Þjóðólfur - 08.08.1902, Qupperneq 2

I2Ö
gjafans væri fullkomlega lögleg og til
hennar þyrfti hún ekki sérstaka lagaheim-
ild, en aðrir hefðu verið á annari skoðun.
Eptir yfirlýsingu stjórnarfulltrúans 1899
gætu menn þó ef til vill vonað, að þetta
hafi fremur „teoretiska11 en praktiska þýð-
ingu, og þar sem nú eru settir þeir tveir
kostir að taka frv. eins og það er eða ekki,
þá virðist einhlýtt að ganga að því, þó
maður geri það ekki með glöðu geði, en
mikið skal til mikils vinna. Orðabreyt-
ingar meiri hlutans væru meinlausar, en
þýðingarlausar. Það stæði alveg á sama,
hvort embættismaðurinn væri nefndur land-
ritari, höfuðsmaður eða bara skriffinnur,
ef verksvið hans væri einungis hið sama.
Sama væri að segja um hinar breyting-
arnar.
Hannes Þorsteinsson kvað frv. alls ekki
fullnægja þeim kröfum, sem hann og endur-
skoðunarmennirnir frá 1894 hefðu sífellt
haldið fram, en sér gæti ekki dulizt að
stigið væri með þessu frv. mikilvægt spor
í rétta átt, til fullkominnar heimastjórnar.
Þess vegna greiddi hann frv. atkvæði, þótt
þótt hann væri óánægður með einstök at-
riði þess, einkanlega ríkisráðssetuna; þá er
hann hefði séð þetta ákvæði í stjórnarfrv.
hefði hann orðið bæði hryggur og reiður.
Setu ráðherrans í ríkisráðinu hefði jafnan
verið mótmælt sem ólöglegri af hinum
gömlu endurskoðunarmönnum. Það hafi
ekki verið tekið fram í tímenningafrv., að
ráðherrann skyldi sitja í ríkisráðinu, en
samt hafi sér fundizt ástæða til að gera
grein fyrir skoðun sinni á þessu atriði á
þingi í tyrra, og þótt fleiri hefðu ekki gert
það, þákvaðsthannætla.að hann hefði þar
með leyst hinabundnu hugsun margra flokks-
bræðra sinna. En nú er settir væru svona
tveir kostir, kvaðst hann álíta að menn ættu
að láta persónulega sannfíéringu sínalúta í
lægra haldi, þá er um stærsta velferðarmál
þjóðarinnar væri að ræða, en hins vegar
lýsti hann því yfir, að hann viki ekki hárs-
breidd frá skoðunum sínum á þessu atriði:
ríkisráðssetunni. Það hefði verið gert
mikið veður úr því á ónefndum stað, í ó-
nefndu málgagni, hversu óviðurkvæmilegt
það væri af mótstöðumönnum valtýsk-
unnar frá '97 að vera nú með þessu.
Menn vissu, hver höf. þessara greina
væri. Hann væri að reyna að æsa menn
og spana til þess að sundra og eyða mál-
inu. Höf. væri auðsjáanlega meinilla við
ráðherrabúsetuna hér, hataði hana. En til-
raun hans mundi ekki takast. Ræðum.
kvað aðferð ráðherrans gagnvart þinginu:
að gera hverja breytingu, jafnvel orða-
breytingu, að synjunarsök, næsta óviður-
kvæmilega, sá tónn, sem ráðherranti talaði
í til löggjafarþings landsins ætti illa við
o. s. frv.
Framsögumaður meiri hlutans (Lárus
Biarnason) kvaðst aldrei hafa búizt við,
að framsögum. minni hl. (Guðl. Guðm).
mundi fara að hælast um atkvæðagreiðsl-
una í e. d. 1901. Kvaðst heldur ekki vita
hvaðan ákvæðið um ríkisráðssetuna væri
komið, en hvort væri líklegra, að það
væri komið frá þeim, sem álitu þetta at-
riði lítilfjörlegt eða jafnvel nauðsynlegt eða
frá hinum, sem sífellt hefðu barizt á móti
því. Sér dytti ekki f hug að væna
mótstöðuflokk sinn um það, og allra
sfzt fr.sm. minni hl. (Guðl. Guðm). í-
myndaði sér að ráðherrann hefði tek-
ið þetta upp hjá sjálfum sér, því að sér
dyldist ekki að með því væri dönskum
„interessum“ betur borgið. Þóttist hafa
orðað nefndarálitið svo stillilega sem
unnt væri til þess að allir gætu orðið á
eitt sáttir, en yrði samt sem áður eldi varp-
að inn í þetta mál, gæti hann ekki að
því gert.
Ari Brynjólfsson talaði nokkur orð al-
menns efnis um málið í heild sinni og
skýrði frá afstöðu sinni gagnvart því.
Magnús indrésson kvaðst einn þeirra 6
þm., sem atkv. greiddu með stj.skr.frv. í
fyrra í e. d., eiga sæti í n. d. nú og fyrir
því vildihann víkjanokkrum orðumaðfrs.m.
meiri hl. (L. B.).—Hann hefði sagzt geta skil-
íð stefnu Valtýsliða allttil 13. ág. 1901, en þá
yrði hún sér óskiljanleg og atkv.gr. í e. d.
þá mundi hafa stafað af kappi. Þetta
væri þung ákæra, að þm. létu kapp ráða
gerðum slnum í svo mikilvægu tnáli meir
en sannfæringu. Hann yrði að bera fram
nokkrar afsakanir, en hann skyldi gera
það hógværlega. Þegar fregnin barst um
stjórnarskiptin í Danmörku f fyrra, hefði
mönnum verið ókunnugt um skoðun hinnar
nýju stjórnar. Ef menn hefðu vitað, að hún
vildi veita innlenda stjórn, þá hefði verið
öðru máli að gegna. Hann fyrir sittleyti
hefði verið vonlaus um, að stjórnin mundi
sjá önnur ráð til innlendrar stjórnar, en
þau sem komið hefðu fram hér á landi,
en mundi ekki sjálf finna nýtt ráð til
að leysa hnútinn. En aðferðirnar, sem hér
hefðu komið fram, hefðu verið hin svo-
nefnda benedizka, en henni hefði þjóðin
verið orðin fráhverf, hann hefði að minnsta
kosti verið henni mótfallinn vegna hins
mikla kostnaðar, svo væri miðlunin, er
hann væri einnig mótfallinn af sömu á-
stæðu og loks tímenningafrv., en það hefði
sér fundizt óviðunandi. Fyrir því hefði
hann talið sjálfsagt, að greiða atkv. með
því frv., sem bezt hefði tryggt réttindi
þingsins. Samt hefði flokksbræðrum sín-
um hugsazt, að til gæti verið einhver við-
unanleg aðferð til að fá heimastjórn, og
þá hefði hann hugsað sem svo, að stjórn-
in mundi engu síður gefa oss kost á henni,
ef við óskuðum þess, þó að frv. hefði ver-
ið samþykkt. Þeim hefði ekki dottið f
hug, að stjórnin mundi fara að neita þeirri
ósk fremur af því, að frv. hefði verið sam-
þykkt. Þessvegna hefðu þeir, hann og
flokksbræður hans í e. d., samþykkt frv.,
en jafnframt látið stjórnina vita í ávarpi
— hinni einu formlegu leið, sem þeir þekktu
— að óskum Islendinga sé ekki fullnægt
fyr, en stjómin sé orðin innlend. Þeir
hefðu vandlega hugsað um málið þessa
daga. Hann gæti skilið, að menn hefðu
orðið óánægðir við þessa 6 e. d. þm., ef
afleiðingin af atkv.gr. þeirra hefði orðið
hryggileg, en nú fengju menn frv. frá í
fyrra að viðbættri búsetunni, svo sem ósk-
að hefði verið í ávarpinu, svo að hann
gæti ekki séð annað, en afleiðingarnar
væru hinar heillavænlegustu.
Framsögumadur meiri hlutans (Lát us
Biarnasoti) svaraði þm. Mýram. (M. A).
Hann hefði viljað skilja orð sín svo, sem
kappið hefði borið sannfæringuna ofurliði
hjá e. d. þm. í fyrra. Hann kvaðst vel
trúa því, að þm. hefði greitt atkvæði af
sannfæringu, því að kapp og sannfæring
gæti opt farið saman. En þm. Mýr. (M.
A. ) hefði endilega þurft að standa upp og
margtaka það fram, að hann þyrfti að
koma með afsökun fyrir gerðir þeirra.
Hann segði, að sér hefði verið ókunnugt
um skoðun nýju stjórnarinnar á búsetu-
atriðinu, en hvað hefði verið líklegra, en
að þar sem algerð stjórnstefnubreyting
var komin á í Danmörku, þá hefði einn-
ig breyzt skoðunin á þessu atriði. Eða
hvað hefði verið í hættunni með að bíða,
þangað til vitneskja tengist um álit stjórn-
arinnar, þar sem heimastjórnarmenn hefðu
lofað að fylgjast með hinum, ef ekki væri
unnt að fá meira. En þá er menn hefðu
verið að spá í fyrra, að vinstri manna-
stjórn mundi bráðlega koma til valda, þá
hefði það verið barið niður og talið með
öllu óáreiðanlegt, en er vissa var fengin fyr-
ir því, þá hefði verið reynt að fá menn
til að trúa því, að vinstrimannastjórnin
mundi ekki verða rffari við okkur og
menn hefðu tekið til dæmis vinstrimanna-
stjórnina frá 1848, en það dæmi sannaði
ekkert. Þm. teldi engu spillt, þótt frv.
hefði verið samþykkt í fyrra, líklega
sanrt landsdómnum og því, að ekki væri
unnt að gefa út bráðabirgðafjárlög, þvert
ofan í þingið, og hvernig hefði verið
hægt að búast við, að útlendur maður
færi að þrengja upp á okkur tneiru en
því, sem beðið var um í frumv. Hann
hefði ekki haldið, að þm. færi að veifa
ávarpinu. Það skoðaði hann sem Janus,
hafandi tvö andlit, er horfðu sitt f hvora
átt. Þeir hefðu átt eptir að koma á kjör-
fund og þá væri betra að bera kápuna á
báðum öxlum. Kvaðst álíta undarlegt, ef
þm. Mýram,. féllist á hina fáránlegu
setningu: „Arangurinn réttlætir stefnuna".
Framsögutnaður minni hlutans (Guðlaug-
ur Guðmundsson) kvað frs.m. meiri hl. (L.
B. ) hafa talið einhverja úr andstæðinga-
flokk sínum hafa álitið það kost, að ráð-
gjafinn sæti í ríkisráðinu, en því yrði hann
að mótmæla, það hefði enginn þingm.
þess flokks látið þá skoðun f Ijósi. (Z. B.
Eg sagði ekki þingm.). Kvað þingflokk-
inn ekki geta viðurkennt orð og gerðir
þeirra manna, sem rituðu eða töluðu ekki
í nafni flokksins, Mótmælti nokkrum orð-
um úr ræðu Ara Brynjólfssonar, en Ari
kvað hann ekki hafa tekið rétt eptir.
Að loknum þessum umræðum, er
fóru mjög stillilega fram, voru orða-
breytingar meiri hlutans samþykkt-
ar, og hver einstök grein frumvarps-
ins í einu hljóði. Málinu vísað til 3.
umr. í einu hljóði.
Þjóðhátíð Reykjavíkur
var haldin 2. þ. m. á Hólavelli. Veð-
ur hið fegursta allan daginn. Við veð-
reiðarnar á melunum kl. 9 fékk 1. verð-
laun fyrir stökk (50 kr.) rauðblesóttur
hestur frá Blesastöðum á Skeiðum, 2.
verðlaun (30 kr.) rauður hestur, eign
Steindórs snikkara, og 3. verðl. (20 kr.)
jarpur hestur, eign Guðmundar Kláus-
sonar. P'yrir skeið fengu og 3 hestar
verðlaun (50, 30 og 20 kr.). Á hjól-
hesti var fljótastur Ólafur Jónsson (Ól-
afsonar) bókavörður frá Chicago og
fékk 10 kr. Kl. ifl/j gengu menn
upp á Hólavöll í skrúðgöngu, og kl.
12. var hátíðin sett. Mælti Árni Gísla-
son fyrir minni konungs, Jón Jónsson
sagnfræðingur fyrir minni íslands og
sagðist honum mætavel, (birtist ræða
hans f heild sinni hér á eptir), Guð-
laugur Guðmundsson fyrir minni Reykja-
víkur, Guðm. Biörnsson héraðslæknir
fyrir minni hátíðardagsins og Ólafía
Jóhannsdóttir fyrir minni Vestur-ís-
lendinga. Kvæði höfðu ort Steingr.
Thorsteinsson fyrir minni íslands, Hj.
Sigurðsson fyrir Reykjavík og Jón Ól-
afsson fyrir minni Vestur-íslendinga.
Þess má geta, að frágangur á prentun
hátíðaprógrammsins og kvæðanna var
hinn hraparlegasti og hátíðanefndinni
til vansa. Tafl reyndu þeir með sér Ind-
riði Einarsson og Pétur Zóphóníasson,
og var teflt lifandi mönnum. Vann Pétur
taflið. Glímurnar höfðu verið fremur
lítilsháttar og fæstir, sem sáu þær. Þó
voru veitt verðlaun (Ásgeir Gunnlaugs-
son verzlunarm. 15 kr. ogjónatan Þor-
steinsson söðlasmiður 10 kr.). Að öðr-
um skemmtunum kvað lítið, nema dansi,
er unga fólkið skemmti sér við langt
fram á nótt. Vínveitingar voru engar
á hátíðasvæðinu, en skammt að leita
sér hressingar niður í bæinn. Ymsar
verzlunarbúðir voru opnar. einkum
fyrri hluta dagsins, því að sundrung
nokkur hafði orðið í bæjarfélaginu út
af veitingabanninu, og hefðu sést glögg
merki þessa ágreinings við hátíða-
skemmtanina, ef veðrið hefði ekki verið
jafn Ijómandi fagurt allan daginn, eins
og það var. Þjóðhátíðahaldið hér er
og allt of tilbreytingarlítið til þess að
það geti þolað nokkra skiptingu eða
tvídrægni að því er hluttöku bæjar-
manna snertir.
Ræða
Jóns Jónssonar sagnfrœðings
fyrir minni íslands á þjoðliátíð Reykjavíkur
2. ágrúst lí)02.
Háltvirta samkoma!
Þegar vér lítum yfir sögu þjóðanna og
athugum þau breytilegu kjör, sem þær hafa
átt við að búa á ýmsum öldum, — sjáum
hvernig sí og æ gengur upp og niður fyrir
þeim, — hvernig Ijós og skuggar skiptast
á í lífi þeirra, hvernig allt stendur í fögrum
blóma með sólaryl og sumarblæ yfir sér
annað veifið, og hitt veifið stendur allt í
stömpum, eða þokast afturábak, — hvernig
ein þjóðin ryðst áfrám með eldfjöri og á-
huga, en önnur fellur aptur á móti í gleymsku
og dá um skemmri eða lengri tíma, eða
líður alveg undir lok, — já, þá verður okk-
ur á að spyrja hvernig á þessu standi, hvort
það séu blind örlög, sem ráði þessum um-
skiptum. Á eldri tímum létu menn sitja
við þá trú. Seinni alda menn aptur á móti
hafa ekki getað sætt sig við þetta, heldur
hafa farið að grafast bétur fyrir um ástæð-
urnar, og þótt þeir hafi ekki alltaf getað
komið sér saman um þær ytri ástæður, sem
valda þessum breytingum, þá hafa þeir þó
orðið ásáttir um eitt, og það er það, að
þessi breytilegu lífskjör standi í nánu sam-
bandi við það, sem kallað er fjóðernistil-
finning.
Lítum t. d. á okkar eigin sögu. —
Með stofnun innlendrar stjórnar árið 930
er lagður grundvöllur undir þetta þjóðfélag,
og hyrningarsteinarnir voru lögbundið frelsi
og mannréttindi. A þessum grundvelli spratt
hér upp líf svo fjörugt, svo viðburðaríkt og
tilkomumikið, ‘ að allur heimurinn dáist að
því enn í dág. A fyrra hluta 11. aldarinn-
arstóð okkar íslenzka þjóðfélag með hæstum
blóma. Það er okkar glæsilegasta tímabil,
— tímabilið sem ól göfugri og þrekmeiri
kynslóð en nokkurt annað fyr eða síðar.
Það er tímabil hinna sterku og djúpu til-
finninga, — enda er það gömul reynsla, að
tifinningaafl og fratnkvæmdaprek fara jafn-
an saman. Föðurlandsástin og þjóðernis-
tilfinningin voru ríkar og sterkar hjá forfeðr-
um okkar, — eða halda menn máske að
það sé eintóm tilviljun, að títlegðardómur-
inn var strangasta refsingarákvæðið sem til
var í allri þeirra löggjöf? — Nei, þeir viður-
kenndu það, að
röm er sú taug,
sem rekka dregr
föðr túna til.
Og ef við viljum fá'frekari sannanir, þá get-
um við lesið frásöguna um Gunnar á Hlíð-
arenda, þegar hann snýr aptur á leiðinni
til skips og kýs heldur dauðann en útlegð-
ina, og svo var um fleiri.
Þegar tekur að halla af tólftu öldinni, fara
þessi fögru lífsmerki að þverra. Nú eru
persónulegar ástríður látnar sitja í fyrirrúmi
fyrir Öllu — græðgin eptir auð og völdum.
Og þegar þjóðin er framan af 13. öldinni
búin að bylta sér í níðingsverkum, tryggð-
rofum, siðspillingu og flokkadráttum fyllir
hún um miðja öldina mæli synda sinna með
því að ofurselja sjálfa sig og frelsi sitt út-
lendu stjórnarvaldi. Eptir það er eins og
dimmi af nótt í lífi þjóðarinnar. Konungs-
valdið hefur allar klær úti til þess að upp-
ræta síðustu leifarnar af sjálfstæði þjóðar-
innar, og kirkjuvaldið tekur í sama streng-
inn. Á fyrstu tímum kristninnar hérálandi
hafði kirkjan rekið erindi kærleikans og
mannúðarinnar, — og meira að segja beitt
kröptum sínum í þjónustu íslenzkrar menn-
ingar —, en nú er hún lika búin að taka
á sig útlent gerfi, og er orðin að fjandsam-
legu kúgunarvaldi, enn þá hvimleiðara en
veraldarvaldið, því hún lætur sér ekki nægja
með að refsa mönnum fyrir orð og gerðir,
heldur hneppir hún einnig hugsanir manna
og tilfinningar í fjötra.
Með siðaskiptabaráttunni er eins og ætli
aptur að birta af degi í lífi þjóðarinnar.
Mikið var þjóðin búin að þola af kaþólsku
biskupunum; — miskunnarlaust höfðu þeir
beitt refsimeðulum kirkjunnar; — marga
voru þeir búnir að ofurselja tímanlegri og
eilífri glötun. En það er eins og það sé
allt gleymt, þegar Jón Arason biskup rís upp
á móti konungsvaldinu danska, sem þá er
fyrst fyrir alvöru að halda innreið sína hér
í landið. í hans persónu reisir þjóðin (
síðasta skipti um Iangan aldur rönd við út-
lendum yfirgangi. Hann fellur að vísu, en
hann fellur ekki til ónýtis. Hans dauði hef-
ur ef til vill haft meiri þýðingu fyrir þessa
þjóð, en hans líf hefði nokkurn tíma getað
haft, hefði hann lifað áfram, því „eptir lifir
minning mæt, þótt maðurinn sjálfur deyi".
Hans persóna, — stórbrotin og tilkomuroikil
eins og hún var, — lifir í endurminningu
þjóðarinnar og rennur ósjálfrátt saman við
hugmyndina um forna frægð og sjálfstæði.
Siðaskiptaskíman varð ekki langgæð. Það
dimmir enn einu sinni af nótt í lífi þjóðar-
innaf — og sú nótt varð löng og leið og
full af kvölum og kynjum. Hinar síðustu
leifar af kjark og þreki líða undir lok. Lfk-
arnleg neyð, meiri én nokkru sinni áður,
drepur niður allan áhuga og framtakssemi,
og hjátrúarfargið hvflir eins og martröð á
sálunni. Það er eins og enginn lífsneisti
felist lengur með þjóðinni. Málið fer að
spillast meir og meir, og þjóðin er í þann
veginn að gleyma sér alveg, — gleyma eðli
sínu og uppruna. Það er fyrst þegar kem-
ur fram yfir miðja 18. öldina, að það sést
hylla undir dagsbrún í myrkrinu, — og nú
er það alvara. Það lýsir smátt og smátt af
degi, þótt hægt fari. Þjóðin rís úr rotinu,
og nýtt tímabil gengur í garð.
19. öldin er endurreisnartímabil þjóðarinn-
ar. Það er skammt liðið á öldina áður þjóð-
in finnur til þess, að hún á krapta í fórum.