Þjóðólfur - 01.01.1909, Qupperneq 1

61. árg.
Reykjavík, föstudaginn 1. janúar 19 09.
M 1.
V erkf æravélar
og' smíðatól.
Fei-d. & i Schmahl,
lijöbenhavn. Gl. Kongevej 1D.
Um áramótin
verður mönnum opt ósjálfrátt að renna
huganum yfir síðasta árshringinn, líta einu
sinni aptur yfir farinn veg, um leið og
horft er fram á ófarna braut, næsta áfang-
ann, nýja árshringinn. I þetta skipti væri
allmargs að minnast frá liðna árinu, er
verið hefur alltíðindaríkt hjá þjóð vorri
frá pólitisku sjónarmiði. En óþarft er að
rifja það upp að þessu sinni, því að það
er öllum lýðum ljóst, að öllu snarpari
pólitisk barátta hefur ekki háð verið hér
á landi, en kosningabaráttan í sumar.
Olli hið margnefnda sambandslagafrum-
varp öllu því ofviðri, og varð stormgnýr
sá þjóðinni til hollustu og hressingar, því
að hann vakti hana til fulls, vakti hána
til meðvitundar um, að nú væri af blindu
ofurkappi eða frámunalegri sljófskyggni
verið að smeygja dönskum læðing á ís-
lenzku þjóðina, læðing, sem sfðar mundi
trauðla slitinn verða, ef nú væri lagður.
Baráttan í sumar var því barátta milli ís-
lenzku og dönsku stefnunnar, ef svo mætti
kalla, og sigraði sú, er sigra átti, og það
svo greinilega, að dönsku stefnunni hefur
verið þungt um andardráttinn síðan, varð
fyrir svo miklu skakkafaili í viðskiptunum.
íslenzka þjóðin hefur í sumar sem leið
kveðið upp dóm fyrir sitt leyti yfir frum-
varpi eða uppkasti sambandslaganefndar-
innar. Það gerði hún með kosningaúr-
slitunum, þrátt fyrir geisimikinn lífróður
stjórnarinnar og liða hennar, til að snúa
dómsúrskurði þjóðarinnar á allt annan
veg. Hinn afarmikli kosningasigur frum-
varpsandstæðinga er stærsti og þýðingar-
mesti viðburður liðna ársins á þessu landi,
miklu þýðingarmeiri ensambandslagabræð-
ingurinn í sambandslaganefndinni — »upp-
kastið« sæla.
En nú á þingið eptir að fella fullnaðar-
úrskurð í þessu máli. Sá úrskurður verður
höfuðviðburður nýja ársins, 1909, og má
vænta þess, að hann falli svo sem bezt
má gegna í nútíð og framtíð, og a ð
þess verði sérstaklega gætt, er
mestu skiptir, að vér semjum
engan rétt af þjóð vorri og
frestum heldur ö 11 um samning-
u m u m s i n n , en að ganga nú undir
jarðarmen hjá Dönum 0g gera oss að
þeim aukvisum og ættlerum, að vér höf-
um hvorki þor né þrek til að sitja eða
standa öðruvísi en Dönum þóknast, og
teljurn einu lífsvonina að lifa upp á danska
náð. Með þeim heiguls- og volæðishugs-
unarhætti skapast aldrei m e n n hjá þjóð
vorri, aldrei að eilífu.
Vér ættum að halda 100 ára ríkisstjórn-
arafmæli Jörundar hundadagakongs hátíð-
legt hér á landi á þann hátt, að Danir
þyrftu ekki eptir á að hæðast að aumingja-
skap okkar, eins og þeir hafa hæðst að
konungdóm Jörundar hér á landi, og þeim
sem létu blekkjast af þessum danska æfin-
týramanni 1809. Það getur farið svo, að
ályktanir alþingis 1909 verði Dönum ekki
jafnmikið ánægjuefni, eins og Jörundur
ísiandskongur, er þeir svo kalla, hefur
orðið þeim næstliðin hundrað ár.
Dónðitin á íjrautti.
Blað þetta hefur áður talað ítarlega um
leik þennan, en þó muu eg láta stutt yfir-
lit fara á undan umtali mínu um meðferð
leikfélagsins á honum.
Efni leiksins er stórfellt og óbrotið, en
orsakaröðin Ijós og gagnsæ. Verða um-
brot og hrun mannslundarinnar enn átak-
anlegri fyrir þá skuld, að samfara eru sýnd
landskjálptaumbrot og hrun. Er það svip-
mikill atburður, er bóndinn hverfur í rúst-
um bæjar sfns, þá er landskjálptinn hefur
rofið verk hans, en lundin brotið sjálfa sig.
Sveinungi heitir bóndi og býr á Hrauni.
Hefur hann bætt mjög jörð sína, og ann
henni flestum öðrum hlutum fremur. Óg
bæ sinn elskar hann sem unnusti ástmey
sína, og þegar hann kemur hrakinn heim,
finnst honum jafnvel myrkrið í göngunum
vera opinn ástarfaðmur. — Jórunn heitir
húsfreyja, en Ljót dóttir þeirra. Sveinungi
hefur heitið að gefa hana bóndasyni ein-
um þar í sveitinni, efnilegum manni. En
þá ber það til sögunnar, að ungur maður
legst á hugi við Ljót, annar en sá, er faðir
hennar hefur heitið að gefa hana. Ljót
hefur séð þennan mann og hneigt hug
sinn til hans, áður en hún veit um að-
gerðir föður síns. Er henni því harla ó-
ljúft að hugsa til þeirra ráða. Þó getur
móðir hennar náð jáyrði hennar. En
nóttina eptir lafldskjálptann hittast þau
Sölvi í hrauninu, og þá mannar Ljót sig
upp og staðræður að láta eigi af ást sinni
og að draga eigi skugga yfir vegu ást-
vinar síns, en rjúfa heldur vanhugsað heit.
Um þetta verður Sveinunga svomikið, að
hann kýs heldur að lúka æfi sinni í rúst-
um bæjar síns, heldur cn láta undan.
Hér eru aflmestu kenndir manna að
starfi, og hér fara fram svo örlagaríkir at-
burðir í sveitakyrrðinni, að þeir gagntaka
hugann. Höf. á lof skilið fyrir það, hversu
látlaust hann lýsir þessum hlutum.
En hamingjan hjálpi leiknum hans, þar
sem leikendur eru ósjálfbjarga. Því að
höf. hefur ætlað þeim að yrkja í viðbót,
og er það mikil áhætta, ef satt skal segja.
En hér varð það ekki að sök.
Stærsta hlutverkið erbóndinn. Það.verk
hafði Árni Eiríksson. Gerfi hans var vel
við hæfi, en sá Ijóður var á hátterni hans,
að göngulagið var óviðkunnanlegt, og því
líkast, sem maðurinn hefði stríðleik í fót-
unum. En þessi bóndi ætti að vera ör-
uggur 1 spori. Þetta er smágalli, sem
leikandinn getur lagað, áður en hann veit
af honum, og er ekki svo mikils vert, að
það skerði það lof, sem leikandinn á skilið.
Hann hefur nú sem optar unnið samvizku-
samlega að því, að fá samræmi í leikinn
og réttan skilning á verkinu. Og eg hef
ekki betur vit á, en að honum hafi tekizt
þetta mjög vel í bóndanum. Meðferðin
öll góð og víða ágæt. Man eg einkum
eptir því, er hann heimtar réttlæti af guði,
og eins síðasta samtali hans við Ljót.
Jórunn húsfreyja er ljós og skýr frá
hendi höfundarins, og jungfrú Þuríður
Sigurðardóttir leikur hana vel og blátt á-
frarn. Látbragð hennar á vel við sorg-
mædda konu, sem er rík af öllu nema
sólarljósi góðrar samvizku. Því að hjartað
gerir enn á gamals aldri uppreisn gegn
þeirri tegund skyldurækninnar, sem er
stórglæpur. En hún er sú, að menn selja
við mismun á matarvonum tveggja manna
sínar fegurstu vonir og beztu hvatir og —
æfihamingju annars manns, og gera hann
að fórnardýri I hafi þessa alkunna sálna-
morðs. En þótt þessi uppreisn hennar
hjaðni óðar en á henni bólar, þá ber hún
vott um æfilangt samvizkubit. Þar væri
æskilegt að leikandinn hefði innilegra róm,
sem hún segir frá æskuást sinni. En Jór-
unni verða mannanna dæmi. Hún hefur
tekið svo miklu ástfóstri við þennan æfi-
harm sinn, að henni finhst hann góður,
þótt sár sé, og þess vegna telur hún dótt-
ur sína á að vinna sarna slysið á sér og
elskhuga sínum. Henni þykir þetta vera
s ky 1 d a. Hún (Þuríður) ter mjög vel með
verkið.
Þá er Ljót. Höfundnrinn hefur gert
lítið meir en að smíða beinagrindina. En
Stefanía Guðmundsdóttir hefur skapað úr
henni svo yndislega unga stúlku, að hún
hlýtur að verða eptirlæti áhorfendanna.
Látbragð allt og atferli stillt svo í hóf, að
erfitt verður þeim að hugsa sér Ljót öðru-
vísi, sem hafa séð leik Stefaníu. Henni
ferst í þessu hlutverki flest ágætlega og
ekkert illa. Taki menn eptir henni, er
hún þiggur fuglshaminn, eða þegar hún
segir söguna af stúlkunni, sem gekk ber-
fætt út í hraunið, en mosi óx í sporum
hennar til þess að hún yrðí ekki sárfætt
á göngunni til ástvinar síns, og þegar hún
biður sjálf um mosann af burknanum til
þess að geyma í skónum sínum, svo að
hún yrði síður sárfætt á þeirri æfigöngu,
sem foreldrar hennar höfðu valið henni;
og þá ekki sízt, þegar hún er að hugsa
sig um, hvort hún eigi að snúa ajrtur til
Sölva 1 gjánni, og enn þegar hún segir:
„þú átt þá enga dóttur". Þetta verk sýnir
að enn er gróður í list Stefaníu. .
Sölvi er allur á valdi leikandans, enda
mátti höf. vel trúa Jens Waage fyrir hon-
urn. Þetta er létt verk fyrir Jens og prýði-
lega af hendi leyst. Hæglátur, menntaður
maður, mjúkúðgur ög alvarlegur — það er
leikandinn sjálfur.
Þá er vinnufólkið. Þar verður það sem
sjaldan ber við, að enginn leikur illa,
flestir mætavel og sumir ágætlega. Eptir
gömlu konunni (Emilíu Indriðadóttur) muna
allir, sem séð hafa „bóndann", því að hún
er bæði ljós og lifandi í höndum leikand-
ans. Þá ekki síður vinnumaðurinn, sem
Helgi Helgason leikur. Hann er í fám
orðum sagt ágætur og gallalaus. Var það
vel farið, að hann fékk loksins hlutverk,
sem hann náði sér niðri á.
En af hverju fékk hann það og ýmsir
aðrir, sem hafa aldrei leikið verulega velr
Því er skjótsvarað: Af því að nú var
verkið íslenzkt. Þeir þekktu það, sem
þeir áttu að sýna. Meira af innlendum
leikritum. Hollt er heima hvat.
Bjarni Jónsson
frá Vogi.
Bókmenntir.
Systnrnar frá (Jra'iiadal. Eptir
Maríu Jóhannsdóttur. 119
bls. 8vo.
Höfundur skáldsögu þessarar er fátæk
og umkomulítil unglingsstúlka, ættuð.úr
Strandasýslu, og er þetta fyrsta skáldsmíð
hennar, er kemur fyrir almennings sjónir.
Það er því sfzt að furða, þótt smíðalýtin
séu allveruleg. í’áir eru smiðir í fyrsta
sinn. Og verður því að dæma verkið
eptir því, hvort útlit er fyrir, að höf-
undurinn muni síðar geta innt af höndurn
gott og veigamikið verk. Um þessa ungu
skáldkonu er nokkuð hæpið að spá því eptir
þessari fyrstu tilraun. Það g e t u r orðið
ljós úr þessum vísi, en hann getur líka
dáið alveg út, er ekki svo þroskamikill
enn, sem ekki er við að búast. En sumt
1 bók þessari bendir þó á töluverðan hugs-
unarþroska hjá höf. og réttan og heil-
brigðan skilning á mannlífinu, og aðal-
þráðurinn 1 sögunni er sá, að menn
eigi að elska og fyrirgefa, lífið verði
sælast á þann hátt. Víða er komizt
heppilega að orði, en bygging sög-
unnar sem heild er mjög ábótavant, og
valda því að miklu leyti bréfin, sem bæði
eru ofmörg og oflöng, enda er það skáld-
sagnasnið nú úr gildi gengið, að láta allt
gerast með bréfum. En byrjendum hættir
| sérstaklega við að nota bréfin heldur ó-
spart, finnst að þeir geti ekki komið
hugsunum sínurn fram, nema með löng-
um útskýringum og hugleiðingum í bréfa-
sniði. En þetta er af því sprottið, að höf-
undurinn hefur ekki enn lært að klæða
hugsanir sínar í réttan búning, en það
getur komið síðar, og þá fara bréfin löngu
og eintölin löngu veg allrarjveraldar. Svo
mun einnig fara fyrir þessari ungu skáld-
konu, ef hún heldur áfram, sem hún ætti
að gera, þvl að þótt saga þessi sem skáld-
rit hafi mistekizt að mörgu leyti, þá er ekki
vert að missa móðinn fyrir það. Sumir
kaflar í bókinni, t. d. um næturkyrrðina
og myrkrið á bls. 13—15, sýna ótvíræð-
lega skáldleg tilþrif hjá höf. Hins vegar
er kaflinn á bls. 107—113, um grátend-
urna á leiði Sigrlðar, fjóra alls, mjög ó-
eðlilegur og óskáldlegur, og hefði höf. átt
að sleppa honum alveg, en koma því
sem hún vildi sagt hafa utn göfuglyndi
Sigríðar, öðruvísi fyrir. En bókinni er
samt sem áður þannig varið, þrátt fyrir
Öll vansmíði, að alþýðu mun falla hún
allvel í geð.
\
I