Þjóðólfur - 29.10.1909, Síða 1
61. árg.
Reykjavík, föstudaginn 29. október 190 9.
Jti 46.
Landvarnarmenn
Og
Þjóðræðismenn á þingi.
Það hefur nú komið fram af hendi
hinna vngri landvarnarmanna, einkum í
Kaupmannahöfn, að þeir bæði hafa fund-
ið að þvl og furðað sig á því, að land-
varnarmenn á slðasta alþingi hafi haldið
flokk með þjóðræðismönnum, en ekki stað-
ið sem flokkur sér og jafnvel haldið
fram akilnaðarstefnu í »sambandsmál-
inu«.
Eg heyri ekki til hinum upphaflegu
landvarnarmönnum, og er í engu fyrir-
svari fyrir landvarnarmönnum um neitt.
Eg er einungis í fyrirsvari fyrir sjálfan
mig. En úr því að engir þeir, sem þar
til eru kjörnari en eg, hafa fundið hvöt
hjá sér að gera grein fyrir afstöðu land-
varnarflokksins í heild sinni, sem eg mun
nú talinn til, gagnvart þjóðræðismönnum
á siðasta þingi, þykir mér rétt að gera
það að nokkru fyrir sjálfan mig
og sjálfs mín vegna.
Það er ekkert tiltökumál, þó að land-
varnarmenn utanþings gefi nákvæmar gæt-
ur að afstöðu landvarnarmanna og þjóð-
ræðismanna hvorra til annara á þingi.
Uppruni þeirra er óllkur og stefna þeirra
öll, þar til fyrir skömmu. Þjóðræðismenn
eru sprottnirupp af hinum svo nefnduVal-
týingum, eru gamlir Valtýingar, en land-
varnarmenn eru brotnir af bergi hinna
gömlu heimastjórnarmanna, þó að snemma
slæddust ýmsir Valtýingar í för með þeim.
Landvarnarmenn hófu flokk sinn, þegar
þeim þótti ekki vera farið nógu langt 1
stjórnarskrárbreyting þeirri, sem varð að
lögum 3. okt. 1903. En við þá breyting
sættu sig þá þjóðræðismenn (Valtýingar)
allir á þingi og börðust á móti landvarn-
armönnum. Og margt hefur þeim flokk-
um borið á milli. Munu því margir virða
það svo sem seint muni milli þessara
flokka verða fullur trúnaður um allt.
Markmiði þessara flokka hefur og ver-
ið lýst svo á prenti, eptir orðum nærgæt-
ins manns, að það mundi fult svo vel
mega treysta því um landvarnarmenn
sem þjóðræðismenn, að þeir berðist fyrir
málefninu, en ekki fyrir völdum. Ef þetta
er réttur dómur, þá skilur þessa flokka nokk-
uð mikið, og þá er von, að utan Jþings land-
varnarmenn sé nokkuð vandlátir um það,
að landvarnarmenn á þingi gæti þess
harðlega, að fylgja ekki þjóðræðismönn-
um á neina afvegu.
Hefði landvarnarstefnan í öndverðu
verið nokkru stórstígari og vfðtækari en
hún var, skýrari og skilmerkilegri, mundi
hún þegar hafa fengið meira fylgi. Víð-
sýnið var ekki ýkjamikið, og jókst held-
ur ekki við það, að lagamoldrykið tók því
nær fyrir alla sólarsýn. Tll þessa fundu
og ýmsir landvarnarmenn, og landsmenn
skildu og heyrðu eiginlega aldrei vel
þessa hrópandans rödd. En þjóðræðis-
menn tóku þeim ekki fram. Eptirstjórn-
arskrárbreytinguna 1903, sem þeir höfðu
samþykkzt í, er varla hægt að sjá, að
þeir hafi verið ánægðir mjög lengi, held-
ur hafa þeir talið nauðsynlegt, að eitt-
hvað væri aðhafzt. Og ekki miklu síðar
höfðu þeir skyrtuskipti, fóru úr valtýska
hamnum og tóku á sig þjóðræðisserkinn.
En fæstum mun þó enn hafa verið ljóst,
hvert stefnt var um stund, nema ef telja
skyldi tilraunina um eyðingu ritsímans.
En hún varð að engu, og bændafundur-
inn hafði enga þýðingu, nema þá eina, að
bændur fengu sér skemmtiferð til Reykja-
víkur og lyptu sér dálítið upp frá orfinu
um hásláttinn. Og eptir það náði þjóð-
ræðið ekki mjög áheyrn landsmanna.
Ekki var stórum bjartara í heilahöll
þingmanna í alþingisförinni til Dana 1906,
svo sem ráða má af kröfum þeim, sem
eptir þeim eru hafðar oss til handa þá.
Þó er svo að sjá sem ekki hafi allir þing-
menn, sem þögðu 1 það sinn, verið jafn-
formyrkvaðir. Kom það í ljós snemma
vetrar á því ári, þegar hið svo nefnda
Blaðamannaávarp birtist. Var það runn-
ið undan rifjum landvarnarmanna, en þar
til kom líka einn nýr þáttur úr liði heima-
stjórnarmanna, en það var ritstjpri Þjóð-
ólfs, sem með blaði sínu hafði um mörg
ár verið hötuðmáttarstoð heimastjórnar-
flokksins. Þar fylgdu og með blöð þjóð-
ræðismanna. Með blaðamannaávarpinu
rofar óneitanlega nokkuð gegnum þok-
una, en óskýrt er það á ýmsa lund og fer
ekki mjög langt. En rétt um sama leyti
kom út »Apturelding“, rit Guðmundar
læknis Hannessonar. Það var skýrt og
stórtækt, og lauk upp nýju víðsýni, og
byggði á því einu, sem byggjandi er á, ef
menn vilja ekki búa um sig á kviksyndi.
Nú vissu menn, að ráðið var, að skip
uð yrði af konungshendi nefnd manna af
báðum þjóðlöndum til þess að hrinda
sambandi íslands og Danmerkur í nokk-
urt viðunanlegt horf, ef svo mætti verða.
Þótti því flestum hugsandi mönnum nauð-
syn á, að landsmenn gerðu sér Ijóst,
hvers þeir ættu að krefjast fyrir sínahönd,
enda skýrðist hugsun manna veturinn
1906—7 svo, sem samþykkt.Þingvallafund-
arins 29. júnf þá um sumarið ber með
sér. Að sú stefna varð ofan á, á vitan-
lega rót sína að rekja til margra manna,
en þó einkum til landvarnar-
m a n n a — nema sjálfsagt ekki laga-
manns þeirra, — og það voru þ e i r, sem
fengu foringja þjóðræðismanna til þess að
veita þessari stefnu fylgi sitt. Það er mér
kunnugt um. Hitt !æt eg ósagt, hvort þjóð-
ræðismönnum var það Ijúft í fyrstu. En
það er þeirra sómi og allra, sem að þessu
stóðu, að hér fékkst samkomulag um, að
halda góðu máli skýrt fram í réttu horfi.
Og nú skildi og heyrði landsfólkið.
(Frh.).
fjárkreppan
og
framtiðarhorfur bæjarins.
Eptír Hjarranda.
(Niðurl.), -----
I mínu ungdæmi var sá maður kallað-
ur ræfill og greymenni, er sveik loforð sín.
Hann var alstaðar hafður í fyrirlitningu. En
nú þykir það enginn stórvægur galli á
mönnum, þótt þeir svíki það sem þeir
lofa, og svari illu einu, er þeir eru minnt-
ir á skuldbindingar sínar. Nú þykir það
jafnvel fremd og vottur um vitsmuni, að
vera nógu slingur í að svíkja fé út úr
mönnum og prettast um að upplylla
skuldbindingar, og verða ekki taldir
menn að verri fyrir það. Aðalmeinið er,
að hugsunarháttur almennings hefur spillzt
svo mjög við allt þetta fjármálabrask, er
menn hafa flækt sig í þessi síðari ár.
Skilgreiningin á réttu og röngu hefur
orðið einhvernveginn svo óljós, hug-
myndirnar ruglast saman um mismuninn
á eign náungans og eign sjálfs sín, mest
um það hugsað að krækja í krónurnar,
án tillits til þess, hvernig þær væru fengn-
ar, Vitanlega hafa margir »spilað of
hátt« 1 góðri trú, meðan allt var ( upp-
gangi, haldið, að þeir mundu fljóta með
því að vera nógu djarfir, en spilað sig á
höfuðið og orðið óviljandi prettarar. Það
er vitanlega afarógætilegt, en afsakanlegt
þó. En hin dæmin munu miklu fleiri,
þar sem tekin hafa verið lán með þeirri
hugsun einni, að láta þau skella á á-
byrgðarmönnunum. Afleiðingin af þessu
atferli hér í bænum hefur meðal annars
orðið sú, að áreiðanlegir og heiðvirðir
menn, sem þurft hafa á láni að halda,
hafa orðið að gjalda óskilamannanna og
svikaranna, vegna þess, að menn eru svo
stórhrekkjaðir orðnir á ábyrgðum. En
það félag er illa farið, þar sem tiltrúin
til náungans er svo lömuð, að enginn
þorir að trúa öðrum fyrir nokkurra króna
ábyrgð, nema yfirfljótanlegt veð sé fyrir.
Það er sannarlega »rotið« viðskiptalíf.
En þetta færist allt í betra horf, þá er
bærinn hefur staðið afsér fjárkreppuþving-
un þá, sem hann nú er að komast í og
ekki er enn séð fyrir endann á. Það er
ekki unnt að segja, hve lengi hún stend-
ur yfir, er sjálfsagt enn ekki komin á
hæsta stig, ekki nálægt því. Það verður
margur hart leikinn, áður en henni lýkur,
margur, sem sópast með í þeirri flóðöldu,
áður en hún er riðin hjá. En þá er hún
er um garð gengin, þá kemst meira jafn-
vægi á allt, og hagur manna þeirra, er
staðið hafa hana af sér, fer smátt og
smátt batnandi. Og hinir, er hún hefur
skollið yfir, geta þá einnig haft von um
að komast aptur á fætur, hafi þeir á heið-
virðan hátt inn í hana sogazt. En hinir
reglulegu fjárbrallsmenn, féglæframenn-
irnir, hverfa alveg. Það verður enginn
akur fyrir þá að erja, eptir þá »general-
hreinsun*. Reykjavík á einmitt nú fyrir
höndum þá eldraun, sem flestir bæir hafa
orðið að ganga gegnum á eptir skyndi-
legum og óeðlilegum ofvexti. En hún er
| vitanlega illa fær um að taka á móti
J þessari þrekraun nú. En nú skiptir samt
raiklu að standast hana, standa áhlaupið
af sér, því að þar við liggur ekki að eins
velferð þessa bæjar í framtíðinni, heldur
einnig velferð landsins alls. Verði höfuð-
staðnum verulega á kné komið á þessum
erfiðu tímum, þá bíður hann þess afar-
seint, og ef til vill aldrei, bætur. Setjum
svo, að svo mikill óhugur og vonleysi
grípi fólk, að það fari t. d. að þjóta af
landi burt til Ameríku. Það væri stórt
þjóðarólán. Vonandi. að aldrei reki að
því.
En hvernig er þá höfuðstaðurinn undir
það búinn, að ganga út í eldraun þessa
og standast hana?
Því er nú ver og miður, að mikið skort-
ir á það, að bærinn sé svo vel við þessu
búinn, sem æskilegt væri. Auk sjálfrar
fjárkreppunnar og skuldaþyngslanna, sem
nú þröngva mest að, er aðallega tvennt,
sem stuðlar að því að veikja mótstöðuafl
bæjarins nú um stundir. Annað stendur
ekki ( neinu sambandi við fjárkreppuna,
hefur meira að segja orðið hingáð til
fremur til að létta undir með að gera
hana ekki sem tilfinnanlegasta fyrir al-
þýðu manna, en það er vatnsveitufyrir-
tækið og enda gasfyrirtækið líka. En
þessi fyrirtæki, sérstaklega vatnsveitan,
draga þann dilk á eptir sér, að gjöld
manna til bæjarins hljóta að hækka til
mikill muna. Og það er afaróheppilegt
á þessum tfmum, þá er gjaldþol bæjar-
búa yfirleitt fer mjög þverrandi. Og þótt
engum blandist hugur um, að vatnsveitan
sé hið nauðsynlegasta og þarflegasta fyrir-
tæki, og bænum til stórbóta, þá tjáir ekki
að draga fjöður yfir það, að dýr verður
hún. A gasið vil eg ekki minnast, né
heldur á það, hve hyggilegt það hafi ver-
ið, að hleypa þessum tveim stórfyrirtækj-
um af stokkunum á einu og sama ári.
Allir vita, að hagur bæjarsjóðs er hinn
bágbornasti, enda þótt aldrei hafi fyr verið
unnið neitt í bæjarins þarfir, er nokkurt
mannsbragð er að. Það er því engin
furða, þótt fjárhagurinn verði ekki á marga
fiska hér eptir.
Hitt atriðið, sem veitir bænum einna
erfiðast að standa af sér erfiðleikana, er
atvinnuskorturinn í bænum, sem að miklu
eða mestu leyti stafar eingöngu af fjár-
kreppunni. I fyrra vetur varð vatnsveitu-
vinnan hjálparhella margra, og nú veitir
gasið allmörgum bæjarbúum atvlnnu, og
sömuleiðis heilsuhælið á Vífilstöðum, en
þá er þessari vinnu sleppir, þá er hætt
við almennu atvinnuleysi. En það kemur
aptur á móti þungt niður á bænum og
þeim gjaldendum, er eltthvað geta af
mörkum látið. Fátækraframfærið hlýtur
þá að aukast að miklum mun, og hefur
það þótt hingað til þungur skattur. En
ekki verður það mikið á móti því, er
síðar verður, ef allur þorri verkalýðs bæj-
arins verður gersamlega atvinnulaus. En
að því getur rekið nú þegar í vetur eða
síðari hluta vetrar. Svo er sjávarútveg-
inum orðið nú svo háttað, að ekki eru
teljandi uppgrip þau, er þar fást, fiski-
skipunum, sem haldið er úti, stöðugt að
fækka, og útgerðarmönuum að sama skapi,
en kaupið að lækka.
Þetta — atvinnuskorturinn — er hin
alvarlegasta hlið málsins fyrir bæinn og
hin hættulegasta, því að þá fækkargjald-
endunum, þeim sem nokkuð geta af mörk-
um látið, en gjöldin á hinum, er eitthvað
geta, hækka svo, að ef til vill verður ekki
viðvært, þá er þess er gætt, að gjaldþol
manna yfirleitt er nú miklu minna en
fyr, nema ef til vill embættismanna, er
hafa bein laun úr landsjóði, og munu
þeir þó fæstir þykjast hafa ofmikið, og
hafa það sannarlega ekki sumir hvetjir.