Alþýðublaðið - 14.11.1934, Blaðsíða 2

4. NÓV, 1934.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ílntit «ið Ottö 11. Oöíláfessoa.
I &§qJ tóiöuíötíaeáiMírikaiu.
__
arnir við Skó|av||ð:ugt
til handa og fótstém
og í Miðbærram upp
it um gluggana. Það var óvenju-
Jag jsjypn. sem bar fyrir augu þeirra. Um 30 „skútukarlar“ „mars-
* *jeruðu“ niður Skólavörðustíginn og níður i miðbæ fylktu liði og
siingii við raust „Vei peim fólum, sem frelsi vort svíkja“. Þeíi
voru að koma af fundi, er peir höfðu haldið um kvöldið á vín-
knæpunni „Geysi“ á Skólavörðustíg 12 og stofnað pá fyrsta
verklýðsfélagið á íslandi, Sjómannafélagið Báruna. Ottó N. Þor-
láksson fyrverandi skipstjöri á Vesturgötu 29 var aðalhvata-
maður að stofnun pessa félagsskapar og hefir ætíð siðan komið
við sögu verklýðssamtakanna. Hann var fyrsti forseti landssam-
bands Bárufélaganna og fyrsti forseti Alpýðusambands íslands.
Alpýðublaðið hitti hann að máli i gær af tiiefni pessa 40 ára
afmælis verklýðssamtakanna og skýrði hann svo fró.
Fyrstu tildrögin.
í byrjun ársins 1894 stofcuðiu
útgerðannienn við Faxaflóa fé-
lagsskap með sér undlr foriustu
Tryggva Gunnarssonar banka-
þtjóra. f lögum þessa félags stóð,
að takmark þess væri að vinnia
að hag útgerðarmanna, og fundu
sjómenn það greiniliega, enda var
því yfirlýst af útgerðarmö nnum,
að fél'agið var stofnað gegn hagsi-
munum þeirra.
Lítið hafði þá borið á því, að
sjómienn bindust samtökum um
sin mái. Þó hafði það komið
fyrir, að skiþshöfn og skipshöfn
varð sammála um að bera eiin-
hvierjar kröfur fram og ganga á
fund „:neiðara“ og bera þærfram
siem eiinn maður, en oftast varð
það úr, að þó að skipshöfnin
liegði öill af stað til neiðara, þá
vonu það ekki nema 1, 2 eða í
mesta lagi þrír, siem þorðu að
standa framan í neiðaranum og
bera mál sí|n fnam við hann.
Óánægja var þó mikil rneðal
' háseta, o:g þá fyrst og fnemst
, um mataræðið á skútunum. Eftir
‘að vöxtur hLjóþ í útgerðina eftir
.1890, var fæðið á skipunum mjög
vont, og var það sérstaklega að
kenna matarti 1 búningn:u.m, enda
‘ var ekki við góðu að búast í því
elni. Kokkarnir voru undir 15 ára
mí
ÖJ3
áMri, því; að ekki þótti það sæmáH
Íiegt að hafa eldri menn við þann
staffa. Þessir ungiingar áttu svo
,K 'arÍTmatneiða handa 15
1 '■ rninsta kosti tvisvar
25 mamns
á dag.
þiess var líka mikil óánægja
||kjöriin á skipunum — og
af' sjómienn sáu að útgerðar1-
: höfðu riðið á vaðið mieð
É gegn þieirn, fóru þeir að
hugéaf |sín mál.
Þietfa* haust var ég á stýri-
(.Onianiiláskólanum, og bjugguim við
uÉáMsS Sigurðsson fyrv. skipstjóri
bli'safnanrs’-yi'ð höfðum heyrt talað
ðtirh ;.þ;aðy, að útgerðanmenn hefðu
-nnfohyggpir að rýna kaup og kjör
• óf sjómauna, og út af því datt okk-
íúhjaBlS hug ..hvort ekki væri neyn-
ðs andÉíáðcstofna til einhvers konh
niríBmístoitóka fyrir sjómenn til
:-J?IS3eæhdár “hagsmunum þeirra. Ég
var þegar sannfærður um að Iieið-
in var háTrétt, hitt var ég ekki
Insgyisffl um, að okkur myndi
rkásf aiftráfnkvæm a þessa hug-
. jdjltar. Hvorugur okkar
Geins þektum nokkuð til félagsi-
Vffíhðfðum aldnei venið
í neixuu félagioeða á meinum fumdi.
(-:i 4/ið! döl dúrti -ókkur því óhæfa til
-6 sgðdýiyfta- Héíagiskap forstöðu. Við
£Í’0fðnÖhriláð 'fála við sjómenn, og
:! -^elífSSMl'-íWéSxíÉttáiIi okkar. Síðan
-b ifónúfn ■ við- að diugsa um mann
uÖTfU '-áð ■VéítM féliáglhu forstöðu, því
dis^aHvááfij^uÉfökiár þorði að vera
* ^áffóSrtfi1 vegná 'þfófsins um vorið.
‘! i:r'íLolI#i föfnduöi11 ýáð 1 manninin, Jón
<ijr;iJ&iáköh,!GiteálJS,túdent fná FLens-
' 'boúg; ^háriri'NáfÁfaðir Guðnýjar
Jónsdóttur, ‘kiðnu Sigurðar Einars-
sionar alþingismamnis. Hann iofaöi
að veita félaginu forstöðu með
því skilyrðí, að við sæjum um
hin dagfegu störf. Geir útvegaðii
sirðan húsnæði til að halda fund>-
5nn í á vínknæpuinni „Geysi“ á
Skólavörðustíg 12. Þar var settur
fundur kl. rúmiega 8 um kvöldið
14. inóvember 1894.
Jón set-ti fundinn. Jóin skýrðá
fra tilefni hans og Jón gerði alt.
Ritara höfðum við fengið Haíí-
liða Jónsson frá Mýrarholti, bróðf
uir Bjarma Jónss'Onar dómkirkju-
pnests,
Á fuindiinn komu 30 sjómemn.
Þar var rætt um samtakastofnun
og samþykt að stofna 'félagið.
Síðan var kosin stjórn. Var Jón
k'osinn formaður og Geir ritari,
ien hver þriðji maðuninn var, man
ég ekki. Einnig var kosin mefind
til að semja lög. Var ég í þieirri
niefnd, og hafði þó aldnei séð
nein félags.lög. Samþykt var að
láta félagið heita „Sjómannafélag-
ið Báran“. Þegar fundinum var
slitið kl. 12 á miðnætti, „mars-
éruðum“ við allir niður í Miðbæ
OTTÓ N. ÞORLÁKSSON
ög sungum við raust: „Vei þieim
fólum, sem1 fnelsi vort svíkja!“
Vakti það mikla athygli í bæn-
um. Þetta var eini uppneisnari-i
söngurinn, sem við kumnum þá.
Starfið byrjar.
Við fumdum það fljótt, að
margin sjómenn voru deigir með
að ganga í félagið. Þeir voru
hræddir við það, að þeir yröu
látnir gjalda þess hjá útgerðarí-.
mönnium ef þeir gen.gjuí í Bánuna,
og að þeir myndu því ekki fá
láin út á vertíðaraílann, þiegar
kæmi frarn í dezemben, ien þá
byrjuðu sjómenn alt af að taka
vörulán hjá útgerðanmanini, sem
hann útvegaði.
Félagið héit fundi vikulega, og
smátt og smátt færðist Iff í þaði.
FyrinLestrar voru fluttir á fundK
um, oig gerðu það menn úr Góð-
templaraneglunni. Eftir skamman
tima hafði félagatalan komist
fupp í 60. Við fórum mú að ræða
um kröfur til útgerðarmanna, og
rétt fyrir vertiðina talaði stjórn
félagsins við þá.
Fyrsta krafa okkar var að kaup
. yrð'i greitt að heimingi í pening>-
um, en það hafði ekki þekst áð-
ur. Annars var lítið nýtt í kröf-
um okkar. 'Otgerðarmenn hugð-
ust að gera kjörin verri, og tölðH
um við því aðalatriðiið að haida
kaupinu, eins og það hafðii vei ið.
jé^i( gerðum við Iröfu únT'
'fæðið yrði bætt.
Litlu fengum við ágenigt í þetta
fyrsta skifti, en smátt og smátt
tókst okkur að færia kaupið og
kjöriin í betra horf fyrir sjó-
mannasitéttina.
Mikla áherziu lögðum við á
það, að fá sjómenn tll að hætta
að driekka, því að þeir drakku
mikið, og okkur vanð ótrúlega
mikið ágengt.
Samtökin breiðast út.
Slík samitök meðal alþýðu
manina vora svo að segja alveg
óþekt hér á landi fyrir aldamót,
iog það þóttu því rniklar fréttir,
siem sjómenn sögðu, er þeir komu
hieim til síln út um landið að ver-
tíjð liokiinni. En þæ;r fréttir, sem
þeir sögðu af félaginu, urðu þess
valdandi, að í sjómannaþ.orpuní-.
um fór að vaxa vilji fyrir því,
að einnig þar yrði stofnað til
sjómannasamtaka, enda risu. nú
sjómanjnUifélög upp; í svo að segja
öllium sjávarþorpum í nágriennr-
inu. 1 Hafnarfirði stofnaði ég og
Sveinin beitinn Auðunsson sjó-
mannáfélag 1896, á Akranesi vair
stofnað félag 1902, á Eyrarbakka
1903, á Stokkseyri nokkru siðar,
í! Keflavík 1904 og í Garði 1905.
Einniig skiftum við félaginu hér
íl tvær deildir. ÖH hétu félögin
Sjómannafélagið Báran, og hafði
hvert sitt númier.
Fyrsta alpýðusambandið.
FLest þessara fé-laga stofnaði
Sigurður Eiríksson regiuboðj. Og
þar sem þau voru nú orðin svona
möirg, fórum við að hugsa um
að sitofna samband með þieim,
og var það gert. Hét sambandið
„Stó.rdeild“. Siendu félögm full-
trúa á stofnþingið. Ég var kos-
i.nn sitórdieiidarstjóri, Helgi heit-
ipjn Bjömsson ivar ritári, ©n Finlni
bogi Finnbogauon gjáldke i. Mir.nj-
Hel-ga beitins sem einí-
ist ég
hvers

bezta
befi
félaga, er ég
starfað með.
N ýir menn vora nú farndr að í
stj'öma iéiaginu, en ég man ekki
géria hverjir Jiaö voru, eh meðul
þeirra voru Jón Jónsson, sem nú
-býr í 'Grímsbý á Grímssitaðaholti,
og Jón Jóasson á Lindargötu 10.
Nú lenti í harðvítugri deilu við
útgerðannenn, og man ég að hún
stóð allan veturinn.
Starf „Stórdeildarinnar” beind-
ist mjög að því, að draga úr
drykkjuskap sjómanna og einnig
að siameina sjómenn, sem hingað
komu, hinum, sem hér áttu heima.
Það bar margt við á þessum
árum, en rúm eða tími leyfar ekki
að þaði sé taiið hér. Við vorum
bjartisýnir og stórhuga. Við skort-
uöum á alþingi að afnema toll á
kaffi og sykri, og við réðumst í
að byggja „Báru:na“, sem núheit-
ir K.-R.-húsið. Það var gert af
líjtijlli forsjá, enda fór sú ráðs-
menska illa mieð okkur. Einngóð-
ur félagi, en mikill ákafamaður,
sem ekki vílaði fyrir sér, pantaði
rafmagnstæki í húsið, og alt fór
á hausinn.
Man ég að eitt sinn fór ég til
Tryggva Gunnarss'Ouar, sem þá
var biankastjóri, út úr fjármáll-
um okkar. Hann var forvígismaðí-
uneLðaranna og notaði altaf hvert
tækifæri til að níða niðiur af okk-í
ur skóinn. Þegar ég mintíst á
það, að óþarft hefði verið af
bonum að hóta okkur máissókn
út úr láini, sem við höfðum ekki
getað staðið skil á upp á dag, þá
svaraðá hann: „Þið um það. Það
er sjálfsagt að drepa ykkur.”
Samtökin leggjast niður.
Upp úr aldamótunum fór að
myndast hér verkamannastétt.
Árið 1906 var Da,gsbrún stofni-
uð. Bárufélögin fóra að dofna
og Loks 1911 hættu þau öilu
starfi. Við höfðum að ýmsu færst
of mikið í fang og svo færðist
þróiunin á þann veg, að nauðsyn
var á gerbreytingu á öl.lu skipu-
um við marga igóða og á
samia félagia
ÖfildiiðÝtílA M
Samtökin risa upp að nýju
laginu. Ég vi.l líka geta þess, áð
;a-
Aipýðusambandlslands stofnað.
Nú var stofniað verkamannaí-
samhaud og ýmis verklýðs- og
iðnaoiarmanna-fé 1 ög r£sa upp, en
þetta alt færðist ekfei í fast hori!
fyr en með stofnun Alþýðusatni-
hands íslands 1915.
Það er gaman að rifjá upp
minningarníar frá fyrstu ára'm
veiklýðssamtafeanna og .lítá yfir
vþginm. Ég minnist al,lra miuna
gömiu félaga. Nú eru fáir orðnir
eftir, en verk þeirra lifa, og hvar
stæði íslenzkur verfealýður nú, ef
aldrei hefði verið hafið skipui-
lagningarstarf með homum?
Þannig sfejýrir Ottó frá fyrstá
verfelýðssamtökunum. Nú eru
samtökin orðin öflug. í Alþýðui-
samhandi fslands ieru 10 þúsund
félagar, og 12. þiing þ'ess verður
slett á iaugardaginn; sækja það
yfir 100 fulltrúar.
Iðnaðarmannafélagið
heldur fund fimtudaginn
15. þ. m. kl. 8 V2 s. d. á
venjulegum stað.
Dagskr á:
1.
2.
Tírnaritið.
Önnur mál.
Stjórnin.
UrsnaiOa-'
viianastofa
mín
er á Laufásvegi 2.
GnOai. T. Kristjáasson
Vornsvikin og pjóðíéíagið.
Eftir Vilmund Jónsson landlœkni.
Nl.
VI.
Ömurl'Cgast af öllu því, er þetta mál varðar, er þó
vitneskjan um það, að undir rjikjandii sfeipuiagi vilja
ráðstafanir þjóðfélagísjœ. til var|na.r gegn vörasvifeum
hvarvetna verða ótrúiega áhrifalitlar og oft og tíðum,
þrátt fyrir einiægustu viðileitni, sannkallað Sisyfosar
erfiði'. Vélarnar i þjómusfu mammons s:núast hraðar
en svo, að auðgerit sé að- fylgjast með öllu þvi, er þær
mala. Það fó:r þannig fraim: hjá eftirilits'mönnum stjórn-
arinnar við sláturhúsátn í Chicago, sem frægust urðu
nofekru leffir síðustu aldamót, að_ ekki var haft fyrir
að stöðva kjötfevarinirnar þó að ofan i þær hjyggjust
fingur og jafnvel heiiiiir handleggir af verkamöninunum,
sem vélunum stjórinuðu. Alt var saxað sama'n við kjöt-
farsið'. Þ-að hefir eflaust veriði vel séð af hinu )opi:nbera:,
að í sláturhúsu'num voru vatnsþrór, seim verkam'enni-
imirgengu að til að þvo sér um hendurnar, enda ekfei
vanþörf á, því að það heyrir til sláturstörfum, að
fingurmiejn eru algenig og hvers konar ígerðir. Og þa.ma
var fjöldi verfeamanna mieð bul.laindi gröftámm franr úr
greipunum. En hverjuim átti að detta í huig, að þvotta,-
skólpið fæírlii í sósimar á kjötkrási nnar, sem niður voru
soðnar? Trúnaðarmenn stjiónnariinuar áttu að- tína úr
alla berklaveiika kjötskrokka, en unmið var með þeim
hraða, að alt niema þaði versta hiaut riaunar að fara
fram hjá þeilm. Það, siem úr var tímt, var Játið sér í
skemmu, þar sem það beið þess að verða eyðilagt.
Kjötið úldnaði, sem ekfci var tjltökumál, skemmain
fyltiist af rottum, og fyrir rottumar var eitrað. Á Inæti-
urþeli var svo farið ti/l stoemmunnar, ýldunni -eytt með
sýrum, bentoiasýkta kjötið tekið og soöið niður með
eitri' og öllu saman, og alt fór á markaðinn sem prima
vara — sjálfsagt í því trausti, að það „afeitraðist” í
lí|kömium þeirra, siem ætu það. Þetta og margt annað
þessu svipað slannaðist ^fyrir tiannsókmrnefnd, sem
skipuð var af forsieita Bandaríkjanna, Roosevelt hinum
eidra. Lög flugu í gegnum þingið um aukið -eftirlit
nreð sláturhúsum og niðursuðuverksmiðjum, sem, að
þvi er fróðustu mienn segja, litlu hafa uqn þokað. En
þet-ta var nú í Ameriku, þar sem mamnion rnalar laf
miestum krafti og malar sig kannstoe fyrst dauðan. Og
þar er nú toominn amnar Roosievelt.
Smásjáin og efnafræðin í höndum kuinnáttumanna
eru dýrniæt tæki til að ljósta upp vörusvikum og
hafa áorkað hinium ótrúliegustu hlutuml í þeám efnum.
En þ'ögar fyrir '.alvöru er farið að beita þessum tækji-
um í þágu þjóðfélagsins gegn vörusvikunum, svara
svindiararnir með þvf að taka hin sömu tæki í þjóní-
ustu sfna tii þasis að du.lbúa sviki'n, svo að erfitt sé
og jafnvei engin JeiÖ að koma þeirn upp. Fyrir hvern
kunnáttumann, sieim> þjóðféiagið tekur í þjónustu sína,
ræður hvar svindlarii tvo. Um þetta farast embæittis-
lækn'i enskum svo orð í opinbierri sikýrslu: „Það er
sffeit að verða erfiðara og erfiðara að koma upp imait-
væiafölsunum. Fyrst og fremst er um að kenna slótt-
ugheitum þeirra, er vörurnar seija, og síðan því, að |iá-
víísindalegum að'fierðum er mieir og mieir beitt við svik-
(n. í íyrri skýnslum hefir veráð bent á, að injólkursölu-
mienu „mýkja“ mjó.ikina, eni það er á góðri einsku áð
svíkja nýmjólkina með því að Jiynna hana með skilr
vinduundanrennu. Þieir gæta þess aðeinjs að „mýkja”
hana ekki niður fyrir það fitalágmark, sem landbúnaðj-
arráðuneytið hefir sett. Þessi mjólkursviik hafa sumir
mjólikursaiar tamið sér svo, að til listar má telja.
Þeir kaupa sfcilvinduuindannenjnu, í stórum s&, ekfci
til að selja siem undannennu, heldur til að þyinna nýj-
mjóikina mieð henni, og það gera þiedr af svo tniijkiIii
kunnáttu, að engin LeaÖ er að fcoma lögum, yfir þá. . .
Og enn fremur: „HöfuðVandræðin eru þó með kjötið.
SýkingaTeinkiemri þies,s eru duiim öillurn almenningi, og
oft er auðvelt að fjarliægja þau með' öllu. En þegar ajt
anniað bregst, er griipið til pyiisuigerðar, farsgerðar eða
niðursuðu einhviefra knásia. Með nægu kryddi og glæisii-i
iegum umibúðum er glersamlega óætt kjöt dubbað upp,-
svo að enigin leið er að vara sig á því.“*)
Lög Bneta tsl að hnekkja matvönusvikum enu frá
1875, ien vonu síðast endunskoðuð 1928 (Danir fengu
fyrstu lög um þetta efnii 1891). Landlæknir Bnetlands
ræðir nokkuð urn venfcanir löggjafariinna'r í hteijlbrigðisf-
skýrsium sínum fyrúr árið 1932, á þeálm 50—60 árurn,
sem hún hafðli þá fengið: að sýna sig. Hamn bendir á
það, að á fyrstu árum löggjafarinnar reyndust vörasýn-
*) Sama heimild sem greind er hér framar (Sidney & Bea-
trice Webb).
ishorn þau, er tekin vom tii opinberrar rannsóknar,
svikin svo, að nam 20°/o. Þessi taia hefir síðan lækkað
smátt og ismátt, svo að n.ú nemur hún um 5 °/o. Har.in
segir, að þetta gteti í fljóto bragði virzt glæsilegur ár-
angur, ien varar við svo fljótfærnislegri ályktun. Hér
sé að eiins um þau svik að ræða, er isfnafræði'ngar
stjórnarinnar uppgötvi og geti sannað með þeim rök-
um, er gáld séu tekin af hverjum dómstólá. En |dík
bein svik vífeii nú óðum fyrir svokallaðri „vísindalegri
meðferð” matvæla af hendi háiærðra efnaifrfæðinga.
„Fyrir 50 áram,“ segir hann', „var það nærri óbeyrt, oð
framleiðendur matvæla hefðu efnaíræðjng í þjónustu
sinni, en nú hefiir hver eiinasta matvöruverkstoiðja, sem
nokkuð kveðu'r að, Sípa efnaraninisókniaristofu, og eru
nú fLed'ri efnafræðitngiar í þjónustu matvæilaiiðnaðarins
en n'Okkurraf annarar iðngreinar í landinu. Afleiðiing-
arna:r eru þær, að hvers konar kúnstir eru viðhafðar á
samkeppninni við örnur firmu til þess að „bæta“ mat,-
vörurnar að lit og öðru útliti, bragðá, endingu o. s. frv.
Að miklu Jeyti er ekkert við þetta að athuga, cnda
borfir til fnamfara, en á hinn. bóginjn eru marga'r að>>
ferðirnar alvar.lega varhugaverða'r, og valda áhyggj-
um þeim, sem ábyrgðjna bera á hollustu fæðutegunda
þeirra, siem þjóðin nieytir. Þetta er nýtt vandamái fyrir
þá, sem eiga að hafa umsjón með og stjórna framv
kvæmdum löggjafariinnar um varnir gegn matvörasvifc-
um.“
Síðan telur hann upp nokkur dæmi um inýtízku að-
ferðir við mieðlferð á matvælum, sem hver um sig geti
spiit næringargaídi þeinra og valdið aivariegu heilsu-
tjóni þeirra, siem nieyta: 1) Matvörur eru svældar með
eiturgasi tii að drepa í þeim skordýr og s)fcordýra;lirf'-(
ur, 2) sölt þungra málma (sem eru eitruð) berast í
matvælin úr íllátunuto', sem þau era matreidd í eða
geymd, 3) sívaxandi notkun eitraðra tefna við útrýmingu
sfcordýra og sveppa við garðyrkju og aðra jarðyrkju,
4) hveiti er bleikt og „bætt“ með ýmsum framandi efri-
um, 5) fæðutaguindir eru „magnaðar” með fjörefnum
(sem því aðeins er hættujaust, að fyista kunnátta sé
fyrir hendi), 6) fæðuteigundir eru geislaðar með út-
fjólubiáton geáslum án nokkurrar tempranar eða að-
igæzlu, 7) sífeiit er veriði að taka til notkunar ný .og n.ý
samsett ]ita,refni og iilmefni: (aem margvísi'eg hætta
getor stafað af).
Samkvæmt síðustu hieilbrigðiisskýrsJum Breta, sem