Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 39
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
SUNNUDAGUR15. OKTÓBER 2000 39
Ósló, Reykjavík og á Akureyri, þótt
eftirminnilegust sé doktorsvöm
Bjama og doktorsveisla í Ósló árið
1971 þegar hann varði ritgerð sína um
Egils sögu, „Litterære fomdsetninger
for Egils saga“. Þar var glatt á hjalla
og gott að vera og fyrir þennan fund og
marga aðra gleðifundi sendum við
Gréta Sigrúnu og bömum hennar
þakkir og samúðarkveðjur við dauða
góðs drengs.
Tryggvi Gíslason.
Nú við andlát mágs okkar, Bjama
Einarssonar, minnumst við hans með
einiægu þakklæti fyrir langa og um-
fram alls góða samfylgd.
Bjami var mjög traustur maður og
hreinskiptinn. Hann hafði mikinn
áhuga á þjóðfélagsmálum og heims-
málum yfirleitt, var mikúl náttúm-
unnandi og einkum bar hann mjög fyr-
ir bijósti öll mannréttindi, enda
starfaði hann nokkuð með Amnesty
Intemational.
Hann var á vissan hátt hlédrægur,
þótt hann hins vegar gæti átt til að vera
hrókur alls fagnaðar þegar svo bar
undir.
Störf hans öll - og þau vom mikil - í
þágu vísindalegra rannsókna í íslensk-
um fræðum vann hann af stakri vand-
virkni og nákvæmni svo að vart verður
betur gert. Bjami hafði mikla þekk-
ingu á fjölmörgum sviðum og var gott
að leita til hans um ýmsan fróðleik.
Nú þegar hann er allur er okkur of-
arlega í huga hve heimili þeirra Sigrún-
ar systur okkar stóð okkur jafnan opið,
bæði hérlendis og erlendis, þegar við
knúðum dyra hjá þeim bæði til stuttrar
gistingar eða þá lengri dvalar, auk sí-
fellds ráps á seinni ámm. Var eins og
ekkert væri sjálfsagðara og höfðings-
skapurinn eftir því. Þá var gjaman
skrafað og skeggrætt um landsins
gagn og nauðsynjar og mikið var oft
gaman. Við þökkum innilega fyrir það
allt.
Fram á síðustu stundu fylgdist
Bjami með því sem var að gerast í
heiminum og viku fyrir andlát sitt gekk
hann niður í bókabúð Máls og menn-
ingar og keypti bókina „Hálendið í
náttúm íslands", sem hann hafði
áhuga á að lesa og skoða, og bar þessa
þungu bók heim þótt þrekið væri á
þrotum.
Við söknum góðs vinar en vitum að
hvfldin er þeim góð sem lúnir em og
Iengi hafa starfað og skilað dagsverk-
inu með sæmd.
Astvinum Bjama vottum við dýpstu
samúð.
Björg, Ek'sabet og Ema.
Við andlát Bjama Einarssonar
handritafræðings og rithöfundar
hverfur merkur maður úr þjóðfélagi
okkar. Hann var einn af okkar fremstu
handritafræðingum og lærður vfða, var
m.a. doktor frá Oslóarháskóla og
sennilega töluvert á undan samtíðar-
mönnum í fræðunum. Um þau verður
ekki rætt hér en mannsins minnst fá-
um orðum enda kynnin gömul og góð.
Það er mjög bjart yiir minningunni
frá fyrstu fundum okkar og Bjama
ásamt Sigrúnu Hermannsdóttur konu
hans, en Birgir og hún em bræðra-
böm. Þetta var á Seyðisíirði sumarið
1948, en þá höfðu ungu hjónin þegar
búið hálft annað ár í Kaupmannahöfn
og vom í heimsókn hjá ættingjum. Það
geislaði af þeim enda bæði glæsileg.
Hann hár og spengilegur, skarpeygður
og dökkur á brún og brá en hún ljós yf-
irlitum, fríðleiks kona með mikið bjart
hár. Þau skám sig úr hópnum sökum
glæsileiks. Þá var sól hátt á himni og
framtíðin brosti við ungu fólki. En
rösku ári síðar breyttust hagir okkar
vegna veikinda sem leiddi til dvalar í
Kaupmannahöfn. Þá tíðkaðist ekki að-
stoð við fólk sem leitar lækninga út fyr-
ir landsteinana en lánið var ekld langt
undan. Er tveggja mánaða sjúkrahús-
legu lauk og við tók erfitt skeið í endur-
hæfingu komu þessi góðu hjón til sög-
unnar og tóku okkur að sér eins og
foreldrar taka við bágstöddum bömum
sínum. Bjami hafði tekið á leigu stóra
íbúð í Colbjömsens Gade á Vesturbrú
og gat leigt herbergi fáeinum löndum
við nám. Þangað fórum við og þaðan
gengum við upp í Ráðhúsið mánuði síð-
ar og vorum gefin saman, en Sigrún og
Bjami útbjuggu hádegisverð fyrir
nokkra vini. í minningu minni er mikill
Ijómi yfir vordögunum okkar þetta ár
og er það ekki síst að þakka þessum ör-
látu og góðu hjónum, sem urðu vinir
okkar ævina á enda. Mestan hluta
sjötta áratugarins bjuggum við aftur
öll í Höfn og hittumst oft og síðar í Alf-
heimum í Reykjavík um skeið er heim
kom. Við komum til þeirra í Osló þegar
yngsta bamið, Guðríður, var h'til telpa
og eitthvert fallegasta bam sem ég hefi
séð. Fáum hefi ég kynnst, ef nokkrum,
jafn raungóðum og Bjama og Sigrúnu
og er ljúft að minnast þess þegar hann
er farinn í ferðina sem við að lokum for-
umöll.
Bjarni var ekki margra orða við
fyrstu kynni. Sumum fannst hann fá-
skiptinn og þurr á manninn en hið rétta
tel ég vera, að það gat tekið nokkum
tíma að kynnast honum og firrna hve
fjölgáfaður hann var, heilsteyptur,
hjálpsamur, drengur góður og lfldega
listamaður að eðlisfari, enda listamenn
í móðurætt, þótt fræðistörf yrðu hans
ævistarf. Hann var ákaflega orðvar og
tók Htið undir oft og tíðum þegar ein-
hveiju var hallmælt, prúðmennska var
honum í blóð borin en einn var sá þátt-
ur í fari Bjama, sem ýmsir tóku ekki
eftir en það var glettnin og gamansem-
in. Ég sagði eitt sinn við hann að það
væri ekki að undra þótt hann kynni vel
við sig í Kaupmannahöfh því að hann
hefði danskan húmor. Hann kímdi en
tók ekkert undir það. Það var gaman
að borða góðan mat með Bjama, hann
var slíkur fagurkeri að eðlisfari að það
smitaði frá sér.
Illvígur sjúkdómur sótti að Bjama
fyrir mörgum árum en hann hélt áfram
vinnu við Eglu handrit og samanburð á
þeim og hélt sínu striki, stundum hér,
stundum í borginni við Sundið. Það
virtist ekkert geta stöðvað hann en er
sjúkdómurinn ágerðist sýndi hann
mikla karlmennsku og andlegan þrótt,
fór út að ganga meðan stætt var og í
samtölum sem ég átti oft við hann í
síma var engan bilbug á honum að
finna. Hann vildi helst skreppa til út-
landa núna, sagði hann þegar ég
kvaddi hann síðast og sagði frá fyrir-
huguðu flakki okkar. En Bjami stóð
ekki einn. Sigrún kona hans, hjúkrun-
arfræðingur með mikla reynslu bæði á
sjúkrahúsum hér og í Kaupmanna-
höfn, annaðist hann af kærleik og
kunnáttu. Elsta dóttir Bjama er Guð-
ný læknir, sérfræðingur í öldrunar-
sjúkdómum, og rnikil stoð í veildndum
foður síns. Það var ekki fyrr en þrem
dögum áður en hann kvaddi, að hann
var fluttur af heimili sínu og á líknar-
deild Landspítalans þar sem fjölskyld-
an gat verið hjá honum. Sigrún hafði
orð á því hve frábærilega vel væri stað-
ið að þessari aðhlynningu og sagðist
stolt af því sem hjúkrunarkona hve all-
ur aðbúnaður og tæki væm til mikillar
fyrirmyndar á þessari deild. „Hann dó
inní sólarlagið," sagði hún þegar hún
tilkynnti okkur lát bónda síns, en það
var síðdegis einn af fallegustu dögum
haustsins.
Við Birgir kveðjum hann með virð-
ingu og þökk og sendum ástvinum ein-
læga samúðarkveðju.
Anna Snorradóttir.
Mínirvinirfara5öld,
feigðin þessa heimtar köld...
Vorið 1943 luku þrír ungir menn
kandídatsprófi í íslenskum fræðum frá
Háskóla Islands. Allir urðu þeir síðar
merkir Hðsmenn í íslensku menningar-
Hfi: Andrés Bjömsson, Ami Kristjáns-
son og Bjami Einarsson. Og nú er
Bjami fallinn frá, síðastur þeirra þre-
menninga.
Ami var frændi minn og sveitungi
norðan úr Köldukinn, og svo háttaði til
að við deildum saman herbergi í
Reykjavík tvo síðustu vetur hans við
Háskólann, sem jafnframt voru síðustu
vetur mínir við stúdentsnám í Mennta-
skólanum. Þeir Ami og Bjami lásu oft
saman undir háskólaprófið f herbergi
okkar. Ámi var frábær upplesari, og
fór námið vergulega frarn með þeim
hætti að hann las hátt og skörulega
fræðirit eða bókmenntaverk, en Bjami
fylgdist með lestrinum. Sjálfur var ég
oft einnig viðstaddur og hlustaði mér
til fróðleiks og skemmtunar. Bjami sat
í hægindastóli, hallaðist værðarlega
aftur á bak og lygndi augunum. Eg
hugsaði stundum með mér að varla
mundi hann hafa mikið gagn af þessum
lærdómi.
En á prófinu kom í Ijós að hann hafði
ekki sofið undir lestrinum: Hann varð
efstur þeirra þremenninga, en allir
stóðu sig með prýði sem vænta mátti.
Næstu árin eftir prófið var hann um
skeið blaðamaður við Þjóðviljann og
fréttamaður hjá Rfldsútvarpinu. Hann
festi ráð sitt og gekk að eiga unga
hjúkrunarkonu, Sigrúnu Hermanns-
dóttur, sem var Seyðfirðingur eins og
hann sjálfur. Frá tflhugalífi þeirra
kann ég Htla gamansögu sem bregður
léttum glampa á Bjama. Hann var um
sumartíma í heimsókn hjá Ama skóla-
bróður sínum á Finnsstöðum. Haldin
var samkoma í Vaglaskógi, og mun
Bjami hafa vænst þess að þar kynni að
verða góðra vina fundur við hjúkrunar-
konu sem þá mun hafa starfað á Akur-
eyri. En veður var úrsvalt og heldur
ógimilegt, og var Ami daufur til ferð-
ar. „Það er sólskin ofan við skýin,“
mælti Bjami - söðlaði hest og reið til
skógarfundarins svo sem ætlað var.
Arið 1946 héldu þau Bjami og Sig-
rún til Kaupmannahafhar og dvöldust
þar síðan næstu tólf árin. I fyrstu
fékkst Bjami við frjáls störf og fræða-
iðkanir, en upp úr miðri öldinni urðu
breytingar á högum hans. Þá var stofn-
uð lektorsstaða í íslensku nútíðarmáU
við Hafnarháskóla, og var Bjami ráð-
inn til þeirrar stöðu fyrstur manna. Og
um sömu mundir hóf hann útgáfustörf
í Amasafni undir handleiðslu Jóns
Helgasonar. Rannsóknir íslenskra
handrita og fomra bókmennta urðu
síðan aðal viðfangsefni hans, og þegar
hann féll í valinn var hann einmitt að
lesa síðustu prófarkablöðin að sínu
mesta útgáfuverki sem brátt mun
korna út á prent.
í Kaupmannahöfn tók Bjami fyrst
til við útgáfu HalHreðarsögu, en hún er
varðveitt í fjölmörgum handritum og
varðveisla hennar ákaflega flókin. Vita
þeir sem til þekkja best hvflík óhemju
vinna Hggur að baki sHkrar útgáfu.
Textar sögunnar, sem em fjórir þegar
best lætur og mjög mismunandi, komu
út í Kaupmannahöfn árið 1953 - á veg-
um „Magra félagsins" sem svo var
stundum nefnt á íslensku sakir fátækt-
ar sinnar, en á dönsku neftidist það
lengra nafhi og virðulegra: „Samfund
til udgivelse af gammel nordisk Httera-
tur“. Þegar kom að því að prenta inng-
ang útgáfunnar vora peningar félags-
ins þrotnir, og lá verkið í salti um
margra ára skeið. Þetta var áður en
„blessað handritamálið" komst í al-
gleyming og færði okkur tvær öflugar
útgáfustofhanir á íslandi og í Kaup-
mannahöfn. En eftir að Bjami var orð-
inn starfsmaður við Amastofmm á Is-
landi, samdist svo um að hann skyldi
ljúka verkinu á vegum þeirrar stofnun-
ar, og kom Hallfreðarsaga út í Reykja-
vík 1977 - langur inngangur Bjama og
textamir endurprentaðir.
Þegar afturkippur kom í útgáfu
Hallfreðarsögu í Kaupmannahöfn tók
Bjami að starfa fyrir annað félag sem
heldur hafði einhver auraráð, en það
var Hið íslenzka fræðafélag sem Bogi
Melsteð stofuaði á sinni tíð. Á vegum
Fræðafélagsins bjó Bjami til prentun-
ar rit sem nefnist Munnmælasögur 17.
aldar (1955), en þar er saman safnað
elstu íslenskum þjóðsögum sem færð-
ar vora í letur. Inngangur er langur og
ítarlegur, og sést oft til hans vitnað í
yngri fræðiritum.
Eftir sjö ára lektorsstarf í Kaup-
mannahöfti fluttust Bjami og Sigrún
heim til íslands, og næstu sjö árin var
Bjami kennari við Vélskólann í
Reykjavík. Þá fluttust hjónin aftur úr
landi, í þetta sinn til Óslóar, og þar var
Bjami lektor við háskólann enn um sjö
ára skeið, 1965-72. Þá fluttist fjölskyld-
an alkomin heim til lieykjavíkur, og
Bjami gerðist sérfræðingur við Stofn-
un Áma Magnússonar á íslandL Og
þótt hann léti þar af fostu starfi þegar
aldur mælti fyrir, þá hafði hann sitt af-
drep í Ámagarði og hélt áfram að
leggja þangað leið sína flesta daga, eins
og við fáum að gera hinir gömlu hand-
ritamenn meðan okkur endist Hf og
heilsa.
Á vettvangi handritafræða vann
Bjami nú fyrst við útgáfii Hallfreðar-
sögu sem fyrr er getið. Egilssaga hafði
einnig lengi verið honum hugstætt við-
fangsefni, og um hana hafði hann sam-
ið doktorsritgerð sína sem brátt verður
getið. Jón Helgason hafði hug á að láta
Amastofhun í Kaupmannahöfn gera
úr garði textaútgáfu allra gerða Egils-
sögu, en þær era þijár, kenndar við að-
al-handritin sem nefnd era Möðra-
vallabók, Wolfenbuttelbók og
Ketilsbók. Möðravallabók þykir
geyma besta textann; en í þeirri fomu
skinnbók era eyður sem í útgáfum hafa
verið fylltar eftír Wolfenbuttelbók. Jón
Helgason benti á það í ritgerð sem birt-
ist í Nordælu 1956, að MöðruvaUabók
hefði verið skrifuð upp á pappír meðan
hún var heil, og væra sumar þær upp-
skriftír enn varðveittar. Bjami hélt
áfram verki Jóns og fann enn fleiri
pappírshandrit með sama texta; og nú
tókst hann á hendur að gefa út Egils-
sögu eftír Möðruvallabók með eyðu-
fyflingum úr uppskriftunum. Þetta var
meginviðfangsefni Bjama á síðari ár-
um ævinnar; geysimikið verk, enda til
mildls að vinna að lagfæra texta hins
foma snilldarverks. Eins og fyrr segir
hafði hann næstum lokið útgáfunni
þegar hann féll frá, og mun hún birtast
á næsta ári.
Auk hinna beinu útgáfustarfa og í
tengslum við þau ritaði Bjami margt
um íslenskar bókmenntir, einkum hin-
ar fomu sögur. Ýmsum minni ritgerð-
um var safnað í bók sem Ámastofnun á
íslandi gaf út honum til heiðurs á sjö-
tugsafmæH hans (Mælt mál og fom
fræði, 1987). En áður hafði hann birt
tvö sjálfstæð ritverk um fomsögumar:
Skáldasögur - um upprana og eðH
ástaskáldsagnanna fomu (1961) og
Litterære foradsætninger for Egils
saga (1975). Síðara verkið var doktors-
ritgerð sem hann varði við Óslóarhá-
skóla 1971. í ritum þessum treður
Bjami nýjar brautir og setur fram
óvæntar kenningar, einmitt um „eðH
og uppruna" fomsagnanna sem hann
rekur einkum til franskra riddara-
kvæða. í leiðinni fjallar hann jafhframt
um kveðskap þann sem í sögunum er
varðveittur og eignaður fomum skáld-
um, en skáldskapinn metur Bjami og
skýrir í órofa tengslum við lausamál
sagnanna. Sumir hinir eldri fræðimenn
vora tregir til að fallast á kenningar
Bjama. En þá mátti það vera honum
uppreisn og styrkur að ýmsir yngri
menn hafa fylgt honum að málum, rit-
að ný verk í sama anda og aukið ýmsu
við rannsóknir hans.
Bjami Einarsson var að jafhaði fá-
látur maður og hægur í fasi. Hann
breiddi sína „blæju af kulda um hjart-
ans glóð.“ En þegar minnst varði kom
fram að hann var bæði gamansamur og
orðheppinn, enda fjöUróður um sögu
og menningu margra þjóða. Hann gat
verið dáh'tíð hryssingslegur í svörum
og athugasemdum, ekki síst ef honum
þótti rangt farið með íslenskt mál. I því
efni var hann skilgetinn arftaki Bessa-
staðamanna og annarra málhreinsun-
armanna 19. aldar. Hann flutti fyrstur
manna, að ég held, þættí í Ríkisútvarp-
ið sem nefndir vora Daglegt mál þar
sem hann greip á ýmsum málvillum og
spjöllum. Síðan tóku aðrir við, og þætt-
ir þessir hafa verið bæði þarflegir og
vinsæHr og mættu ekki niður falla.
Bjami þroskaðist á tímum heims-
kreppunnar miklu, föðurlaus drengur
sem kynntíst þeirri sára örbirgð sem
þá hrjáði heimfli almúgans. I samræmi
við umhverfi sitt og eðHsfar fylltí hann
ungur flokk sósíaíista og fór ekki dult
með skoðanir sínar. Hann hefði getað
haft um sósíalismann þau orð sem
skáldið foma hafði um annan guð:
„gerðumk tryggur að trúa honum.“ Og
það hafa áreiðanlega orðið honum sár
vonbrigði eins og fleiram þegar guðinn
brást, þegar sósíaHsminn hrundi í aust-
urvegL En þó hygg ég að hann hafi
fundið miður til þess en ella vegna þess
að hann var ávaflt trúr sínum æsku-
hugsjónum. Hann var aldrei í fremstu
víglínu stjómmálanna, en hann var
dyggur Hðsmaður í baráttunni fyrir
frelsi, jafnréttí og bræðralagi mann- ‘
anna. Á síðustu ævidögum sínum
fékkst hann við það fársjúkur að rita
bréf í ýmsar áttir á vegum Amnesfy
Intemational til að leggja þeim Hð sem
era fangelsaðir og kvaldir vegna bar-
áttu sinnar í þágu mannúðarinnar.
Þegar íslenskar fjölskyldur dveljast
áram saman í erlendum borgum þar
sem nokkuð er um unga Islendinga,
verður heimfli þeirra gjama samastað-
ur fyrir landana sem yftrleitt þjappa
sér saman og halda fast við uppruna
sinn. Ég dvaldist um árabil í Kaup-
mannahöfn á ungum aldri, og þá varð
heimfli þeirra Bjarna og Sigrúnar mér
þesskonar athvarf. Hvenær sem var
áttí ég til að knýja þar dyra, setjast að
matborði og blanda geði við heimafólk >
eða aðra gesti. Mér þótti stundum sem
ég mundi hafa ærst af heimþrá og ein-
manaleik ef ég hefði ekki jafhan átt ör-
uggt hæli hjá þessum ágætu hjónum.
Og aldrei varð ég annars var en að ég
væri þangað guðvelkominn, þótt ég
hafi í rauninni hlotíð að vera hálfgerð
heimilisplága. - Síðar skildi leiðir okk-
ar um skeið, en aldrei til langframa.
Gestrisni þeirra naut ég með fjölskyldu
minni enn sem fyrr í Ósló sumarið
1966. Og að lokum áttí það fyrir okkur
Bjama að ligga að vera samstarfs-
menn í Amastofnun í nær þrjá áratugL ‘
Þar fannst mér Bjami vera kominn á
réttan stað, og þar undi hann hag sín-
um vel - og við báðir tvéir.
Fyrir það gjöfula fóstur sem þau
Bjami og Sigrún veittu mér ungum á
Hafnaráram mínum, og fyrir órofa vin-
áttu á langri ævi þakka ég nú að leiðar-
lokum Bjama. Sigrúnu og öUum stóra
bamahópnum hennar færum við Sig-
ríður innilegar samúðarkveðjur.
Jónas Kristjánsson.
• Fleirí minmngar/rreinar
um Bjama Einarsson bíða birting-
ar og munu birtast í blaðinu næstu
daga.
Vesturhlíð 2
Fossvogi
Sími 551 1266
www.utfor.is
Þegar andlát
ber að höndum
Önnumst aila þætti útfararinnar.
Við Útfararstofu kirkjugarð-
anna starfa nú 14 manns
með áratuga reynslu við
utfaraþjónustu. Stærsta
útfararþjónusta landsins
með þjónustu allan
V sólarhringinn.
Prestur
Kistulagning
Kirkja
Legstaður
Kistur og krossar
Sálmaskrá
Val á tónlistafólki
Kistuskreytingar
Dánarvottorð
Erfidrykkja
\
/
UTFARARSTOFA
KIRKJUGARÐANNA EHF.
UTFARARSTOFAISLANDS
Sjáum um alla þá þætti sem hafa ber í huga
er andlát verður
Utfararstjórar okkar búa yfir áratuga reynslu af störfum við
útfararþjónustu.
Sjáum um útfarir á allri landsbyggðinni.
p Sverrir
: Einarsson
útfararstjóri,
wk M sími 896 8242
Sverrir
Olscn
liútfararstjóri.
Baldur
fFrederiksett
útfararstjóri,
sími 895 9199
Útfararstofa íslands, Suðurhlíð 35, Fossvogi.
Sími 581 3300. Þjónusta allan sólarhringinn.
www.utfararstofa.ehf.is