Þjóðólfur - 05.08.1904, Qupperneq 2

134
þess fólks, sem hvorki hefur séð né heyrt
list nema að nafninu, svo að segja, get-
ur ekki verið mikilsvirði, þ. e. a. s. það
er Ktið að byggja á þeim dómi.
Hinsvegar er ekki hægt að neita þvl,
að almenningsdómur hefur sína þýðingu,
á Islandi sem annarstaðar — það er al-
menningur, sem borgar. Hér er ekki
rúm til að ræða, hversu heppilegt eða
óheppilegt þetta er, eða hverja afleiðingu
það hefur haft á Islandi, þar sem engir
auðmenn eru, sem í öðrum löndum geta
bætt um það, sem almenningur hefur
misgert við listamennina. En það er vert
að líta nánar á þá kenningu, að Islend-
ingar geri stórar kröfur til ljóð-
skálda sinna — um aðra list er ekki að
ræða á Islandi.
Þessi kenning er að minni hyggju
alsendis óréttmæt. Islendingar þegja
skáld sín í rot, hvorki kaupa né lesa
bækur þeirra, en það væri synd að segja,
að þeir geri stórar kröfur;, gamla sag-
an er sú, að Islendingar eignast góð
skáld, sem þeir hvorki vilja heyra né sjá
ogdeyja því úr hungri, eða því sem næst.
Stundir líða fram, tímans straumur flytur
leirinn og moldina út í gleymskunnar haf
og þá fer að grysja í gullið, sem svo
einstaka menn koma auga á, og er þang-
að til að, að fólkið fer að sjá það líka.
En allt þetta tekur svo langan tíma, að
málið, hugsunarhátturinn o. s. frv. er orðið
allt annað, svo að lesandinn verður að
færa sig hálfa eða heila öld aptur i tím-
ann til þess að geta fyllilega notið skálds-
ins. Svo kemur ný útgáfa í Skrautbandi
af skáldsins verkum, ef vel lætur, og ef
lukkan er með samskotalisti til minnis-
varða.
Sannleikurinn er sá, eins og Einar
Benediktsson sagði hér um árið, að dóm-
arnir eru o p t a s t miklu verri, en það
sem dæmt er.
Og hverjar eru svo þessar stóru
kröfur?
Helzta krafan er um yztu skum forms-
ins, r í m i ð. Islendingar hafa opið
brageyra, finna það á sér, hvort rétt er
kveðið eptir »receptinu« — en hvort
málið er samstætt, stíll og bragarháttur
hæfir efninu o. s. frv. þykir minna um vert.
Því er það, að tilfinningarlaust og hug-
myndasnautt bull, flotast á höfuðstöfum
og stuðlum.
Svo á skáldið um fram al'lt að yrkja
mikið, mörg og helzt löng kvæði og
er satt bezt að segja, að það eitt út af
fyrir sig, að yrkja m i k i ð, segir hvorki
til né frá — bendir öllu fremur í þá átt,
að mjöðurinn sé þynntur úr hófi. En
mörgum hefur orðið hált á að fullnægja
þessari kröfu, eins og kunnugt er og
dæmin sýna.
Þá er krafan um persónulegt I í f e r n i
s k á 1 d s i n s ströng, en ekki stór frá
skáldskaparins sjónarmiði. Þessi krafa,
svo brosleg, sem hún er í sjálfu sér, hef-
ur komið mörgu íslenzku skáldinu á
kaldan klaka. An þess í minnsta máta
að gera lítið úr »skikkelsinu« eða borgara-
legri reglu í mat og drykk, má benda á
það, að ekki hefur heyrzt, að t. d. Byron,
Drachmann eða önnur ljóðskáld — svo
ekki séu íslenzk nöfn nefnd — hafi hald-
ið »diæt« eða gerzt Good-Templarar til
þess að auðga anda sinn.
Það er vitanlega fásinna, að ætla sér
að binda skáldskap við typtun holdsins.
En það er ekki nóg með þessa smá-
sálarlegu kröfu, nei, skáldið á þar á of-
an að prédika »móral«, góða siðu og
kristilegt hugarfar. Það þarf enginn að
láta sér detta í hug, að þ j ó ð i n hafi
skilið skáldskapinn t. d. í Passíu-
sálmum Hallgríms Péturssonar, eða hans
mannlegu og sjúklegu nautn í pínunni.
Ef Hallgrímur hefði ort um »manninn«
Krist, sinn bróður í neyð, hefðu Passíu.
sálmarnir ekki verið prentaðir allra ís-
lenzkra bóka optast. Það er kristindóm-
urinn, sem hefur komið þeim »inn á
hvert einasta heiroilie. Sama er að segja
um »Biblíuljóðin«; efnið er þakklátt, og
þar má með sanni segja, að »mikið« er
ort, bæði mörg og löng kvæði.
Hvað ætli Islendingum yrði við, ef
einhver yrði til þess, að segja þeim á
heppilegan hátt, að »Sálmabókin« þ. e. a. s.
söngbók íslenzkra stúdenta væri, hvað
skáldskapinn snertir 1 saman-
burði við hina Sálmabókina, eins og tær
og streymandi fjallalind hjá leirkeldu?
Ekki svo að skilja, að ekki geti vaxið
í keldunum fögur stör og fríð blóm —
en helzt er það horblaðka.
Ef kröfur Islendinga væru stórar, mundu
þeir einmitt krefjast þess, að yrkisefnið
væri sem allra fjölbreytilegast.
Juvenis.
Ameríka.
í »Heimskringlu« 17. marz 1904, hefur
ritstjórinn gefið okkur lítilfjörlegt sýnis-
horn af rithætti sínum og sannsögli í
grein nokkurri alllangri, með yfirskript-
inni »Siðferðisástandið í Reykjavík«, og
setjum vér hér nokkurn kafla greinarinn-
ar leaendum Þjóðólfs til »uppbyggingar«,
og til þess þeir sjái og finni »tóninn« og
»andann«, sem er yfir þessum vorum týndu
sauðum. Eptir að ritstj. hefur masað um
Reykjavík og skólann, heldur hann
áfram: 4
»Að ástand þetta eða óspektir séu pilt-
unum algerlega að kenna, er næsta ótrú-
legt, því ungmenni þau, sem nú alast
upp á íslandi, geta ekki verið stórum
mismunandi að eðli frá þeim, sem hafa aiizt
þar upp á umliðnum árum. Hitt mun
vera rétt tilgáta, að piltar hafi verið hvatt-
ir til óknytta og siðspella af ýmsum í
Keykjavík, og það jafnvel sjálfum kenn-
urunum óbeinlínis, ef ekki beinlínis; svo
var það að minnstakosti, þegar ritstjóri
þessa blaðs [a: Heimskringlu] ætlaði að
flytja fyrirlestur í Reykjavík um bæjalíf
íslendinga í Ameríku hér1) um árið. Þá
gengust þar menn fyrir þvf, sem nú eru
æztir í stjómarvöldum á Islandi, að safna
hópi manna til að blása í pípur, svo að
ekki skyldi verða málfrelsi á fundinum.
Skólapiltum var þá veitt frí úr skólanum
fram á miðnætti, og þeim gefið til kynna,
að þeir mættu verða lengur úti, ef þörf
gerðist2) I þessu tilfelli má segja, að
kennarar latínuskólans hafi alið strák-
skapinn upp í uámssveinum sínum, og
önnur dæmi mætti nefna þessu lík, ef
þörf gerist. Með slíkum aga frá hálfu
kennaranna er þeirri hugsun komið inn
hjá nemendunum, að siðaspell séu ekki
að eins leyfileg, heldur kennurunum sjálf-
um og æztu yfivöldum landsins sérlega
þóknanleg. Með slíku uppeldi getur naum-
ast hjá því farið, að hefndin komi fyr eða
síðar fram á sjálfum kennurunum og öðr-
um landsins börnum. Og víst er ekki
sjáanlegt, að framtíð þess lands sé vel
borgið, sem á yfir höfði sér slík embætt-
ismannaefni, eins og nú eru eða voru í
Reykjavíkurskóla, áður en þeir voru það-
an teknir og honum lokað«.
»Svona er nú siðferðisástandið hins
mentaða og mentandi hluta nöfuðstaðar-
ins. Svipað þessu, að eins á lægra stigi,
er siðferðið hjá alþýðu borgarinnar; ná-
lega hvert blað, sem maður tekur upp frá
Reykjavík, flytur fréttir um þjófnað, hús-
brot, brennur, strok, skjalafölsun, rán,
kvennafar, nauðganir, drykkjuskap o. fl.
*) Og skyldi þetta litla orð ekki gefa grun
um, að greinin sé samin hér á landi ? Vér
eigum marga „vinina" héma!
3) Þetta er allt saman haugalýgi.
Og nú síðast f nýkomnum blöðum eru
auglýst læknavottorð, um að þessi og
þessi hafi e k k i fransós. Hvoft að þess-
ar auglýsingar um þá, sem e k k i hafa
sjúkdóminn, eru gerðar til að sýna und-
antekningar frá því sem algengara er,
eða ekki, látum vér ósagt. En einn lækn-
ir þar auglýsir, að 14 slíkir sjúklingar
hafi til sín leitað í sfðastl. 2 ár, og gef-
ur jafnframt í skyn, að þar með séu ekki
allir taldir, sem þannig eru sjúkir. Og
allar upplýsingar, sem með bréfum og
blöðum og spurnum berast hingað vestur,
bera þess órækan vott, að Reykjavík er
að verða argasta skrílsbæli, svo að tæp-
ast verður við jafnast, þó leitað sé í
lægstu kymum annara sjóborga. Það sem
sérstaklega stingur í augun í þessu sam-
bandi er það, að siðferðisástandið á öllu
Islandi, eptir öllum fréttum að dæma, er
langverst í Reykjavík, einmitt þar sem
saman er safnaður allur kjarninn úr menta-
lýð landsins. Það er í fljótu bragði ekki
annað sjáanlegt, en að beina afleiðingin
af vaxandi fólksfjölda í bænum af ment-
uðum og ómentuðum mönnum sýni sig í
vaxandi glæpum og alls kyns ósiðferði
og siðspillingu. Það er og víst, að ekki
þarf Ameríkuferðum um að kenna, því flest
af strákapörunum, óknyttunum og glæp-
unum munu vera framdir af mönnum,
sem aldrei hafa augum litið út fyrir strend-
ur landsins. Má vera, að margir þeirra
hafi lesið um útlönd, en árangurinn af
þeim lestri sýnir sig ekki sjáanlega í öðru
en því, að fóikið er farið að breyta eptir
saurugustu og svívirðilegustu fyrirmyndum,
sem fréttir fara af í lægsta skrílflokki
stórlandanna«.
»Hinn betur hugsandi hluti þjóðarinn-
ar á íslandi þarf að vakna til meðvit-
undar um framtíðarvoðá þann, sem þjóð-
inni stafar af þessu ástandi; þá fyrst, en
fyr ekki, má búast við að bót ráðist á
misfellunum«.
Svona er nú lýsingin. Vér þökkum
hjartanlega fyrir heilræðin frá þeim, sem
selja sjálfa sig til þess að eyðileggja ís-
land, og gera að engu þá »framtíð«, sem
hann er að bulla um. Dengir saman
dæmum, sem ekki koma fyrir nema á
stangli, með löngum millibilum, eins og
alstaðar þar sem mörgu fólki ægir sam-
an. Eða hvernig er í sjálfri Winnipeg ?
Þar var nú nýlega bætt við 20 lögreglu-
þjónum (Heimskringla 14. aprfl 1904) —-
eitthvað mun vera bogið þar líka. Og í
Heimskringlu sama dag er heilmikil lof-
ræða um »íslenzka strokumenns—afsök-
un og hrós um alla þá þjófa og bófa,
sem flykkjast til Kanada, þessarar para-
dísar fyrir allan slíkan skríl — en þeir
eru þjófar samt, hvernig svo sem Heims-
kringla hringsnýst.
Eða er ekki nóg í Ameríkublöðunum
um allt það, sem Reykjavík og okkur
öllum er brlgzlað um ? Öllum er kunnugt,
að hvergi er meira af humbugi, svikum
og prettum, en einmitt í Ameríku.
Hér má annars minna á grein í sjálfri
Heimskringlu 5. september 1889, um
þjóðernis-spillingu íslendinga 1 Ameríku;
sömuleiðis grein í sama blaði 9. septem-
ber 1891, sem nefnist: Ȓslenzku dreng-
irnir okkar í Winnipeg — þar fær mað-
ur að sjá þann uppvaxandi æskulýð, svo
hér má vel segja, að ritstjórinn sér ekki
bjálkann í sínu eigin auga. Svona lagað-
ar vinarkveðjur senda þeir til ættjarðar
sinnar þessir dándismenn, sem vestur flytja.
Skyldu annars nokkrar mannfýlur í víðri
veröld haga sér jafn svívirðilega gagnvart
fósturjörð sinni, er þeir hafa snúið við
henni bakinu, eins og ritstjórar vestheimsku
blaðanna gera og þeir sem þeirra flokk
fylla? Nei, sannarlega ekki.
H'órður.
Íslandsvínurinn W. Fiske.
Fyrir sjö árum flutti Almanak Þjóðvina-
félagsins mynd af professor dr. phil. Willard
Fiske, en á þéitfi árum, sem eru liðin síðan,
hefur hann »haldið fram stefnunni« og unn-
ið íslandi mikið gagn og glatt margan
íslending.
Ekkert er svo ríkt í huga hans sem Is-
land. Hann hefur nú nálega í 2 manns-
aldra borið góðvild í huga til þess, eða
síðan hann veturinn 1847—1848 byrjaði
fyrst að læra íslenzku og lesa bækur um
Island. Hann trúir á það, að Island eigi
fagra framtíð fyrir höndum. »Þá er Eng-
land hefur eytt öllum kolum sínum, taka
fossarnir á Islandi að vinna. Hvílíkur
kraptur, hvílíkur auður er þar ekki. Já,
ísland verður auðugt land. Það er fram-
tíðarland*.
»ísland á einhver hin beztu fiskimið í
heimi; hvílík auðsuppspretta 1 — Áíslandi
er hreint og heilsusamlegt lopt. Það
verður sumarbústaður enskra og amerík-
anskra auðmanna, er stundir líða fram«,
sagði prófessor Fiske við mig í fyrra.
Eg fór sízt að mótmæla því; eg trúi á
framtlð Islands, alveg eins og Fiske, vin-
ur Islands.
»Og Island á ölkeldur og heitar laug-
ar«, mælti hann ennfremur. síslandi verð-
ur einhvern tíma matur úr þeim«.
»Þið eigið líka að gera ykkur fé úr
hraununum ykkar, úr vikrinu, eins og
Italir gera. Ungur og efnilegur Islend-
ingur ætti að dvelja eitt eða tvö ár í verk-
smiðju í Neapel, sem býr til allskonar
muni úr hrauni, (»lava«), og læra að búa
til slíka muni. Islendingar þurfa endilega
að læra að búa til ýmsa gripi úr hrauni,
ýmsa skrautgripi, eins og Italir gera, og
selja þá síðan til Englands og Skotlands
og annara landa. Það er hægt að búa
til sllka gripi, og það kostar eigi mikið.
í þessu eigið þið að keppa við ítali«.
Að gleðja og fræða, eða að fræða og
gleðja, er markmið prófessors Fiskes gagn-
vart Islandi og Islendingum. Hann hefur
sent skákborð og skákmenn víðsvegar um
Island, og meðal annars á hvert heimili
í Grímsey, til þess að menn gætu teflt
skák, er menn hefðu eigi annað að gera.
Skák er göfug list, og einhver hin bezta
skemmtun. Hún hefur þann kost fram
yfir flest spil, að hún æfir hugsun manna
og skilning, betur en flestar aðrar skemmt-
anir. Þá er menn hafa ekkert að gera,
er gott að skemmta sér við skák; hún
getur haldið mörgum manni frá óreglu
og öðru illu, sem af henni leiðir.
Vorið 1900 tók Fiske sérstaklega að
hugsa um að útbreiða og endurreisa skák-
listina á íslandi, til þess að íslendingar
allir ættu góða og holla þjóðskemmtnn,
sem þeir gætu gripið til, fátækir sem ríkir,
á vetrarkvöldunum. Hann fór þá að
undirbúa skákrit á íslenzku, og árið eptir
gaf hann út skákbækling, stuttan og
ljósan leiðarvísi til að tefla skák. 1901
og 1902 gaf hann út tvo árganga af ágætu
skáktímariti, er hann nefndi »1 upp-
n á m i «. Það er jafn-vandað að efni og
ytra frágangi. Sjálfur er Fiske ágætur
skákmaður, og einhver hinn lærðasti mað-
ur um skáklistina, sem uppi er á vorum
dögum. Tímarit þetta er hið ágætasta
rit fyrir alla þá íslendinga, sem skák vilja
nema eða fræðast um hana, enda hafði
það þau áhrif ásamt hjálparhönd Fiskes,
að víðsvegar um ísland voru skákfélög
sett á stofn.
Til þess að efla skáklistina á íslandi,
gaf Fiske einnig út merka bók í þrem
heptum: »Nokkur skákdæmi og
tafllok eptir Samuel Loyd og fleiri«.
Flórens 1901. 273 bls. 8. Bók þessa lét
hann prenta fyrir Skákfélag Reykjavíkur.
Fær það allt það, sem kemur inn fyrir