Alþýðublaðið - 28.10.1959, Blaðsíða 10

Hi
SVAÐ ER CARTEL? Cartel
er venjulega skilgreint sem
samningur eða samkomulag
milli aðila, sem verzla með
sams konar vörur um skipt-
ingu markaðssvæðis og ákvörð
un verðlags. Tilgangurinn er
að ákveða verðið, verzlunar-
skilmála, markaðinn og koma
í veg fyrir samkeppni. Alþjóð-
legt Cartel er samkomulag
framleiðenda eða kaupmanna
í mörgum löndum. Cartel er
til í ýmsu formi og sum Cartel
sjá aðeins um að stabilsera
verðlag eða kaupskilmála.
Venjulegasta Cartel-formið er
sölu- eða innkaupasamband,
sem annast sölu og kaup, verð
lagningu og útdeilingu mark-
aðssvæða fyrir meðlimina.
Einnig hefur það komið fyrir,
að ríkisstjórn ákveður að
stofna skuli Cartel í kringum
einhverja vissa vörutegund
eins og t.d. kalí-sambandið,
sem stofnað var í Þýzkalandi
og hefur haft mikil áhrif á
alla verzlun með tilbúinn á-
burð.
Mörg Cartel eru aðeins til
fyrir einkasamtöl. Yfir þeim
hvílir alla jafna mikil leynd.
Tökum dæmi: Bandarískur og
þýzkur framleiðandi hittast í
kvöldverðarboði á Flórída.
Þeir eiga báðir verksmiðjur,
sem framleiða lyfjavörur.
Bandaríkjamaðurinn lætur
þess einslega getið, að hann
vilji gjarnan yfirgefa Skandí-
navíumarkaðinn, ef hann í
staðinn fái að halda ítalíu-
markaðinum. Þjóðverjinn
svarar kannski engu, en stuttu
síðar hverfa bandarísku vör-
urnar af Skaninavíumarkaði
og þær þýzku frá ítalíu. Stjórn
arvöldunum er með öllu ó-
mögulegt að koma í veg fyrir
starfsemi slíks Cartels, þar eð
samkomulag er allt gert munn
lega og leynilega. Velþekkt
dæmi um svona „gentleman’s
agreement“ eru hinir svoköll-
uðu ,,Gary-dinners“ í Banda-
ríkjhnum. Gary var forstjóri
ins í Bandaríkjunum. Við og
við bauð hann öðrum stálfram
leiðendum og keppinautum
sínum til miðdegisverðar og
þegar gestirnir fóru vissu þeir
grunnverðið á stáli hjá US-
Steel.
Það Cartel er heppnaðist bezt
(frá sjónarmiði meðlimanna)
á árunum milli styrjaldanna,
var ameríska félaginu Copper
Export Association, sem var
stofnað 1918. Bandaríkin voru
þá eini koparframleiðandinn,
sem eitthvað kvað að, og Car-
tel þetta réði yfir 95 prósent-
boði stjórnarvaldanna var Car
telið leyst upp. Þarna kom í
ljós, að einokunaraðstaða er
ekki allt í löndum, þar sem
tíðkast frjálst markaðskerfi.
Árið 1937 gerðist það, að
kakóframleiðendur í Afríku
brenndu birgðir sínar í mót-
mælaskyni við alþjóðlegt Car-
tel kaupenda, sem- að dómi
framleiðendanna áttu sök á
gífurlegu verðfalli á kakaó.
Cartel þetta samanstóð af
United Africa Company (dótt-
urfélagi Unilever), frönsku
skipafélagi og enskum súkku-
sagt fyrir um fjárfestingu og
skipulagt rannsóknarstarf.
Allt eru þetta týpiskar Cartel
aðgerðir. En samt sem áður
er mikill munur á ISC og
Montanasambandinu, þar eð
hið síðarnefnda bannar Cartel
myndun og einokun innan
meðlimaríkjanna. Hinn stóri
markaður á að gefa tækifæri
til að reka nútíma stóriðju og
frjáls samkeppni á að tryggja
lægra verðlag og bætt lífskjör.
Þötta er það, sem þýzki efna
hagsmálaráðherrann Ludwig
Erhard kallar Soziale Mark-
WMWHWMtWMWWWWWWWWMWWWMgrtWWWWWWWWWWWWWWWWW
HVAÐ er Cartel og hvaða áhrif hefur það í
heimsverzlunmni? Norski hagfræðingurinn Nils
Kaasad ritaði nýlega grein um Cartel í Arbeider-
bladet og fer hér á eftir útdráttur úr henni. Hið
aukna efnahagssamstarf Evrópu á eftir að mótast
meira og minna af Cartelum og er því ekki úr
vegi að kynna þau almenningi.
wwwwvtwww\wwwwwwww twwwwwtwwwww»w^vwwww
US-Steel, stærsta stálfélags-
um af koparframleiðslu þeirra.
Cartel-ið hafði það hlut-
verk að koma í peninga hin-
um miklu koparbirgðum í
Bandaríkjunum eftir heims-
styrjöldina fyrri. Það tókst án
þess að nokkur kvartaði,
hvorki kaupendur né seljend-
ur. Cartelið var leyst upp 1924
en tveimur árum seinna var
það endurvakið undir nýju
nafni og réð hið nýja Cartel
yfir 95 prósentum af allri
heimsframleiðslunni af kopar.
í þetta sinn fór ekki eins vel,
þar eð Cartelið féll í þá
freistni, sem alltaf er fyrir
hendi, að reyna að halda verð-
inu uppi í skýjunum í krafti
einokunar sinnar. Þetta hafði
í för með sér að kaupendur
FULLTRÚAR ríkisstjórna,
vinnuveitenda og verka-
manna frá 21 þjóð koma sam-
án á ráðstefnu síðari hluta
þessa mánaðar í Genf, á veg-
um Alþjóðavinnumálaskrif-
stofunnar (ILO), til þess að
ræða vandamál byggingaiðn-
aðarins. Á dagskrá ráðstefn-
unnar eru m. a.: flutningar
byggingaverkamanna milli
landa og ungir byggingaverka
menn — staða þeirra og fram
tíðarmöguleikar.
ILO hefur safnað margs
konar fróðlegum skýrslum um
byggingaiðnaðinn í heimin-
um, sem lagðar verða fyrir
ráðstefnuna. T. d. eru birtar
töflur yfir atvinnu og at-
vinnuleysi byggingaverka-
manna á undanförnum árum.
Skýrslur ILO sýna m. a., að
byggingastarfsemin í heimin-
um hefur aukizt til muna,
þótt fjárhagslægðin á árunum
1957—1959 hafi nokkuð dreg-
ið úr nýbyggingum og þrátt
fyrir, að nokkrar ríkisstjórn-
ir hafa heft byggingastarf-
6 e i s I u n
semi í þeim tilgangi að draga
úr fjárfestingu sökum verð-
bólguhættu.
Þá sýna skýrslur ILO, að á
undanförnum árum hefur fyr
irtækjum fjölgað til muna,
sem bjóðast til og sækjast
eftir byggingavinnu utan
heimalanda sinna. Eru nú um
180 slík byggingafélög í heim
inum. Um 20 þeirra hafa
heimilisfang í Bandaríkjun-
um, 40 í Vestur-Þýzkalandi,
60 í Bretlandi, 20 á ítalíu, 25
í Frakklandi og 15 fyrirtæki
í öðrum löndum Evrópu.
Ýms alþjóðleg vandamál
hafa skapazt í sambandi við
starfsemi þessara byggingafé-
laga og verða þau tekin til
meðferðar á ILO-ráðstefn-
unni.
Þá mun ráðstefnan ræða
um nýungar, sem orðið hafa
hin síðari ár í byggingaiðn-
aðinum. Ný viðhorf hafa
myndast við að tekin hafa
verið í notkun stórvirk verk-
færi, sem ekki þekktust fyrir
fáum árum.
fengust ekki og samkvæmt
laði-framleiðendum. Ástandið
í kakaóhéruðunum varð brátt
svo slæmt, að brezka stjórnin
sendi þangað rannsóknar-
nefnd. Hún komst að þeirri
niðurstöðu, að Cartelið hefði
ekki gert neitt ólöglegt, en
lagði samt til, að það yrði leyst
upp. Það er eftirtektarvert, að
á hrávörumarkaðinum þrífast
Cartelin bezt á krepputímum.
Ástæðan er sú, að Cartelin
halda verðlagi stöðugu að það
er meira virði fyrir fyrirtæk-
in heldur en að hafa einokun.
Sjóflutningar eru mjög háð-
ir verðsveiflum og þar af leið-
andi hefur verið gripið til þess
ráðs víða að stofna Cartel um
flutninga á sjó. Ríkisstjórnir
viðkomandi landa hafa oft
hvatt útgerðarfélög til að
ganga í Cartel. Fjölmörg
skipacartel hafa verið stofn-
uð og hið síðasta er Tnter-
national Shipping Conference.
Takmarkið er að vinna að
nýrri löggjöf til góða fyrir al-
þjóðlegt samstarf útgerðarfé-
laga.
Hið áhrifamesta af Cartel-
um millistríðsáranna var vafa
laust The International Steel
Cartel (ISC), sem í byrjun
heimsstyrjaldarinnar síðari
réð yfir 90 prósentum af stál-
framleiðslu heimsins. Stál-
löndin fjögur á meginlandinu,
Þýzkaland, Frakkland, Belgía
og Lúxemborg, stofnuðu Ent-
ente Internationale de l’Acier,
sem smám saman þandist út
og urðu Bandaríkj amenn og
Bretar aðilar og var nafninu
þá breytt í ISC. ISC fékkst
ekki aðeins við stálviðskiptin
innan meðlimaríkjanna, held-
ur réði það flestu um stál-
verzlun innan þeirra landa, er
keyptu af þeim stál. Þessi fjög
ur lönd, ásamt með Hollandi
og ítalíu stofnuðu 1951 Stál-
og kolasamsteypu Evrópu,
einnig kallað Montanasam-
bandið. Þessi samsteypa er í
höfuðatriðum kjarninn í Eur-
atom og sameiginlega mark-
aðinum. Yfirstjórn Montana-
sambandsins, sem bækistöðv-
ar hefur í Lúxembog, getur
hvenær sem er skikkað með-
limaríkin til þess að takmarka
innflutning, fest verðlag, skipt
Framhald af 12. síðu.
þessi efni, sem Norðmenn hafa
gert hinar’ mikilvægu athug-
anir. Þetta veldur því, að þau
falla niður allmiklu fyrr en
áður var haldið. Aukning á
geislavirkni loftsins stafar af
því að þessi efni koma niöur
en síðan hverfur geislavirknin
alveg ef nýjar tilraunir eru
ekki gerðar með vetnisvopn.
Hannes
niður innflutningskvótum,
wirtschaft. Teórían er góð, en
því miður langt frá veruleik-
anum. Stjórn Montanasam-
bandsins hefur leyst upp ýmis
Cartel, en samt sem áður hafa
mörg ný risið upp. Og margt
bendir til að franskir og þýzk-
ir framleiðendur hafi stofnað
margs konar samtök með sér,
sem koma í veg fyrir sam-
keppni.
Þjóðfélagsfræðingar deila
enn um þýðingu Cartelanna.
Sumir telja, að eins fari með
Cartelin og auðhringana
(trusts), að þau hafi tilhneig-
ingu til að þenjast sífellt út,
með stöðugt fámennari hóp
yfirstjórnenda, og þar af leið-
andi verði auðvelt að þjóð-
nýta þau. Þessi röksemda-
færsla kom sósíalistanum Hil-
ferding til að segja, að „raun-
verulegir sósíalistar eru stuðn
ingsmenn Cartelanna. Lenin
leit svo á, að imperíalisminn
(hið alþjóðlega einokunar- og
fjárfestingarfjármagn) væri
síðasta stig kapitalismans.
Varla finnst nokkur vara á
heimsmarkaðinum, sem ekki
að meira eða minna leyti er
háð Cartelunum. Þau eru að
vissu leyti bæði til ills og góðs.
Oft á tíðum gera þau mögu-
lega betri nýtingu auðlinda
og framleiðslugetu, halda
verðlagi stöðugu og Stundum
hafa verið stofnuð Cartel til
að brjóta á bak aftur einokun-
arcartel, eins og t. d. skandi-
naviska Cartelið Luma, sem
stofnað var til þess að keppa
við alþjóðlega ljósaperucar-
telið. Starfsemi Luma á Norð-
urlöndum hefur orðið til að
halda niðri verðlagi á Ijósa-
perum.
Stór Cartel hafa einnig
þann kost, að mögulegt er að
auka sérhæfingu og fram-
leiðslugæði og þar með að
halda niðri verði. En ókost-
irnir eru margir. Nú er Evr-
ópa að sameinast í efnahags-
heildir og það býður heim
Cartelunum. Samningar verða
vafaiaust gerðir um að halda
niðri samkeppni og erfitt
verður fyrir viðkomandi lönd
að ráða við þróunina þegar
höfuðstöðvar Cartela eru er-
lendis eða þá hvergi.
(Framhald af 4. síðu).
lögreglustjóra, þar sem ýms íál
voru á dagskrá um betri sam-
vinnu leigubifreiðastjóra og am-
erísku lögreglunnar og íslenzku,
var yfirmaður varnarliðsins
spurður af forráðamönnum
stoðvanna, hvort hann hefði yf-
ir að kvarta í sambandi við vín-
sölu og neitað hann því algjör-
lega. Þá komum við að því leið-
inlegasta í grein þinni, þar sem
þú segir: Á þjóðin að gera mál-
stað slíks lýðs að sínum? Þessi
lýður, sem þú vilt nefna svo, er
ég viss um að er eins góður og
hver annar lýður á þessu landi
okkar. Margir þeirra manna,
sem stunda þessa vanþakklátu
og rógbornu atvinnu, geta ekki
stundað marga aðra atvinnu
vegna Veiklunar eða bæklunar,
einnig menn. sem rétta náung-
anum hjálparhönd hvenær sem
þeir mega, og má þar nefna öku
ferðir með gamalt fólk, Ung-
verjalandssöfnunina og margt
fleira, sem þeir hafa vel gert við
samborgarana. Sem sagt, menn
eins og aðrir upp og niður. Hitt
er svo annað mál, að innan okk-
ar hóps má eins og alls staðar
annars staðar finna einn og einn,
sem ekki skilur sitt hlutverk.“
Hannes á horninu.
SPJ
RÍKISÚTGÁFA námsbóka
hefur gefið út að nýju „Byrj-
andann“, 30 æfingaspjöld fyr-
ir byrjendur í lestri, eftir
Jón Júl. Þorsteinsson kenn-
ara á Akureyri.
Um lestrarspjöld þessi seg-
ir höfundur m. a.: „Byrjand-
inn“ er til orðinn vegna vönt-
unar á léttu lesefni fyrir börn
á fyrsta lestrarstigi. Börn
læra fljótt stuttar og léttar
setningar. Orðaforðinn er
lítill fyrstu námstímana og
því mikil þörf á síbreytilegri
orðaröð og nýjum setningum.
Við kennsluna er ætlast til,
að sérhljóðin séu mikið
sungin. Sérhljóðasöngurinn
er undirstaða frjálsmannlegr-
ar framsetningar í töluðu og
lesnu máli. — „Byrjandinn“
er lausblaðalestrarefni. Þar
hefur hann fyrir byrjendur
ýmsa kosti fram yfir bókina,
sem allri er flett við fyrstu
sýn og handfjötlun. En barn-
ið fær aðeins eitt laust blað
í senn. Eftirvænting er vakin
fyrir hinu næsta. Og næsta
blað er viðurkenning fyrir
vel lesnu blaði og góðri með-
ferð á því. — „Byrjandinn11 er
uppbyggður sem hljóð- og
lestrarkennslutæki, en engu
að síður má nota hann við
stöfunarkennslu. — Myndir
eru á hverju spjaldi, gerðar
af Steingrími Þorsteinssyni
kennara.

8. okt. 1959 — Alþýðublaðið