Morgunblaðið - 15.10.2000, Blaðsíða 43

MORUUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
SUNNUI)AGlf!R 15. QKTQfiER 2000 43
í hesthúsunum. Þetta var því í raun-
inni heimili númer eitt á sumrin.
Þar sem fáir voru jafn flinkir í
höndunum og amma, þá urðu til ófá
listaverkin. Sú list sein þarna varð
til var að okkar dómi ekki síðri en
verk snillinga á borð við Kjarval.
Eitt er víst, að innblásturinn og inn-
lifunin var ekki síðri, og allt var
þetta gert undir styrkri handleiðslu
meistara ömmu.
A þessum tíma ferðuðumst við á
flest þau hestamót sem við fundum í
nágrenninu. Þess á milli var verið að
vinna í garðinum. Oft á tíðum vildi
maður nú frekar vera uppi í hesthúsi
að bralla eitthvað heldur en reyta
arfann. En þegar blómahafið var
búið að ná fullum skrúða, þá sá mað-
ur enn og aftur hvers virði þetta var
allt saman. Þessum hlutum var
amma algjör snillingur í og vöktu
garðarnir hennar mikla athygli veg-
farenda sem leið áttu hjá.
Á þessum tíma var ég viss um að
amma og afi myndu aldrei deyja,
það einfaldlega gekk ekki upp.
Hvert átti ég þá að fara á sumrin og
hvað átti ég að gera? Þó svo að ég
hafi verið orðinn aðeins eldri og
búinn að taka út örlítið meiri þroska,
þá var það mikið áfall þegar afi dó.
Núna er hún amma farin líka, og það
sem virtist vera óhugsandi fyrir
tæpum 20 árum síðan er núna orðið
raunveruleikinn. Eftir standa þó
minningar sem fylla myndu heila
bók og gott betur. Sá tími sem ég
hef fengið að vera með ömmu er
ógleymanlegur, og þau sumur sem
ég dvaldi í Hveragerði eru líklega
bestu stundir sem ég hef átt. Við vit-
um að það verður tekið vel á móti
þér á þeim stað sem þú ferð á núna,
minningamar munu lifa með okkur
alla tíð og við þökkum fyrir allar
yndislegu stundimar sem við höfum
átt saman.
Sigursteinn, Sóley og
Ingibjörg Lilja.
Lífsbókinni hennar ömmu á Eyró
hefur nú verið lokað. Það mun vera
margt og mikið í henni en misjafnt
hvemig allt er skrifað. Okkar uppá-
haldskafli spannaði bernsku okkar
og uppvaxtarár svona þegar heims-
mynd barna var næstum raunveru-
leikinn sjálfur. Vatnagarður var þá
oftar en ekki miðdepill alheimsins.
Við áttum ömmu - ævintýraömmu
sem allir vegir voru færir, sérstak-
lega þar sem hún hafði alltaf svo
góðan mann við stýrið. Það var auð-
vitað afi með sína þolinmæði og
þrautsegju. Margar ferðir vora
farnar á „moskanum" með ömmu og
afa en í „pontiacnum“ náðu bara tvö
okkar að keyra í. Við hin létum duga
að sitja fomgripinn sem hreyfðist
ekki úr stað en stóð eins og listaverk
út í mýri.
Barnahópurinn í Vatnagarði var
skrautlega samansettur og gildir
einu hvaða ættliður er talinn eða
hvemig, það var ekki málið, allt til-
heyrði þetta fólk hvert öðru en aðal-
lega þó ömmu og afa. Afi átti engan
sinn líka, góðmennskan skein úr
augunum á honum, stutt í glettni og
enginn í veröldinni blótaði eins fal-
lega og afi - það var rétt eins og
hann færi með bænir. Enginn sagði
sögur eins og amma sem þuldi ein-
björn-tvíbjöm upp í tólf án þess að
„anda“, auk þess streymdu frá henni
ýmsar sögur eins og tröllasögur og
sagan af Trítli, sem gengur enn.
Þvílíkur hallargarður í Vatna-
garði með lítilli laug, lautum, krók-
um og kimum fyrir endalausa ævin-
týraleiki. Eitt sinn var laugin fyllt
sérstaklega fyrir lítinn selskóp sem
fannst í fjörunni. Flest það sem rak
á fjörar ömmu varð einhvernveginn
að stóram verkum í höndum hennar.
Gildir þá einu hvort um var að ræða
menn eða málefni. Blómarækt og
-skreytingar, leirvinnsla og öll hugs-
anleg handavinna í hverskyns efni-
við og prjónaði hún þá saman mann-
rækt og listsköpun t.d. með
föngunum. Afraksturinn var enda-
laus og sumt varð okkar sem við eig-
um enn, t.d. náttfatapoka og jóla-
sokka við arininn, auk þess gerði
hún fyrir hvert okkar systkinanna
einstaka hluti.
Allt var einhvernveginn svo sjálf-
sagt, nei, hún þurfti enga fræðinga
til að segja hvernig hlutirnir áttu að
vera. Þetta tímabil þegar menntunin
var bókfærð mættust tveir heimar
og amma gaf oft lítið fyrir vinnu-
brögð bóklærðra enda fékkst hún
við flestar starfsgreinar sem snertu
líf hennar og samferðafólks hennar.
Starfsheitin hefðu orðið ótalmörg ef
upp ætti að telja.
Við fylgdumst með ömmu sjá um
sjómannadaginn með hátíðarhöld-
um, merkjasölu, dansleikjum fyrir
slysavarnafélagið og fengum að taka
þátt í herlegheitunum af fullri al-
vöra. Amma hafði trú á að hennar
meðfæddu leikhæfileikar gengju
áfram í beinan kvenlegg og sendi og
setti okkur eldri systumar á svið við
slík tækifæri oftar en einu sinni.
Þannig var það oft að hún var stór-
huga og virkjaði þá sem í kringum
hana voru.
Amma var engin Gróa á Leiti
heldur tengdist nafnið hennar
gróanda og grósku. Hún græddi sár
margra, líka okkar sem brenndumst
einu sinni og fannst henni þá við bet-
ur komin hjá sér þar sem hún hafði
kunnáttu og tröllatrú á grasas-
myrslum og - plástrum.
Við eldhúsborðið í Vatnagarði sló
hjarta hússins, þar var gerður
greinarmunur á gæðum manna en
stétt og staða skiptu ekki máli. Þessi
veröld var engu lík en við systkinin
eigum ekki öll sömu minningamar
enda fædd á fimmtán áram en árin
hafa hvorki hingað til né hér eftir
staðið í stað.
Lokakaflinn í lífsbók ömmu var
heldur grár eins og lokakaflar vilja
verða í samanburði við litríka aðal-
kafla. Við komum þar lítið við sögu
en geymum gersemarnar og minn-
ingamar hvert fyrir sig eða saman.
Systkinin í Hlaðbæ.
Með Gróu er genginn einn skör-
ungur íslenskra slysavarnamála en
þau mál lét hún mjög til sín taka um
3ja áratuga skeið meðan hún bjó á
Vatnagarði á Eyrarbakka með
manni sínum, Steini Einarssyni,
sem er látinn.
Gróu kynnist ég sem barn í næsta
nágrenni þar sem hún bjó á rausnar-
heimili. Þar var alltaf mannmargt og
ætíð mikið um að vera. Hún mátti
naumast aumt sjá nema að hlúa að
því með eigin hendi. Hún tók að sér
fjóra einstaklinga inn á heimili sitt
og ól önn fyrir þeim ásamt bömum
sínum fjórum sem hún átti af fyrra
hjónabandi. Þau Steinn eignuðust
þrjú böm, Gróa var mjög laghent og
listræn kona og kom það oft í góðar
þarfir meðan lík vora látin standa
uppi í heimahúsum og kistur vora
skreyttar með blómum fyrir hinstu
för þrátt fyrir þröngan kost í þeim
efnum. Gróa var mikið náttúrubarn
og naut sín vel á björtum sumar-
morgnum við að hlúa að garði sínum
sem var einstaklega fallegur. Fugla-
söngurinn, sjávamiðurinn og dagur
að rísa, það var tími Gróu. Þau hjón-
in stunduðu búskap og höfðu kýr,
kindur, hænsni og hesta, meðan
hann var enn þarfasti þjónninn, og
reiðhesta í þeirri mynd sem nú
þekkist.
Okkar kynni urðu meiri og nánari
þegar hún varð formaður
slysavarnadeildarinnar á Eyi-ar-
bakka og ekki vantaði stórhuginn
þar frekar en annars staðar. Þar
ætla ég að staldra við en læt öðrum
annað eftir. Með hennar fyrstu mál-
um var að stofna björgunarsveit.
Leitaði hún til ungra manna annarra
en sjómanna sem störfuðu í þorpinu
og ekki þótti verra ef þeir áttu
jeppa. Slysavarnafélagið hafði átt
árabát sem geymdur var í bátaskýli
í byrgjunum sem kallað var og línu-
byssu ásamt fluglínutækjum með
hamptógi sem geymt var í miklum
og þungum trékössum. Þegar ég
kem að málinu er slysavarnafélagið
undir stjóm Gróu búið að reisa
myndarlegt hús fyrir sveitina og
búnað hennar við vesturbryggjuna
sem enn er í notkun (stækkað).
Slysavarnir og búnaður þeirra var á
þessum áram, 1965-70, i mótun.
Gróa tekur við formannsstöðu slysa-
vamafélagsins af Guðlaugi Eggerts-
syni sem þá var orðinn mjög fullorð-
inn maður og í hans tíð þekktust
engar sérstakar björgunarsveitir
heldur hafði búnaðar verið aflað og
allir verkfærir menn fylgdust með
sjó og hyggjuvitið eitt átti svo að
nægja til að takast á við þann vanda
sem að höndum bar undirbúnings-
laust, en þetta var fyrir tíma vélbáta
ogþess tíma kröfur ekki meiri.
I augum okkar bæði ungu og eldri
manna sem áttum að skipa þessa
sveit var auðséð að þessi búnaður
var ekki einu sinni barn síns tíma
heldur öldungur síns tíma. í fáum
orðum var Gróu sagt að allt þyrfti að
endurnýjast og hamhleypan var far-
in af stað. Dansleikir, grímuböll þar
sem hún og aðrar slysavamakonur
saumuðu og útbjuggu grímubúninga
sem þær ýmist seldu eða leigðu út,
kaffisala, og lýsing á jólaljósum í
kirkjugarðinn sem hún átti síðar
meir eftir að flóðlýsa. Allt var gert
til að afla peninga til tækjakaupa
fyrir sveitina. Sjálfboðavinna sem
þau hjónin Gróa og Steinn lögðu á
sig með mikilli ósérhlífni.
Tækin komu svo eitt af öðra og
einkennisfatnaður slysavarnafé-
lagsins. Sem bæði var regn- og
göngufatnaður ásam ullarnærfötum
og peysu fyrir um 20 manns. Upp-
blásinn gúmmíbátur, svokallaður
slöngubátur, sem fjórir menn geta
tekið á milli sín og sjósett og síðan
utanborðsmótor á hann og ný flug-
línutæki. Einn sjómannadag átti svo
að sýna herlegheitin og sviðsetja
björgun. Nýr skotlínurifill með rag-
ettu þeytti skotlínunni lengra en
nokkurn tíma hafði sést, en þegar
nýi kaðallinn kom í sjó með blökk-
inni á endanum, sem draga átti sjálf-
an björgunarstólinn, varð hann svo
snar að hann hringsneri blökkinni
líkt og vindur rellu þannig að ekki
varð við neitt ráðið. Þann dag lærð-
um við að það er eitt að eiga góðan
búnað og annað að kunna að nota
hann. Sigurður Guðjónsson, sá
kunni togaraskipstjóri, var þá for-
maður sveitarinnar, hér þarf að
koma til vinstri- og hægrisnúið tóg,
sagði Sigurður, Ekki stóð á Gróu að
útvega það.
Hannes Hafstein var þá erindreki
Slysavarnafélags íslands og átti
þann draum að gera sveitirnar út
um land það öflugar að hver og ein
gæti stjórnað björgun á sínu svæði
og geta þegið og tekið við aðstoð
annarra ef á þyrfti að halda. Því kom
hann á fót árlegum mótum sem
haldin vora víðsvegar um landið
með miklu fræðslu- og kynningar-
efni um læknisfræðileg efni, kennslu
á áttavita og kortalestur, meðferð
búnaðar og fjarskiptamál og lagði
áherslu á að sveitarmenn sæktu og
kynntust hverjir öðram eins og
verða mátti.
Minnisstætt er mér fyrsta mótið
sem við sóttum en þá hafði verið
skipulagt og sviðsett flugslys þar
sem flugvél átti að hafa farist í hlíð-
um Valafells. Við voram ræstir út kl.
4 á sunnudagsmorgni og gengum
eftir áttavita frá tjaldbúðunum á
Fjallabaksleið og komum til baka
síðdegis, þetta var erfið ganga yfir
hrjóstragt landslag og við óvanir
svona mikilli göngu og ekki bætti
einkennisfatnaðurinn, ullarföt innst
og regnfatnaður sem ekkert andaði í
gegnum, því búist hafði verið við
rigningu. Þegar farið var að nálgast
tjaldbúðirnar í bakaleiðinni mætti
okkur sterkur hangikjötsilmur, ég
gaf þessu lítinn gaum og hélt að nú
væra einhverjar stóru sveitirnar
farnar að elda fyrir sína menn og
dreif mig beint inn í tjald þótt ekki
væri nema til að komast úr skrúðan-
um sem hafði þjakað mig í meira lagi
allan daginn. Ekki hafði ég lengi
verið þar þegar Steinn kom í gætt-
ina, var mikið niðri fyrir og spurði;
„Ætlið þið ekki að koma og fá ykkur
bita, Óli?“ Bita hafði ég étið eftir og
fór með honum út. Við blasti hlað-
borð með stórum potti á prímus og
bak við hann stóð Gróa og brosti
sínu blíðasta. Heldurðu að ég hafi
aldrei tekið á móti mönnum úr göng-
um? Sagði hún. Þið erað nú einu
sinni strákarnir mínir. Aldrei hefur
hangikjöt og uppsúf bragast eins
vel, allt var heitt, sósan og kartöfl-
urnar, og borið fram á glerdiskum
og hnífapör með. Það var þá sem við
heyrðum fyrst aðra sveitarmenn
spyrja. Hvaða sveit er þetta?
Á fundi sem haldinn var svo um
kvöldið og farið yfir gang mála og
stöðu sveita kom mér mjög á óvart
hve margir töluðu um bágan tækja-
kost og veika fjárhagsstöðu sinna
sveita og ósjálfrátt fóram við að
bera saman stöðu okkar í huganum.
Af þessum fundi gekk ég með þá
hugsun að þetta væri ekki okkar
vandamál. Síðar hef ég oft hugsað til
þess hve margir björgunarsveitar-
menn skyldu hafa getað gengið af
fundi með þá hugsun að peninga-
leysi væri ekki vandamálið. Svari
hver fyrir sig en við áttum okkar
Gróu.
Hannes átti sér draum, að sam-
eina Hjálparsveit skáta, Flugbjörg-
unarsveitina og Slysavarnafélagið
og virkja þær meira með Landhelg-
isgæslunni en hann var óþreytandi
að gera veg hennar sem mestan í
sjóbjörgunarmálum og koma á fót
björgunarskóla fyrir sjómenn.
Gróa studdi hann heilshugar í öll-
um hans áformum í orði og verki.
Eitt tók hún strax upp á sína arma,
fjarskiptin. Þá var neyðarbylgja á
tíðninni 2182 í öllum skipum sem út-
varpstæki náðu ekki, og skipin sjálf
vora ekki með mikið stillt á, því nota
þurfti tækin til samtala sín á milli,
þótt móttaka væri á Garðskagavita,
sem Reykjavíkurradíó var beint-
engt við, og önnur stöð í Vestmanna-
eyjum, var það hvergi nærri nóg. Á
þessum árum var mikil fastheldni á
Pósti og síma á fjarskiptabylgjur og
að ætla sér að hrófla við sjálfri neyð-
arbylgju skipa var ekki heiglum
hent. Þótt talstöðvar væra að kom-
ast í bíla og Gufunesradíó væri
starfandi fyrir bílaþjónustu var úti-
lokað að ná sambandi við skip úr bíl.
Gróa hafði kynnt sér málið og kom-
ist að því að það eina sem þyrfti væri
kristall 2182 sem kallaður var og og
mátti setja í hvaða talstöð sem var,
þar með væru komin bein samskipti.
Gróa gerði sér ferð til æðsta
manns Pósts og síma, Gunnlaugs
Briem, póst- og símamálastjóra, og
talaði máli félagsins. Þegar hún
hafði undirbúið sitt mál og vandað
sína framsetningu í málfari og fasi
var erfitt að standa á móti rökfestu
hennar og svo fór að kristalinn kom
hún með og var hann settur í talstöð
sveitarinnar, í jeppa eins sveitar-
manns okkar. Ekki leið á löngu uns
hún bætti um betur og fékk leyfi for-
stjóra fangelsisins á Litla-Hrauni,
Markúsar Einarssonar, til þess að fá
að setja upp talstöð í vaktherbergi
fangavarða sem var með sólarhrings
vakt með neyðarbylgjunni. Maður
hennar, Steinn, var þá vaktstjóri þar
og naut hún liðstyrks hans í þessu
máli sem endranær. Þar með var
suðvesturströndin orðin vel vöktuð.
Seint verður sagt að allt hafi
gengið á ljúfum nótum hjá Gróu því
hún var skapkona og gat svarað hátt
fyrir sig og fór á stundum offari í
þeim efnum og gerði miklar kröfur
þá til annarra og einkum sinna nán-
ustu en mestar gerði hún kröfur til
sjálfrar sín. Fyrir þetta þurfti hún
oft að líða og hitta fyrir nöfnu sína,
Gróu á leiti, persónu sem hún hataði
allra mest. En þegar hún hafði klætt
sig upp á og mætti prúðbúin með
sjal yfir herðunum sem tekið var eft-
ir og hafði heklað sjálf, undirbúið
sitt mál og mætt á Slysavarnaþingi
Islands sem formaður síns félags og
talað máli eiginkonu og móður sjó-
manna var hlustað á mál hennar
með athygli: Hún var eitt sinn kosin
í varastjórn félagsins og aðeins
byggðamál réðu því að hún var ekki
kjörin í aðalstjóm.
Sveitin dafnaði og vakti athygli og
oft kom Hannes Hafstein með inn-
lenda sem erlenda gesti til að sýna
þeim hvernig búið var að
slysavarnamálum úti á landsbyggð-
inni og varð þá skýlið okkar oft fyrir
valinu.
Við sýndum skýlið með stolti og
var óspart óskað til hamingju með
það og oft var bætt við annarri ósk
sem mér þótti alltaf vænst um. En
ég vona að þið þurfið aldrei að nota
þetta við alvöru aðstæður.
Þegar til baka er litið varð það
raunin. Aidrei varð um neina stór-
sjóskaða eða svaðilfarir að ræða og
útköll fá en hvert einstakt tekur
mikið á. I einu slíkra tilfella báðum
við um hjálp frá almenningi, bæði á
Eyrarbakka og Stokkseyri, og feng-
um slík viðbrögð að mér er nær að
halda að hver verkfær maður og
kona hafi komið úr báðum þorpun-
um. Þá fóru að berast góðar gjafir,
bæði peningar og tæki, til minning-
ar um látna.
Ein er sú björgun sem mér er
ljúft að nefna. Kall barst, báturinn
Bjarmi frá Dalvík hafði orðið vélar-
vana fyrir austan Stokkseyri seinni-
hluta nætur. Við mættum flestir^
vestur í skýli, tókum björgunarbát-
inn og settum á vörabíl og ókum á
slysstað. Þegar þangað var komið
voru aðrar sveitir fyrir sem við að-
stoðuðum, við ókum niður í fjöra og
opnum talstöðina með neyðarbylgj-
unni og kölluðum skipið upp. Það
var svarað og bein samskipti vora
komin á, ekkert var að hjá áhöfn-
inni, skipið var vélarvana og var að
reka upp í sendna fjöru, veður var
ágætt en nokkurt brim. Þegar bát-
inn tók niðri valt hann óhugnanlega
mikið, borð yfir borð og skall niður,
því var ákveðið í samráði við skip- '
stjórann að skjóta í hann línu til að
geta dregið menn í land. Látið þið
mig um að skjóta línunni, sagði skip-
stjórinn og hafið ykkar búnað, þar
að auki er miklu betra fyrir okkur að
hitta í land en ykkur að hitta bátinn.
Þar sem við vorum í beinu talsa-
mbandi var ákveðið að hugsa ekki
um að strengja höfuðlínu milli lands
og skips heldur draga blökkina eina
með dráttarlínunni. Nú fór blökkin í
sjóinn og lá hún grafkyrr og flöt í sjó
hægri og vinstri, snúinn kaðall var
til staðar, æfingin forðum átti rétt á
sér. Þegar búið var að festa blökkina
í skipið var ákveðið að binda gúmmí-
bátinn í dráttartaugina og senda
þeim hann. í tveimur ferðum höfð-
um við dregið skipshöfnina þurra á
land án þess að hún svo mikið sem
blotnaði í fæturna. Báturinn náðist
síðan út á næsta flóði. I útvarps-
fréttum var svo nefnt að þetta hefði
verið í fyrsta skipti sem gúmmíbát-
ur hefði verið notaður í stað björg-
unarstóls.
Þarna tókst giftusamlega til oft
hef ég farið yfir þennan atburð með
sjálfum mér og spurningar vakna
sem ekki verður svarað nema á einn
veg. Hver setti upp tækin svo neyð-r
arkallið mætti heyrast? Hver hafði
stofnað sveitina? Hver hafði með
eljusemi notað ómældan tíma til
fjáröflunar svo unnt væri að fjár-
festa í búnaði og tækjum? Hver
hafði látið sér detta í hug að sveigja
til fastheldnisreglur Pósts og síma
og gengið beint á fund æðsta manns
og náð sínu fram, sem varð okkur
þvílíkur léttir í framkvæmd bjögun-
arinnar að hafa beint talsamband
við skipið í stað merkjamáls sem óv-
íst var að hefði komist til skila? Hver
hafði sent sveitina til þjálfunar og
hvatt til þess að hún æfði sig sjálf?
Svarið er eitt, Gróa Jakobína Jak-
obsdóttir.
Kæra Gróa, það er komið að loka-
orðum. Það er mér mikil lífsfylling "
að líta til baka og hafa nýtt hraust-
ustu ár ævinnar sem sveitarmaður
þinn. Vegur og vöxtur slysavarna-
félagsins var ykkur hjónum mjög
mikils virði, fyrir félagið höðuð þið
hjónin alltaf tíma. Verk þin hafa tal-
að og tala enn sem um munar sínu
máli, við hlustum ekki lengur á 2182
en það er kominn annar búnaðar
með vökulum eyrum sem nær um
allt landið og miðin. Eldanna, sem
þú kveiktir, ætlaðir þú aldrei sjálf
að njóta, þeir loga glatt og veita
bæði birtu og yl. Sögurnar hennar
Gróu á leiti eru þagnaðar, persón-
unnar sem þú hataðir mest á þínum
ævidögum, en þitt nafn vil ég setja í
annað samhengi eftir okkar kynni
og að leiðarlokum og flytja sjó-
mönnum og sæfarendum og öðrum
sem eru hjálpar þurfi á leið sinni
kveðju okkar. Kallið er heyrt, Gróa
er á næsta leiti með sína vösku
menn sem mæta og eiga kjörorðið
„Svo aðrir megi lifa“.
Þótt ásýnd Gróu sé horfin þá fyllir
hún vel þann hóp manna með pers-
ónuleika sínum og verkum að hún
bara kemur en fer aldrei. Verkin
hennar eru sítalandi, megi minning-
in lifa.
Hinsta kveðja: með virðingu og^
þökk fyrir samveruna. -
Þó að kali heitur hver
hylji dalur jökull ber
steinar tali og allt hvað er
aldrei skal ég gleyma þér.
(Vatnsenda-Rósa.)
Ólafur Jóhannsson.