Þjóðólfur - 17.07.1908, Síða 2

120
ÞJOÐÖLFUR.
J><5, »að hér sé um samning, samnings-
frumvarp að ræða«. Það sanna er, að
sú hlið á frumvarpsuppkastinu er ekki
sérstaklega gerð að umtalsefni 1 umsögn
minni, og svo er því varið með ýmislegt
fleira, sem uppkastinu hefur verið fundið
til foráttu, að eg hefi leitt hjá mér að
tala um það, sérstaklega að því er þau
atriði snertir, er eg vissi um að þegar
höfðu vakið athygli og eptirtekt manna,
eða mér þóttu gallarnir smávægilegir 1
samanburði við megingalla frumvarps-
uppkastsins.
Yfir höfuð vil eg biðja menn að hafa
það hugfast, að því er snertir umsögn
mína, að þar eru ekki útlistaðir allir gall-
arnir á frumvarpsuppkastinu — eins og
að líkindum ræður í ekki lengri grein —
þótt þar sé drepið á, að því er eg ætla,
helztu gallana; en sumir þeirra eru svo
yfirgripsmiklir, að það við nánari útlistun
kemur í ljós, að þeir rúma fjölda af göll-
um og agnúum.
Þótt »Lögr.-svarið« sé svo nauða ómerki-
legt og andlega volað, sem það er, þá
hefur það samt gefið mér tilefni til að
gera nákvæmari grein fyrir ýmsum atrið-
um í umsögn minni, og mun sú reynd á
verða, að svo fjarri mun því fara, að
þetta »Lögr.-svar« komi að tilætluðum
notum, að það mun einmitt verða til
þess, að staðfesta réttmæti umsagnar
minnar, ef það ekki verður þýðingarlaust
með öllu.
Gr.höf. hefði verið nær að vera örari
á röksemdum og sparari á ónotum og
illindum 1 minn garð, ef hann eptir mála-
vöxtum hefði verið því vaxinn, að rök-
styðja sitt mál. Hvernig stendur annars
á því, að gr.höf. hefur getað fengið af
sér að koma opinberlega fram með slíkar
lokleysur, sem hann hefur borið á borð
(ónotin er fyrir sig með) þegar um svo
alvarlegt mál er að ræða, sem sjálfstæðis-
mál landsins ?
Eða hvf lætur maðurinn ekki nafns síns
við getið, svo að menn fái að vita, hver
hann er?
Eg vona, að þeir lesendur »Þjóðólfs«,
sem rækilega vilja íhuga mál það, sem
hér er um að ræða, beri saman með at-
hygli umsögn mína í »Þjóðólfi« frá 12.
f. m., »Lögr.svarið« og þessa giein mína
frá tipphafi til enda.
Verði frumvarpsuppkast millilandanefnd-
arinnar að lögum, án gagngerðra umbóta,
þá væru það slík firn, sem ekki eru dæmi
til. Ef íslendingar, sem þykjast nú, eptir
eðlilegum, sögulegum og lagalegum rétti,
vera alfrjálsir og óháðir nokkurri annari
þjóð, og þykjast stöðugt hafa reynt að
varðveita þennan rétt sinn, og hafa síð-
ustu áratugina verið að berjast fyrir að
fá hann viðurkenndan, færu nú ótilknúðir
og ókúgaðir af erlendu valdi, að ganga
að nokkrum samningi eða sáttmála við
Dani, á öðrum grundvelli en þeim, að
þeir (íslendingar) fái fullkomlega viður-
kenndan þennan rétt sinn, það væri óskilj-
anleg blindni!
Það væri ekki einu sinni hægt að segja,
að íslendingar hefðu selt sjálfstæðisrétt
sinn — enda væri það lítið betra — því
hvar er andvirðið ?
Þetta tal manna um fullkomið sjálf-
stæði og sjálfræði hefði þá ekki verið
annað en eintómt glamur!
Því að hvaða nauðsyn knýr íslendinga
til þess nú, að hrapa að því að ganga
að þessum samningi við Dani, án þess
að honum verði breytt þannig, að sæmd
Islendinga og rétti sé borgið?
Það nær þá ekki lengra, en að samn-
ingarnir stranda, og hafa íslendingar þá
óbundnar hendur (óglataðan rétt sinn).
Það er gleðilegur vottur um þroska al-
mennings, hvernig frumvarpsuppkastinu
til þessa hefur verið tekið, og um það,
að alþýða hefur ekki blinda trú á hinum
svo kölluðu »betri mönnum«, sem veita
uppkastinu fylgi sitt.
Um síðustu mánaðamót flutti eða las
Jón Jónsson sagnfræðingur og aðstoðar-
bókavörður upp á fundi á Selfossi erindi
um Gamla sáttmála og bar hann saman við
það, sem nú væri í boði með Uppkasti
sambandslaganefndarinnar. Erindi þetta
var því næst prentað sem sérstakt rit
(,,Nýi(!) sáttmáli. — Gamli sáttmáli. Afsal
eða ekki?"), og því útbýtt að sögn ótæpt
í kyrþey, einkum í Kjósar- og Gullbringu-
sýslu, og var það þá kallað sérprent úr
„Reykjavík", en kom þó ekki fyr út í því
blaði en 14. þ. m.
Skýringar höfundarins á Gamlasáttmála1)
í ritsmíð hans eru í heild sinni afar var-
hugaverðar, og um sumt verður ekki ann-
að séð en að það sé alveg heimildarlaust.
Réttarstaða Islands segir höfundurinn,
að sé 1 stuttu máli þessi, eptir Gamla
sáttmála: „Island er frjálst sambandsland
Noregs, og Islendingum er áskilið fullveldi
í öllum sérmálum sínum, en konungi2) í
utanríkismálum". Ennfremur segir hann:
„Eptir Gamla sáttmála er konungur sameig-
inlegur með Islendingum og Norðmönn-
um, en konungi sjálfum fglgja utanríkis-
málin .... peim er skipað á vald kon-
ungs'). Og á hverju byggir höfundurinn
svo þessa staðhæfingu, „að utanríkismálin
(verzlunarmálin) hafi verið falin konungi
til meðferðar á þann hátt, er honum þókn-
aðist, og að hann hafi ráðstafað þeim einn
eða í samvinnu við hið norska ríkisráð2),
án nokkurrar íhlutunar af hálfu Islend-
inga?" Hann byggir það fyrst og fremst
á einni af þeim greinum Gamla sáttmála,
þar sem landsmenn eru að skuldbinda
konung og binda honum skyldur á herðar
í gegn skattinum, en það er um skipa-
kvöðina, »ad sex hafskip gangi á hverju
ári til tandsins forfaltalausl«.
Svo mörg eru orð sáttmálans, hvorki
fleiri né færri. Og pað er enginn fótur
fgrir pví, að konungi sé áskilið hér nokk-
nrt vald til neins. Ilonum eru ekki frem-
ur falin með pessum orðum utanríkismál
landsins, heldur en Sameinaða gufuskipa-
félaginu danska eru falin pau mál nú
með samningum peim, sem alpingi hefur
nú um langa hríð gert við pað félag um
skipagang hingað til lands. Landsmenn
eru með þessu ákvæði í Gamla sáttmála
að gera konungi, sem jafnan rak mikinn
kaupskap, að skyldu aö verzla við sig, svo
að landið standi aldrei uppi kaupsiglingar-
laust, og svo hafa íslendingar jafnan á-
greiningslaust skilið þessa grein ofan úr
öldum. Ut úr þessu fær höfundurinn svo
það, að íslendingar séu að fela konungi
á vald utanríkismál landsins, í staðinn
fyrir það, að þeir eru að gera við kon-
ung einskonar verzlunarsamning, sem gaf
honum ekkerr vald, heldur skuldbatthann.
Hitt er annað mál, að konungur hefur
fljótt hugsað sér að nota þessi ákvæði
tll þess að einoka verzlun landsins við
1) Höfundurinn fer eptir sáttmálanum, sem
heimfærður hefir verið til 1263—1264, sem
rétt er í sjálfu sér, því að það er aðalsátt-
málaskjalið, sem jafnan hefur verið endur-
nýjað og einmitt verið í margar aldir kaliað
„Gamli sáttmáli", og er þess utan (fyrir
seinna samþykktar viðbætur?) víðtækara en
samþykkt Sunnlendinga og Norðlendinga
frá 1262. Um þá samþykkt hefur nú pró-
fessor Björn Ólsen ritað langt og Ijóst mál
í riti sínu: „Um upphaf konungsvalds á
íslandi". Samþykktin frá 12Ó2 er nauðsyn-
leg til hliðsjónar við sáttmálann frá 1263
— 64.
2) Leturbreyting höfundarins.
sjálfan sig. En landsmenn hafa strax risið
öndverðir móti slíku gerræði, svo að kon-
ungur varð að játa Islendingum því 1273,
að þeir mættu eiga verzlunarskip í förum
í samlögum við hann, eða jafnvel í félagi
hver við annann (Höyers annáll; B. M.
Ólsen: Um upphaf konungsvalds á íslandi,
Rv. 1908, bls. 40). Höfundurinn er heldur
ekki að öllu heppinn, þar sem hann ætlar
að fara að sanna það, að konungar hafi
einir „eða í samvinnu við hið norska rfk-
isráð", allt ofan frá síðara hluta 13. aldar
„skipað til um verzlun Islands að Islend-
ingum fornspurðum, án nokkurrar Ihlutun-
ar eða afskipta af hálfu alþingis Islend-
inga". Fyrsta sönnunargagnið er leyfis-
bréf Eiríks konungs Magnússonar frá 1296
—„1269", stendur ranglega bæði í sér-
prentun og „Reykjavík", en þá var Ei-
ríkur konungur nýfæddur, — þar sem hann
leyfir Hamborgurum verzlun og vetrarsetu
í „ríki sínu", og getur höfundurinn þess,
að bréf þetta hafi ekki verið lagt fyrir al-
þingi íslendinga, af því að það hafi verið
á latínu(l). En það hefur víst aldrei staðið
til, að þetta bréf væri birt á alþingi, því
að Island er ekki nefnt í því á nafn. En
það er auðsjáanlega þess vegna tekið upp
í Fornbréfasafnið íslenzka, að það lýsir
því yfirleitt, í hvert horf verzlunin þá var
að komast, bæði hvað ísland snerti, og
önnur norðlæg lönd. Þá tekst höfundin-
um og óaðfinnanlega að misskilja bréf
eitt ártalslaust, en sem menn hafa heim-
tært til Hákonar konungs háleggs og ár-
fært til 1302. Bréf þetta, sem er um bann
gegn verzlun útlendinga í norðurhluta
Noregs og á Islandi, lýsir að vísu því, að
konungur hafi gefið það út með ráði sjö
góðra manna — þeir eru ekki nefndir
„rfkisráð", eins og höfundurinn segir, enda
var ríkisráðsnafnið þá tæplega til — og
einn af þeim var einmitt Islendingur,
Haukur Erlendsson. Er höfundurinn að
gleiðprenta það til sönnunar sínu máli, að
þessu bréfi hafi ekki verið mótmælt á al-
þingi. Hvernig bréf þetta er gefið út,
sannar ekkert annað en gerræði konungs-
valdsins, hvernig það blandaði heimildar-
laust og hirðulaust saman norskum og
íslenzkum málum, þegar svo bar undir.
Og mótmæla gegn þessu bréfi frá alþingi
var ekki að vænta, því að í því eru ein-
mitt ákvæði, sem líkindi eru til að Islend-
ingar hafi beðið um eða þótt góð, en það
er bann gegn því, að útlendingar geri út
verzlunarskip í félagi til íslands (geri
„fælagh till Jslandz"). Það hefði beint
verið samkeppni við landsmenn sjálfa, að
leyfa slíkt, því að þeir höfðu forgangsrétt
til félagsverzlunar með konungi. Þeir
höfðu og á þessum yfirgangsárum kon-
ungsvaldsins allt annað að gera, en að
fara að mótmæla því litla, sem þeim var
heldur gert til hægðar. Og þó er aðferð-
inni við útgáfu bréfsins beint mótmœlt á
alpingi almennt í samþykt nefndarmanna
einmitt ánð 1302.
Það var alveg óþarfi fyrir höfundinn
að fara að grípa til þeirra miklu og ger-
samlega tilhœfulausu ósanninda, að utan-
ríkismálin hafi með Gamla sáttmála verið
falin konungi til meðferðar „á þann hátt,
er honum þóknaðist", af þeirri ástæðu, að
það liggur í hlutarins eðli, að konungur
landsins hlaut á margan hátt út á við að
vera í fyrirsvari þess. Það er einmitt
margt — auk sáttmálans sjálfs — sem
sýnir, að um meðferð peirra mála, sem
nú eru kölluð utanríkismál, var ekki á-
kveðið neilt með Gamla sállmála, eða
með öðrum orðum, að íslendingar afsöl-
uðu sér peim ekki í hendur konungs eins
né annarar þjóðar. Mál þessi — sem á
þeim tímum voru ekki einungis verzlunar-
málefni, eins og sagnfræðingurinn segir,
heldur og fiskiveiðamál — hnigu pví, ef
ekki var framið réttarrán, framvegis
undir íslendinga sjálfa og peirra eigin
konung, konung Islands. Af því að ekk-
ert var um þessi málefni ákveðið í önd-
verðu, kemur það, að meðferð þeirra er
nokkuð á reiki allt fram undir siðaskiptin,
áður en konungsvaldið útlenda lagðist
með yfirgangi eins og farg yfir landið'.
Bréf Arnfinns hirðstjóra frá 1419, er sagn-
fræðingurinn vitnar til, þar sem hirðstjór-
inn leyfir í umboði konungs utanríkis-
mönnum kaupskap og útróðra á Islandi,
sýnir ekki það, er hann ætlar að sanna,
heldur vottar Ijóslega það, að þá voru ut-
anríkismálin í höndum konungs og ís-
lendinga. Píningardómur háður á alþingi
1490, sem skipar fyrir um verzlan útlend-
inga, vetrarlegu o. fl. vottar og um hið
sama. Hefur hann aldrei verið staðfest-
ur af konungi, en þóallajafnan ómótmælt
af öllum verið haldinn fyrir lög, og er
hann löggjafarverk Islendinga einna.
Hið sama vottar alþingisdómur um sekkja-
gjöld trá árinu 1500, og slíkt hið sama
skipan Key van Alefeldts hirðstjóra (frá
1501) umsamaefni. En áþreifanlegast vitni
þess, að íslendingar sjálfir á alþingi réðu
utanríkismálum sínum alveg jafnhliða kon-
ungi, er verzlunarsamningur sá, er al-
þingi gerir 2. júlí 1537 við lýðríkið í
Hamhorg án nokkurs meðverknaðar kon-
ungs (Ríkisréttindi Islands bls. 124). Fram
hjá þessu afarmerkilega atriði lætur Jón
sagnfræðingur sér sæma að ganga þegj-
andi, og fyrirverður sig ekki að hnykkja
á í tilbót með þessum orðum: „Og það
er hins vegar ekki kunnugt, að alpingi
Islendinga hafi á pessum tímum nokkru
sinni skipað til um utanríkismál að sínu
legti". Orðatiltækið á „þessum tímum"
er að vísu gleitt og rúmgott hjá sagnfræð-
ingnum, og auðsjáanlega ekki valið óvart
sem útgangsdyr. En hann getur ekki
sloppið út um þær samt, því að hver
maður, sem nokkuð þekkir til sögu þessa
lands, veit, að telja verður, ef menn vilja
vera óvfttir fyrir vanþekkingu eða vísvit-
andi ósannindi, allt tímabilið frá 1262 og
fram að siðaskiptum, sem eina heild, að
því er réttarstöðu landsins snertir. Og
dæmi nú góðir menn, hvað mikils virði
þessi sagnameistari sé fyrir sannsöglina.
Sagnameistarinn telur enn, og ímyndar
sér sjálfsagt, að það muni vera sínum mál-
stað til stuðnings, að samningur þeirra
Eiríks konungs af Pommern og Henriks
VI. Englakonungs frá 1432, er meðal ann-
ars snertir verzlun Islands, hafi ekki verið
lagður fyrir Alþingi, af því að hann er á
latínu. En um þetta getur hann öldungis
ekkert vitað, og ekkert haft fyrir sér nema
sína eigin ímyndun. Eða dettur honum 1
hug, að þingið hafi nokkurn tíma verið
svo skipað, að þar hafi ekki jafnan verið
latínulærðir menn? Þar áttu báðir biskup-
ar landsíns sæti og þar komu árlega ýmsir
af ábótunum og margt af klerkum. En nú
vill þar að auki svo til, að menn vita með
vissu, að samningar um utanríkismál, er
snertu ísland og konungur gerði við aðra
pjóðhöfðingja, voru einmitt lagðir fgrir
alpingi — þó að Jón sagnfræðingur viti
það ekki eða vilji ekki kannast við það,
— og er samningurinn á milli Friðriks
konungs annars og Henriks VIII. Engla-
konungs frá 1532 ólygnastur vottur þar um.
Öll fyrirhöfn og erfiði sagnafræðingsins
fyrir því að sanna það — sem ekki þurfti
reyndar að sanna —, að utanríkismál lands-
ins hafi til forna legið undir konung, miðar
að því að telja mönnum trú um það, að
það hafi ekki verið undir konung íslandsr
heldur undir konung Norðmanna, og rík-
isráð þeirra. Þá stóð allt heima. Þá var
fengið samræmi milli Gamla sáttmála —-
þegar búið var að skrökva því upp, að
þetta stæði eða fælist í honum — og upp-
kasts sambandslaganefndarinnar, þar sem
konungur Dana og ríkisþing á að fara með
utanríkismál Islands. Þá var svo sem búið
að ganga frá því, að engum réttindum væri