Alþýðublaðið - 22.04.1959, Blaðsíða 4

Rceða Benedikts Gröndals um k jördœmamálið
Hluitfallskosningar komast næsí því að gefa rétta
mynd af vilja þjóðarinnar.
■ SÍÐAN Kristján konungur
áttundi gaf út fyrir 116 árum
tilskipun um „stiptun sérlegr-
ar ráðgefandi samkomu fyrir
ísland“, er varð endurreist al-
þingi, hafa breytingar á kjör-
dæmaskipan þessa lands orðið
margar. Að meðaltali hafa ís-
lendingar breytt kjördæmum
oftar en einu sinni á hverjum
áratug, sem er svipað og gerzt
hefur hjá flestum grannríkjum
okkar. Þetta er fullkomlega
eðlilegt með lýðræðisþjóðum.
Fólkinu fjölgar, byggð breyt-
ist, en kjördæmi verða að fara
eftir þeirri kynslóð, sem á við
þau að búa.
Slíkar breytingar verða tíð-
um hitamál í umræðum lands-
manna. Þær koma við tilfinn-
ingar, og eru oft notuð stór
orð í hita bardagans. Hingað
til hafa þessar breytingar bless
azt og þær hrakspár, sem.venju
lega hafa heyrzt í umræðum
fyrir hverja breytingu, hafa
•aldrei rætzt.
Fyrir aldarfjórðungi sagði
einn af forustumönnum þjóð-
arinnar, að deilur um kjör-
dæmamál væru' ekki „sjúk-
dómseinkenni, heldur vaxtar-
verkir heilbrigðs þjóðfélags,
sem ekki vill sætta sig við
misrétti þegnanna“. Þannig
hefur þetta reynzt. Meðal
annars vegna breytinga á
kjördæmaskinan eru hvergi á
jarðríki friálsari menn en fs-
lendingar, og vonandi verður
• svo um langa framtíð.
Nú rísa enn deilur um kjör-
dæmin. Þó er bað athyglisvert,
að um eit.t höfuðatriði málsins
virðast landsmenn sammála.
Enginn ábyrgur maður mót-
xnælir bví. að leiðrétta þurfi
misræmi. sem skapazt hefur
xnilli kiördæmanna. Enginn
mælir bót bví hróplega mis-
xétti, að tvlft manna í einu
kjördæmi skuli hafa sömu á-
hrif á skipan alþingis og einn
maður í minnstu kjördæmun.
um.
Ennfremur virðast allir þing
flokkar sammála um, að í
Reykjavík skuli vera hlutfalls-
kosning. Hins vegar er deilt
um það meginatriði, hvort
landið utan Reykjavíkur skuli
skiptast í siö kjördæmi með
hlutfallskosningum — eða í
einmennineskiördæmi, sem
væntanleffa vrðu 37 talsins, eða
því sem næst.
Það kann við fyrstu sýn að
virðast einfalt mál, hvernig
haga skuli kosningum. Sá, sem
flest fær atkvæði, er kjörinn.
Hinir eru fallnir. Þetta segja
fylgjendur einmenningskjör-
dæma. En hér kemur til greina
það, sem Pétur á Gautlöndum,
Jón í Múla og Lárus H. Bjarna-
son kölluðu ofurvald stærsta
minnihlnta. Við getum krafizt
þess, að menn fái meira en
helming greiddra atkvæða, eins
og í Frakklandi, og kosið tvo
supnudaPa í röð, eða haft ann-
að flókið reikningskerfi. En
samkvæmt skipan einmenn-
ingskjördæma hér á landi sigr-
ar sá, sem fær flest atkvæði, sál í smákjördæmum, svo að
þótt minna sé en helmingur.varla verður sagt, að kosning-
Og þarmeð er enginn meiri-ar séu leynilegar. Flokksstjórn
hluti til, heldur aðeins mis-ir þurfa aðeins að hafa áhrif
munandi stórir minnihlutar. á sárafáa menn til að ráða
Þegar stærstu minnihlutar íframboðum. Fleiri slíka galla
mörgum kjördæmum falla í
skaut sama flokki, getur minni
hlutaflokkur fengið mikinn
meirihluta á þingi. Þannig fór
í alþingiskosningunum 1931,
þegar flokkur með 35% at-
kvæða fékk meirihluta þing-
manna, en annar flokkur vfir
40% atkvæða og minnihluta
á þingi.
Þessi hætta á, að mikill
minnihluti geti orðið að
meirihluta á þingi, leiddi til
hugmyndarinnar um hiut-
fallskosningar. Hún byggist á
þeirri höfuðreglu að gefa sem
réttasta mynd af þjóðarvilj-
anum, og hver vill mótmæla
því, að kosningaúrslit eigi að
sýna vilja þjóðarinnar? Hlut-
fallskosningar hafa sína galla,
Benedikt Gröndal.
eíns og ÖIl slík kerfi, en hjá
frændþjóðum okkar, sem
beitt hafa þeim af hófsemd og
viti hafa þær reynzt með á-
gætum.
Það er athyglisvert, að fylg-
ismenn einmenningskjördæma
hér á landi hafa ekki lagt til,
að þau yrðu tekin upp í Reykja
vík. Ætli þeim hafi ekki orðið
um sel, þegar þeir hugsuðu til
þess, að á alþingi sæti til dæm-
is þingmaður fyrir Laugaveg,
þingmaður fyrir Bústaðaveg og
svo framvegis? Sannleikurinn
er sá, að einmenningskjÖrdæmi
hér á landi þurfa að vera svo
lítil, að þau er ekki hægt að
bera saman við einmennings-
kjördæmi Breta og Bandaríkja
manna, sem hafa 40—60 000
kjósendur hvert. Einmitt í
þessum litlu kjördæmum fel-
ast margvíslegar hættur. Mögu
leikar á að misnota fjármagn
eða yfirráð fyrirtækja og at-
vinnu fólksins eru miklu meiri
en í stærri kjördæmum. Það
er hægt að fylgjast með hverri
smákjördæma mætti tína til,
en fróðlegt er að minnast þess,
að í Frakklandi, þar sem ná-
lega allar gerðir kjördæma
hafa verið reyndar, er það mál-
tæki, að „lítil kjördæmi skapa
litla þingmenn“. Með því er
átt við, að smásjónarmið og
hagsmunir verði ráðandi, bar
sem víðsýni og heildarhagur
eiga að sitja í fyrirrúmi.
Þá er það verulegur galli við
kerfi einmenningskjördæma,
að einstakar, fjölmennar stétt-
ir þjóðfélagsins geta horfið af
þingi, ef þær eru dreifðar um
landið. Halldór Kristjánsson
frá Kirkjubóli benti á það í
grein fyrir nokkrum árum, að
með einmenningskjördæmum
gæti farið svo, að bændur
landsins fengju aðeins 2—3
menn á þing vegna þess, hve
dreifðir þeir eru.
Ótalinn er enn mesti og al-
varlegasti gallinn við einmenn
ingskjördæmi á íslandi. Hann
er sá, að flokkarnir gætu mis-
notað kerfið til að kalla fram
óeðlileg úrslit, eins og de
Gaulle hefur gert i Frakklandi.
Þannig mætti nota einmenn-
ingskjördæmi á íslandi til að
burrka nálega út Framsóknar-
flokkinn, Alþýðuflokkinn eða
Alþýðubandalagið, og íhaldinu
mætti gera mikinn skaða — ef
einhverjir 2—3 flokkar sam-
einuðust um að koma slíku
fram.
Eigum við að taka upp kosn-
ingakerfi, sem býður slíku
heim? Ég held ekki. Ég held
við eigum ekki að hugsa um
kjördæmaskipun frá þessu
sjónarmiði. Tilgangur kjör-
dæmaskipunarinnar er að
draga fram sem réttasta mynd
af þjóðarviljanum, en ekki að
afbaka hann eða afskræma.
Af þeim kerfum, sem reynd
hafa verið, komast hlutfalls-
kosningar næst því að gefa
rétta mynd af vilia fólksins.
Hins vesrar er haldið fram, að
hlutfallskosningar ýti undir
smáflokka og skaði þannig
Iýðræðið. Eins og hlutfalls-
kosnineakerfið á að verða
hér á landi, mun nýr flokkur
þurfa að fá í siö kjördæmum
1/5 eða V*. greiddra atkvæða
og £ Rovkiavík 1/12, sem er
um 3 flOfl atkvæði — eða sem
næst bossu. Þetta gerir ekk-
ert fíokksbrot eða smáflokk-
ur. Til að ná slíku fylgi þarf
svo stóran flokk. að ekki verð
ur geneið framhiá honum.
Hér er um að. ræða það, sem
erelndis mundi vera kallað
„takmarkað hlutfallskerfi"
og það eru íslenzkar aðstæð-
ur, sem skana bessar tak-
markanír gegn því, að ný
flokksbrnt komi mönnum of
auðveldlniía á þing.
Ég hygg, að enn standist sú
niðurstaða Hannesar Hafstein,
4 22. apríl 1959 — Alþýðublaðið
a.ð „... talsverðir agnúar séu á
að skipta landinu niður í jöfn,
einmenn kjördæmi, svo að vel
fari til lengdar, en ... hlutfalls
kosning í sem stærstum kjör-
dæmum (verði að telja) réttlát-
asta... og líklegasta til að
skapa gott og vel skipað þing“.
Þetta er stefna Alþýðuflokks
ins í dag — flokkurinn hefur
horfið frá hinni gömlu hug-
mynd um eitt kjördæmi yfir
allt land. Er það byggt á reynslu
að flokkurinn telur fá, stór kjör
dæmi henta betur hér, og hafn-
ar hinni eldri hugmynd.
Ég hef nú rætt þau almennu
rök, sem ég tel vera gegn ein-
menningskjördæmum og með
stórum kjördæmum hér á
landi. Kem ég nú að því, sem
virðist vera kjarni andstöðunn-
ar gegn stórum kjördæmum:
afnámi gömlu kjördæmanna,
sem réttara væri að kalla sam-
einingu þeirra í stærri heildir.
Hér er komið við tilfinning-
ar, ást manna á héruðum sín-
um og sögu, — og skal ég síð-
astur manna vanmeta andmæli
sem á. slíku byggjast. Tengslin
við forna sögu, forna menn-
ingu og lífsbaráttu kynslóð-
anna í bessu harðbýla landi
eru dyggðir, sem allir íslend-
ingar vilja varðveita.
En mig langar til að varpa
fram einni spurningu til um-
hugsunar. Eru menn sannfærð
ir um, að sýsluskiptingin sé í
raun réttri mikilvægur kjarni
í menningararfi þjóðarinnar?
Hafa menn íhugað, hvernig
sýsluskiptingin er til komin?
Sýslurnar voru ekki til í
fornöld eins og þær þekkjast
á síðari öldum. Hrepparnir
voru þær merkilegu félags-
heildir, sem sjálfstjórn hérað-
anna byggðist á.
Þá fyrst, er íslendingar glöt
uðu sjálfstæði sínu og kom-
ust á vald erlendum konung-
um, komu sýslur og sýslu-
menn til skjalanna. Konunga
vantaði framkvæmdaarm til
að tryggja yfirráð í landinu og
kreista skatta úr þjóðinni.
Sýslurnar urðu þessi armur
konungsvaldsins, og á 16. og
17. öld voru tíð átök rnilli
hins danska sýsluvalds og
hinna fornu sveitastjórna,
sem reyndu að verja sjálf-
stæði héraðanna. Sýslurnar
voru innheimtuhéruð kon-
unganna og voru bútaðar
sundur eða þeim steypt sam-
an eftir duttlungum og fjár-
von sýslumanna og konungs
— en ekki eftir hagsmunum
íbúanna.
Þessi forsaga hefur leitt til
furðulegrar sýsluskiptingar á
mörgum stöðum í landinu. Af
hverju eru lieilar byggðir
eins og/Borgarfjörður, Eyja-
fjörður og Fljótsdalshérað
skornar niður og þeim skipt
milli sýslna? fslendingar hafa
hingað til látið sér fátt um
finnast breytingar á sýslunum
og aldrei risið mótmælaalda,
þótt þeim væri steypt saman,
Eða eru Hnappdælir verr
staddir og . ósjálfstæðarj en
aðrir landsmenn, þótt þeir
væru sameinaðir Snæfellsnes-
sýslu?
Þegar danska stjórnin í Kaup
mannahöfn setti reglugerðina
um endurreisn alþingis, var
ekki von, að Dönum dytti ann-
að í hug en hinar dönsku sýsl-
ur til að gera að kjördæmum.
Og það kom fljótlega í Ijós,
hversu óraunhæft þetta var. í
einu kjördæmi, Vestmanna-
eyjum, var enginn þingmaður
kosinn fyrstu 12 árin, af því
að kosningaréttur var takmark
aður og þar voru varla nokkrir
á kjörskrá. Síðan hefur þess-
um sýslu-kjördæmum verið
margbreytt, án þess að nokkr-
um fyndist þau helgir dómar.
Nú víkur sögunni fram til
ársins 1944, þegar lýðveldi var
endurreist á Þingvelli. Sama
ár hófst á Austurlandi merki-
leg hreyfing, sem síðan breidd
ist víða um land. Kalla má
hana fylkishreyfinguna, því
takmarkið var endurreisn
fylkia á íslandi, fjórðunga eða
fimmtunga. Forustumenn þess
arar hreyfingar eáfu út blaðið
Gerpi á Sevðisfirði, sem því
miður er ekki leneur til. og
héldu fundi á Þingvöllum eins
og forustumenn frelsishreyf-
ingarinnar á 19. öld.
Þessi hreyfing vildi „stofn-
setia úti á landsbysrgðinni
stærri. sterkavi oa: siálfstæð-
ari féla£fsheildir“. Hún vildi
endnrreisa bvesfðasjálfstæði
os lee’aria sýslurnar niður.
Búuaðarsamband Austur-
lands sambvkkti 1949, að þess
ar fillnp-iir fælu í sér leið til
að endijrheimta bið horfna
vald héraðanna. Blöð eins og
Damr á Akurevri og Tíminn
studdu hreyfinguna.
Þeosi volducfa hrevfing vildi
stærri, sterkari. siálfstæðari
heildir ocf taldi að á bann hátt
einan gæti landsbvapðin vegið
á móti hinu vaxandi béttbýli.
Þessir -monn vildu kiósa aðra
deild albineis í einmennings-
kiördæmnm. en töldu vel hugs
andí oð bafa fimmtungana fyr-
ir kiördæmi.
Nú vil ég snvria alla þá
menn. sem aðhvll+ust þessa
hrevfíneu. hvort heir telii ekki
enn. að iafnvæe'i f bvggð lands
ins, iafnvæei rnilli dreifbvlis-
ins oe Revkiavíkur verði bezt
trvecft með stærri. sterkari og
^iálfctæðari félagsheildum?
Ée vil snvria alla bá. sem mál
mitt hevra úti um . landið,
bvort bezfa leiðin til að skapa
iafnvæei héraðanna við Suð-
vesturland sé að búta þau í
smærri oe smærri, veikari og
veikar,- heildir?
Er oWi hin leiðin vænlegri,
sem finrðunessamhand Aust-
urlandc Og Norðurlands, Þing-
vallafundir og blaðið Gernir
bentu á. að skana stærri heild-
ir, eíns og kiördæmin. sem nú
á að lögfesta? Á R.evkiavík ein
að hafa rétt til að vera stór í
bessu landi?
Vín-kefni' nútímans eru allf-
af að stækka. Er okki kom-
■inn tímí til hoss. Vostfirðing-
av. að btngmomi vkkar hætti
að bítact iim 19 flftfl í þennan
veearsnotta oof 15 flflfl f hinn,
er> Irnmj fiArðtititim með sam-
eipdWIoo-it átaki í vott vega-
samhand við lattrlið? Er ekki
SÖmtt SAÐfti að secfin um veg-
irm tviílli Austurlamls og Norð
urlandc? — Hvonær ætla
Atistfirðinefar að samoina tog-
araútoferð sma í stað þess að
beríast sttndraðir við erfið-
leika hennar? Og þannig
mætti lengi telja um lantl allt.