Mosfellssveit."
rannsóknarhópi sem vinnur að
rannsóknum á áhrifum al-
þjóðavæðingar á kvennahreyf-
ingar. Hún hefur tekið að sér ým-
is önnur verkefni fyrir utan störf
sín við háskólann. Það stærsta er
ráðstefnan Konur og lýðræði
sem haldin var hér siðastliðið
haust að frumkvæði ríkisstjórnar
íslands og í samvinnu við ríkis-
stjórn Bandaríkjanna og Nor-
rænu ráðherrancfndina.
Nú er hún að rita ævisögu
Bjargar C. Þorláksson sem var
fyrsti íslenski kvendoktorinn
eins og kemur fram hér á síðun-
Saga Bjargar
er menningarsaga
Það hefur þegar komið fram að
Sigríður Dúna nýtir sér aðferðir
mannfræðinnar við rannsókn og úr-
vinnslu á ævisögu Bjargar. Eða
eins og hún segir sjálf: „Fræðileg
efnistök krefjast þess að hið ein-
staka sé skoðað í samhengi við hið
almenna, það er samhengi hlutanna
sem gefúr þeim merkingu. Þannig
skoða ég persónu og ævi Bjargar í
samhengi við menningu og samfé-
lag þess tíma sem hún lifði á.
Menning og samfélag er auðvitað
hefðbundið rannsóknarefni mann-
fræðinnar og frá þessu sjónarhorni
verður saga Bjargar hluti af menn-
ingarsögu þeirra ára sem hún lifði.“
Sigríður Dúna er beðin að út-
skýra nánar hvaða aðferðum hún
beitir til að nálgast viðfangsefni
sitt.
„Þátttökuaðferðin, sem er megin-
rannsóknaraðferð mannfræðinnar,
felur í sér að rannsakandinn reynir
eftir bestu getu að taka þátt í lífi
þeirra sem hann rannsakar. Nú
gefur augaleið að þátttökuaðferð-
inni verður ekki beitt með beinum
hætti við öflun heimilda um ævi lát-
innar persónu. Henni má hins veg-
ar beita með óbeinum hætti, því að
til frásagnar um þessa ævi eru
margar raddir, þar á meðal rödd
Bjargar sjálfrar. Á allar þessar
raddir hlusta ég gagnrýnið rétt eins
og væri ég á vettvangi og vinn úr
þeim með sama hætti. Þannig verð
ég þátttakandi í lífi Bjargar, þótt
mér dytti aldrei í hug að gera mig
að persónu í því lífi eins og skáld-
lega sinnaðir ævisöguritarar eiga til
að gera.“
Ferðakoffort með
lokkum dökkum
„Öll úrvinnsla upplýsinga sem
mannfræðingar afla með þátttöku-
aðferð felur óhjákvæmilega í sér
túlkun á efniviðnum og það á einnig
við um ævisöguritun. Mínar helstu
heimildir um ævi Bjargar eru viðtöl
við þá sem þekktu hana eða til
hennar, bréf til hennar, frá henni
og um hana og svo vottorð og skjöl
margs konar er varða ævi hennar.
Eg var tvo mánuði í Kaupmanna-
höfn á skjalasöfnum í leit að gögn-
um og til að kynnast þessari borg
sem var árum saman vettvangur
þeirrar ævi sem ég var að rann-
saka. Ég fór einnig stutta ferð til
Parísar, safnaði upplýsingum þar
og einnig fór ég norður í Húnaþing
þar sem hún er fædd og uppalin,
tók viðtöl og skoðaði skjöl. Ættingj-
ar Bjargar 'hafa verið einstaklega
hjálplegir, látið mér í té þau gögn
sem hún skildi eftir sig og verið til-
búnir að tala við mig um hana og
svara spurningum mínum. Mér
þætti vænt um ef fólk, sem les
þetta viðtal, og hefur í sínum fórum
eitthvað sem snertir Björgu, hefði
samband við mig. Það er aldrei að
vita hvað kemur ævisöguritaranum
að ^gagni."
I skrifstofu Sigríðar Dúnu stend-
ur stórt ferðakoffort sem hún sýnir
blaðamanni. Á hlið þess hafa upp-
hafsstafir Bjargar verið málaðir.
„Ættingjar Bjargar létu mig hafa
þetta koffort," segir hún og lýkur
því upp. í því eru bækur sem Björg
átti, bréf, myndir og margt fleira,
þar á meðal nokkrir dökkir hár-
lokkar af höfði hennar. „Fyrst eftir
að koffortið kom hingað fannst mér
stundum að Björg væri farin að búa
með mér hér á skrifstofunni. Ef svo
er vona ég bara að hún sé ánægð
með að vera komin hingað í Há-
skóla Islands, hún leit einkum á sig
sem fræðimann," segir Sigríður
Dúna.
Fékk nokkrar fræðikonur
til að fjalla um verk Bjargar
„Þegar ég hafði athugað helstu
gögn um Björgu og var búin að fá
nokkra mynd af henni sá ég að
fræðum hennar yrði að gera sér-
stök skil. Þau voru það sem hún
lifði fyrir og um þau vita fáir, rétt
eins og um hana sjálfa. Björg var
að vissu leyti fjölfræðingur eins og
þá tíðkaðist og hana bar niður á
mörgum fræðasviðum. Ég ákvað
því að fá til liðs við mig fræðimenn
til að fjalla um verk hennar á skil-
greindum og afmörkuðum fræða-
sviðum. Greiningamar nota ég síð-
an sem sýn á ævi hennar þannig að
þær tvinnast inn í söguna sjálfa. En
þær eru auðvitað einnig sjálfstæðar
ritsmíðar og hugmyndin er að þær
verði að finna í bókinni þar sem les-
endur geta gengið að þeim. Þær
sem ég fékk til liðs við mig eru
Guðrún Kvaran, forstöðumaður
Orðabókar Háskólans, sem fjallar
um vinnu Bjargar við íslensk-
dönsku orðabókina, Annadís Gréta
Runólfsdóttir, lektor við háskólann
í Bristol, sem fjallar um sálarfræð-
ina í verkum Bjargar, Sigríður Þor-
geirsdóttir, dósent við HÍ, sem
skrifar um heimspekirit Bjargar og
Helga Kress, prófessor við HI, sem
skrifar um bókmenntirnar en eftir
Björgu liggja bæði ljóð og leikrit.
Björg vai’ mikil kvenréttindakona
og skrifaði fjöldann allan af grein-
um um kvenréttindi og önnur þjóð-
félagsmál, en sá þáttur er á mínu
fræðasviði. Ýmsir fræðimenn aðrir
hafa einnig verið mér til ráðgjafar á
þeim fræðasviðum sem ekki er fjall-
að sérstaklega um, og það er von
mín að bókin ýti undir enn frekari
rannsóknir á verkum Bjargar."
Leit á móðurhlutverkið sem
mikilvægasta hlutverk kvenna
„í greiningu minni á ævi Bjargar
nýti ég einnig sjónarhorn kynja-
fræða, einkum kvennafræðilegrar
ævisöguritunar. Slík ævisöguritun á
sér ekki langa sögu og oft er miðað
við bók Carolyn Heilbum, Writing
a Woman’s Life eða Að skrifa ævi
konu, sem út kom árið 1988. Þar
kallar hún eftir nýrri tegund frá-
sagnar og leggur þar til tvær meg-
inforsendur.
Annars vegar að þegar viðfangs-
efnið er kona kallar það á nýja sýn
á þann sögulega tíma sem ævisagan
gerist á, sýn sem er ekki karllæg
og sem tekur með í reikninginn að
konan hafi ef til vill ekki haft neina
fyrirmynd að lífsferli sínum í sam-
tímanum. Þetta á við um Björgu
þar sem fyrirmyndir að ævi hennar
eins og hún varð eru engar í ís-
lenskum samtíma hennar. Kvenfyr-
irmyndin sem hún lagði upp með
var mynd móður hennar, röggsamr-
ar húsíreyju og elskandi móður.
Björg skrifaði mikið um móðurhlut-
verkið síðar á ævinni og taldi það
mikilvægasta hlutverk kvenna, þótt
hún hafi sjálf aldrei eignast barn.
Þar kemur styrkur móðurfyrir-
myndarinnar vel í ljós.
Hins vegar er sú meginforsenda
kvennafræðilegrar ævisöguritunar
að kynferði er ákvarðandi breyta í
greiningunni. Það byggist á þeirri
gi-unnskoðun femínískra fræða að
kynferði hafi ævinlega áhrif á ævi
fólks, kvenna og karla.
í kvennafræðilegri ævisöguritun
er einnig lögð áhersla að skoða allt
líf konunnar, en ekki einkanlega
þau ár sem konan er sýnileg í sam-
tíð sinni, til dæmis hjónabandsárin
eða „afreksárin". Ævin er skoðuð
sem ferli þar sem hver kafli mótar
þann sem á eftir kemur og enginn
er tekinn fram yfir annan. Öll ævin
er athyglisverð."
Kvenréttindakonan
„Björg var mikil kvenréttinda-
kona og sat fyrir hönd Islands
fundi norrænna kvenréttindafélaga
bæði í Danmörku og Svíþjóð, hélt
erindi á Islandi og í Danmörku um
málefni kvenna og barðist fyrir
byggingu Hallveigarstaða svo eitt-
hvað sé nefnt. Hún þýddi bókina
Hjónaástir eftir Marie Carmichael
Stopes sem fjallar meðal annars um
takmarkanir barneigna og getnað-
ai’varnir. Það var í fyrsta skipti sem
það var gert opinberlega á íslandi
og af varð mikið fjaðrafok. Hún
skrifaði fjölda gi-eina og var ódeig
að láta rödd sína hljóma."
Telur þú það kost að þú sem ævi-
söguritari Bjargar ert kona?
„Já, við eigum að einhverju leyti
sameiginlegan, kynjabundinn
reynsluheim. Við erum uppi á mis-
munandi tímum en samt erum við
að fást við sömu kynlægu hug-
myndirnar og sömu skilgreiningar
samfélagsins á konum. Það er ekki
slæmt veganesti."
Eni einhver ákveðin atriði í sögu
Bjargar sem þú hefur staðnæmst
við?
„Öll ævin er athyglisverð. Þessi
kona fæðist í litlum torfbæ norður í
Húnaþingi og endar með að taka
doktorspróf við Sorbonne-háskóla.
Á þeirri löngu leið sem þama er á
milli er svo margt sem þarf að
skýra. Hvernig fór hún að því að
brjótast til mennta? Hver var þátt-
ur hennar í orðabókinni? Hvað fékk
hana til að halda áfram að læra?
Hvers vegna lagði hún allt í sölurn-
ar fyrir fræðin? Hvers vegna var líf
hennar allt öðruvísi en líf annarra
íslenskra kvenna á þessum tíma?
Þetta eru spurningar sem ég er að
kljást við, þótt þeim verði seint
svarað til fulls.“
Bent hefur verið á að sérhver
ævisaga sé einnig sjálfsævisaga og
sú staðreynd breyti óhjákvæmilega
þeim efniviði sem ævisöguritarinn
vinnur úr. Er að finna einhverja
samlíkingu með ævi þinni og Bjarg-
ar?
„Nei, lífsferill okkar er gjörólíkur
og hér er engin sjálfsævisaga á
ferðinni. Hins vegar eigum við það
sameiginlegt að við erum báðar
fræðikonur og ég hef upplifað
hjónaskilnað eins og hún. Langt há-
skólanám þótti heldur ekki sjálfsagt
fyrir konur þegar ég varð stúdent,
þótt ólíku sé til að jafna við hugar-
farið á tímum Bjargar. Og svo er-
um við báðar kvenréttindakonur,
þótt með sínu hvoru sniðinu sé.“
Hver tími þarf sína
sýn á persónuna
Hvað finnst þér einkum nauðsyn-
legt að hafa til hliðsjónar við ævi-
söguritun sem þessa?
„Að freistast ekki til að skálda í
skörðin eða hrapa að niðurstöðum.
Mér finnst ég þurfa að hafa það
stöðugt í huga að það sem ég er að
skrifa er mín sýn á á ævi Bjargar,
og því óhjákvæmilega huglæg að
hluta til. Éinnig að samtími minn
mótar það sem ég skrifa. Carolyn
Heilbum sagði eitt sinn að hvert
tímabil þyrfti sína ævisögu. Ég er
að skrifa ævisögu Bjargar eins og
hún birtist mér á okkar tímum. Eft-
ir til dæmis 25 ár þyrfti að skrifa
þessa ævisögu aftur vegna þess að
þá hefur samfélagið og menningin
væntanlega breyst og menn spyrja
annarra spurninga um Björgu.
Hver tími þarf sína sýn á pers-
ónuna.“
Er hægt að segja sannleikann
um ævi einhverrar manneskju?
„Nei, það er enginn einn sann-
leikur til um ævi manna. Það sem
ég er að skrifa er minn sannleikur
um ævi Bjargar, betur get ég ekki
gert.“
um.