Þjóðólfur - 03.04.1903, Qupperneq 2

54
eptir þeirra fyrri framkomu, en síður eptir
því, sem þeir kunna að láta uppi, þegar
þeir eru að afla sér kjósendafylgis til þess,
að komast á þing.
Þótt eg hafi talið bankamálið síðar, af
þessum tveimur málum, þá er það samt
eigi af þeim orsökum, að eg telji það
sfður varhugavert, en hitt. Saga þess
máls mun nú vera nokkuð kunn flestum
mönnum, en eg ætla þó, að eigi sé óþarfi
að ryfja hana upp í fám orðum, því menn
eru ærið gleymnir á slfkt. Húnerístuttu
máli sú, að á þingunum 1899 og 1901
var flokkur roanna — að miklu leyti sömu
menn, er börðttst fyrir Hafnarráðgjafan-
um — sem með framúrskarandi ákefð
börðust fyrir því, að leggja landsbankann
niður og veita aptur útlendum mönnum
leyfi til, að stofna hér banka með einka-
rétti til seðlaútgáfu í 30 (upphaflega 90)
ár, og jafnvel vildu þeir í upphafi gefa
þessu óskabarni sínu allar reitur lands-
bankans í hendur fyrir ekki neitt. Flokk-
ur þessi var í töluverðum meiri hluta 1901,
og átti þá að ganga milli bols og höfuðs
á Iandsbankanum. Þó varð honum í síð-
ustu lög bjargað fyrir forgöngu landshöfð-
ingja, svo að hann fékk að halda lífinu,
en seðlaútgáfurétturinn var fenginn í hendur
útlendingunum með einkarétti um áður-
nefnt tímabil. Þegar eptir þing 1901 reis
upp hér um bil alstaðar í landinu hin
megnasta óánægja yfir þessum aðgerðum
þingsins. Menn fóru — þó um seinan
væri — að átta sig á því, að hér var
búið að fleygja burtu til útlendra gróða-
manna einum hinum dýrmætasta rétti þjóð-
arinnar, endurgjaldslaust að kalla, og að
mjög svo nærri hefði legið, að hin ein-
asta teljandi peningastofnun ílandinu, hin
einasta vörn þjóðarinnar gegn útlendu
peningavaldi væri lögð niður og fengin í
hendur útlendingunum, sem þá hefðu orðið
einvaldir yfir peningamarkaði vors fátæka
lands. Því var að vísu óspart haldið að
mönnum, að þessir útlendingar væru Is-
landsvinir, sem dauðlangaði til að verða
velgerðamenn landsins, og sem því ein-
göngu með hag þess fyrir augum, væru
að brjótast í fyrirtæki þessu, en alls ekki
af neinni hagnaðarvon fyrir sjálfa sig; og
eins var því haldið fram, að Islendingar
og landssjóður Islands ættu að verða hlut-
hafar í bankanum með svo miklu fé, að
Islendingar myndu ráða þar Iögum og
lofum. Hn þótt íslenzkir kjósendur séu,
sem vonlegt er, fáfróðir mjög í banka-
og peningamálum, þá er svo mikið til hjá
þeim af heilbrigðri skynsemi, ef þeir neyta
hennar, að það er vonlaust verk, að
reyna að telja þeim trú um slíka fjar-
stæðu. Og þegar ýmsir þjóðhollir menn
voru búnir að sýna fram á með óhrekj-
andi rökum, að enginn hlutur hefði verið
hægari, en að efla svo landsins eiginn
banka, að hann gæti fyllilega nægt þörf-
um þjóðarinnar, þá óx óá^ægjan því meir
og óttinn við hlutabankann, svo að við
kosningarnar vorið 1902 var það gert að
aðalskilyrði við flest þingmannsefni, að
þeir lofuðu hátíðlega að styðja af ítrustu
kröptum landsbankann. Að þessu kvað
svo rammt, að t. d. báðir þingmenn Gull-
bringu- og Kjósarsýslu, sem verið höfðu
meðal svæsnustu forkólfa hlutabankans,
urðu ekki einungis að lofa landsbankan-
um eindregnu fylgi, heldur jafnvel lýsa
því yfir, að það hefði ætíð verið einlæg-
ur vilji þeirra, að styðja hann. Og hér
( sýslu urðu tvö þingmannseíni — sem
reyndar eigi náðu kosningu — að gera
svipaðar yfirlýsingar, og vissu menn þó
um þá báða með vissu, að þeir höfðu
verið eindregnir fylgismenn hlutabankans,
annar á þingi en hinn utan þings. Menn
vonuðu sem sé fastlega, bæði að hinum
útlendu gróðamönnum myndi verðaóljúft,
að stofna sinn banka, þegar landsbankinn
ætti að verða við hlið honum, og eins
vonuðu menn, að stjórnin, sem vel vissi
um óánægju landsmanna, myndi ekki
staðfesta lögin fyr en aukaþingið hefði
fengið tækifæri til, að láta í ljósi álit sitt,
sem auðvitað hefði orðið eindregið á móti
hlutabankanum; og þá hugguðu menn
sig við, að hægt væri að bæta úr glap-
ræði þingsins 1901 og efla landsbankann
eptir þörfum.
Þetta fór nú samt allt á annan veg eins
og menn vita. Bankalögin voru staðfest
áður en aukaþingið kom saman, eptir að
búið var að útvega yfirlýsing hinna út-
lendu manna um, að þeir ætluðu að nota
rétt þann, sem þeim var veittur. Þessi
fregn kom eins og skúr úr heiðrikju, en
hér við var ekkert hægt að gera. Meiri
hluti þingsins 1901 hafði unnið það óhappa-
verk, sem ekki var hægt að gera ógert,
og hér eptir lá ekki annað fyrir, en að
reyna að styðja af fremsta megni lands-
bankann í baráttu þeirri, sem öllum hyggn-
um er auðsætt, að hann verður að heyja
fyrir tilveru sinni, þegar hann er búinn
að fá öflugan og óhlífinn keppinaut, en á
marga einbeitta mótstöðumenn meðal
þeirra, er mest láta til sín taka um lands-
mál, þótt þeir fari varfærnislega sem
stendur, til þess að hrinda ekki kjósend-
um frá sér.
Þetta er nú í aðalatriðinu saga þessa
máls, og þannig standa sakir enn. En að
einu leyti virðist mér afarmikil breyting
vera á orðin síðan í fyrra vor. Það virð-
ist sem sé nú, sem hinn vakandi áhugi,
sem þá var á þessu máli nálega hjá hverj-
um manni, sé að að slokkna út. Það er
eins og menn séu nú búnir að að taka á
sig værðir með þeirri hugsun, að málið
sé komið í viðunanlegt horf, þar eð Iands-
bankinn sé úr allri hættu, og að nú sé
ekkert annað að gera, en að láta báða
bankana eiga sig; það geti jafnvel verið
gott, að hafa tvo banka 1 landinn; þeir
muni geta unnið í bróðerni landinu til
gagns og báðir verið óhultir, því nóg verði
handa þeim báðum að starfa.
En að minni hyggju er það mjög fá-
víslegt og hættulegt, að byggja á þessu
sem fullvissu. Mér er því miður eigi
fremur en öðrum gefið, að sjá langt fram
í tímann, og þvl get eg eigi sagt fyrir,
hverjar kringumstæður muni verða hér að
svo og svo löngum tíma liðnum. En eg
hika eigi við, að láta í ljósi þá skoðun
mína, að nú sem stendur sé hér á landi
ekki verksvið fyrir þessa tvo banka, þann-
ig að þeir geti notað starfsfé sitt, ef þeir
— eins og gera ætti ráð fyrir — vilja
ekki fleygja þvl út í tvísýni og hættuleg
gróðabrallsfyrirtæki, sem nóg getur orðið
af, ef peningar fást til þeirra. Eg veit
að vísu, að það er nokkuð útbreidd skoð-
un hér á landi — enda hefur nú þessi
síðari ár verið unnið kappsamlega að því,
að troða henni inn í fáfróða menn, —
að land vort vanti ekki annað, en nóga
peninga til þess, að verða ríkt land, og
því standi alveg á sama, hvernig pening-
ar fást, ef þeir að eins fást inn í landið.
Er þetta hin hættulegasta villukenning og
ósamboðið hugsandi mönnum, að gleypa
hana í sig umhugsunarlaust. Það er nú
fyrst, að oss gagnar lítið, þótt hrúgað sé
upp einhversstaðar í landinu svo og svo
miklu af útlendum peningum, því það
eitt út af fyrir sig gerir landið hvorki
ríkara né fátækara. Vér verðum að geta
fengið þessa peninga og tekið þá í vora
þjónustu til arðsamra fyrirtækja; en því
miður er allur þorri manna svo staddur,
að hann hefur engin tæki til, að fá pen-
inga hjá bönkum, þótt þeir séu nógir til,
því þá vantar trygging og lánstraust. Og
í annan stað eru peningar eigi annað en
verkfæri, sem að vísu er hægt að vinna
mikið með, ef menn kunna það, en sem
samt sem áður, eins og hvert annað verk-
færi, heimta vinnukrapt. Hvorki slétta
peningar tún, hirða gripi né róa til fiskj-
ar, eða spinna og vefa; það er manns-
höndin ein, sem þetta getur gert. Og
oss vantar mannshöndurnar til að vinna
með peningunum, vantar þær svo mjög,
að vér getum ekki einu sinni nú unnið
með þeim peningum, sem vér höfum,
nema kaupa vinnukrapt svo dýran, að
atvinnuvegir vorir geta eigi borið kostn-
aðinn. Sannleikurinn er, að oss vantar
fyrst og fremst fóik til að yrkja upp landið,
og fólk getum vér eigi keypt fyrir peninga,
því önnur lönd bjóða því betri kjör, en vér
gétum staðið oss við að bjóða. Já, jafn-
vel voru eigin fólki getum vér eigi haldið
1 landinu, og það mun sannast, að hinar
glæsilegu vonir, sem hugsunarlausir þvaðr-
arár hafa vakið hjá fáfróðum mönnum
um gullöld þá, sem hér eigi að renna
upp, þegar hlutabankinn sé kominn með
alla peningana, þær munu einmitt, þegar
þær ekki rætast, verða til þess, að auka
strauminn, sem nú liggur frá landinu.
Eg álít því, að þessu athuguðu, að það
sé mjög tvísýnt og jafnvel fremur ólíklegt,
að [hinn fyrirhugaði hlutabanki reynist
eins arðsamt fyrirtæki, eins og stofnend-
ur hans og fylgismenn hafa gert sér von
um, og eins og hluthafar hans munu
heimta, til þess að hafa sæmilega vexti
af fé sínu. Eg get jafnvel ekki betur séð,
en að landsbankinn, sem hefur miklu
ódýrra starfsfé, standi fullt svo vel að vígi,
ef honum verður vel stjórnað og hann
fær að vera óáreittur. Hann þarf, eins
og menn vita, að eins að borga 1% til
landssjóðs af seðlaforða sínum, og er það
eigi nema helmingur á móti vöxtum þeim,
er hlutabankinn þarf að greiða af pen-
ingafúlgu sinni, sem hann þarf til að tryggja
seðla sína, þótt þeir vextir séu að eins
reiknaðir 4°/o. Það er því auðsætt, að
með sömu útlánsvöxtum hlýtur lands-
bankinn að hafa meiri gróða en hinn.
Hlutabankinn verður því annaðhvort að
gera: hækka útlánsvextina fram yfir lands-
bankann, eða láta sér nægja minni ágóða.
Hinu fyrra munu viðskiptamenn hanskunna
illa, því allir vilja eðlilega fá sem ódýr-
asta peninga; hinu síðara munu aptur
hluthafar hans kunna illa, því þeir munu
fyrst og fremst, eins og hluthöfum er títt,
hugsa um að fá sæmilega vexti af fé sínu.
Eg álít meira að segja mjög fjarri sanni
það, sem eg hef séð haldið fram í blöðum
þeim, sem mest mæla með þessum banka,
að hluthafar hans muni verða ánægðir
með 4% vexti. Þá vexti láta menn sér
nú að eins nægja á móti öruggri trygging;
en hlutabréf í bankafyrirtæki, allra helzt
á óreyndu svæði, eins og Islandi, munu
fráleitt verða álitin örugg trygging, og
hluthafar munu því ekki verða ánægðir
með minna en 5—6%.
En sé nú þetta rétt, og korai það 1 ljós
þegar hlutabankinn er tekinn til starfa,
að hann með landsbankann fyrir keppi-
naut, geti eigi grætt svo, að hann verði
arðvænlegt fyrirtæki, þá mun þegar vakna
sú spurning, hvor þeirra eigi að vikja
sæfi fyrir hinum; og þá verður það, að
landsbankanum verður hin mesta hætta
búin, ef kjósendur í landinu eru eigi vel
vakandi. Vér vitum það, aðáþingiigoi
var meiri hluti, sem ekki hefði hikað við
ef hann hefði getað, að leggja landsbank-
ann niður, til þess að hlutabankinn hefði
getað orðið einn um hituna. Og það var
að eins sökum tímaleysis, að meiri hlutinn
felldi eigi burtu aptur breyting þá, sem
efri deild eptir tillögu landshöfðingja
gerði í þá átt, að landsbankinn fengi að
standa. Og í annan stað er það nú orðið
opinbert leyndarmál, að forgöngumenn
hlutabankans voru í fyrravetur orðnir al-
veg afhuga því, að setja hann á laggirn-
ar með þessum kjörum. Að þeir breyttu
fyrirætlan sinni og gengust undir lögin
eins og þau voru, var að eins vegna þess,
að þeir fengu von, sem þeir reiddu sig á,
um að landsbankinu myndi samt innan
skamms verða lagður niður með nýjum
löguro. Hvaðan þeim kom þessi von,
ætla eg ekki að minnast á hér; það er
einn af þessum dökku blettum í hinni
póhtisku sögu vorri á síðari árum, sem
bezt er að hreyfa sem minnst við, og er
nóg að vita, að þetta átti sér stað. Þetta
misheppnaðist nú samt á þinginu 1902,
af því að kosningar féllu þááannanveg,
en búizt hafði verið við; en það, sem
sem ekki var hægt þá, það verður ef til
vill nægt á næsta þingi eða síðar, ef
kosningar misheppnast nú. Og eg verð
að halda því eindregið fram, að ef dæma
á eptir því, sem áður hefur fram komið
í þessu máli — og eptir öðru er ekki
hægt að dæma — þá er alveg réttmætt
að fullyrða, að svo framarlega sem það
skyldi koma í Ijós, að landsbankinn verði
algerlega þröskuldur í vegi fyrir vexti og
viðgangi hlutabankans, og svo framarlega
sem fylgismenn hlutabankans þá hafa afl
atkvæða á þingi voru, þá hefur landsbank-
inn lifað sitt síðasta, því þeir munu þá
eigi hika við, að lórna honum á altari
þessa skurðgoðs síns, hlutabankans, eins
og þeir ætluðu að gera 1901.
Eg vona nú, að eg hafi leitt nokkurn
veginn sennileg rök að þvf, að það sé
eigi hyggilegt að treysta því að óreyndu,
að vor eiginn banki, landsbankinn, sé úr
allri hættu, þótt honum væri bjargað 1901
og þótt eigi væri fært að gera honum
neitt tilræði 1902. Og eg vona einnig,
að sá áhugi, sem í fyrra vaknaði á þessu
máli, sé eigi svo slokknaður, að hann geti
eigi vakizt upp aptur, ef mönnum verður
hættan eins Ijós og þá. Eg ætla því að
enda þessar línur með þessari alvarlegu
áskorun til allra kjósenda í landinu:
1. Gefið engum þeim manni atkvæði yð-
ar. við næstu kosningar, sefn eigi af-
dráttar- og skilyrðislaust lofar því, að
styðja af mætti allar tilraunir til ad
tryggja sem bezt í öllum greinum rétt
þingsins gagnvart stjórninni með lög-
um og á hvern annan hátt, sem hægt
er, og að vera ótrauður og einlægur
stuðningsmaður landsbankans, hvenær,
hvernig ogaf hverjum, sem tilraun verð-
ur gerð til að hnekkja honum, ef sá
maður á þá sæti á þingi.
2. Þótt þér fáið þessi loforð hjá öllum
frambjóðendum á kjörfundi, þá kjósið
samt öðrum fremur þá menn, ef þeir
eru í kjöri, sem með sinni fyrri fram-
komu, hvort heldur á þingi eða utan
þings hafa sýnt, að þeim er þetta al-
vara, en eigi að eins meðal til að afla
sér kjósendafylgis.
3. Ef þér eruð svo heppnir, að hjá yður
verði í kjöri þeir menn, sem þér vitið
að óhætt er að treysta í þessum mál-
um og öðrum, sem eru nauðsynjamál
þjóðarinnar, þá fylgið þeim fast að
kosningu og látið yður eigi draga það,
þótt þér þurfið að Ieggja nokkuð á yð-
ur til þess. Það er borgaraskylda yðar,
og það er einnig vonandi, að það verði
í síðasta skipti, sem íslenzkir kjósend-
ur þurfa að leggja á sig Iöng ferðalög
til þess, að neyta kosningarréttar síns.
Vopnafirði 28. febrúar 1903.
Ó. F. Davíðsson.
Útlendar fréttir.
--o--
Kanpinaniiahufii 16. marz.
Rússland. Það hefur hvarvetna vakið
allmiki athygli, að Nikulás keisari hef-
ur gefið út boðskap um endurbætur
í rfki sínu, og birt hann í stjórnarblaði
einu f Pétursborg. Boðskapur þessi
gefur heityrði um ný lög, sem veita
eiga trúarbragðafrelsi og önnur, sem
gera eiga ráðstafanir til að rétta við
hag bænda. Ennfremur er þess getið,
að menn, sem njóta almenns trausts,
skuli' tilnefndir í héraði hverju til þess
að láta uppi álit sitt um lagafyrirmæli
þau, sem snertir bændurna. Rússnesku
blöðin tóku boðskap þessum með
miklum fögnuði, og kváðu hann hina
mikilvægustu stjórnarráðstöfun síðan
að bændaánauðin var afnumin, en helztu
blöðin út um Evrópu hafa ekki gert mikið
úr þessu og byggja ekki á því miklar
framtíðarvonir fyrir Rússland. Það er
víst heldur alls ekki tilgangurinn, að
þetta eigi að verða byrjun til þjóðræð-
is í Rússlandi, þó að svo sé ákveðið,
að menn skuli koma saman á ráðstefn-
um í héraði hverju til að ræða málin;
stjórnin mun sjálf ætla sér að nefna
menn til þess, en ekki láta kjósa þá
af bændum. Samt má búast við, að
eitthvað gott megi af þessum boðskap
keisara hljótast.
Á Balkanskaganum er ástandið á-