Þjóðólfur - 12.11.1909, Side 1

61. árg.
Reykjavík, föstudaginn
12. nóvember 19 09.
Jti 48
Fjölgun ráðherra.
Eg var einn þeirra mörgu, er fagnaði
því, er Hafnarstjórnarstefnan — valtýsk-
an svo kallaða — var niður kveðin og
V'ér fengum æztu stjórnina innílandið —
ráðherra búsettan hér. Það var mikill
sigur, og tvlmælalaust hinn Jglæsilegasti,
er unninn hefur verið í íslenzkri pólitík.
Og þeir menn eiga miklar þakkir skilið,
er- mest unnu að því og fremstir stóðu í
fylkingu í baráttunni fyrir þessum mik-
ilsháttar vísi íslenzks sjslfstæðis. Það
verður og ekki heldur annað sagt, en að
aðstaða vor út á við hefur stórum batn-
að við þessa breytingu, að vér erum nú
herrar i okkar eigin húsi miklu fremur
en áður, og að vér erum ekki lengur í
samskonar hapti hjá dönsku stjórninni
sem fyr.
Munurinn á stöðu landshöfðingj-
ans áður og stöðu ráðherra nú er
geysimiklll. Landshöfðinginn átti allt að
sækja undir náð manns, sem var dansk-
ur dómsmálaráðherra og hafði íslands-
mál á hendi sem aukagetu, sem aptaní-
hnýting við dönsk mál. Það var því
engin furða, þótt íslenzkum málum væri
htill sómi sýndur og hið eiginlega vald
landshöfðingja saraa sem ekki neitt, þvl
að hagaði lanrShöfðihgi sér í tillögum
sínum ekki, eins og hann vissi, að danska
ráðherranum mundi geðjast, mátti hann
ganga að því vísu, að tillögur hans væru
í^J'ettugi virtar. Þar' var einmitt freisting
fýrir landshöfðingja, ef hann vildi nokkru
ráða, að snúast á sveif dönsku stjórnar-
innar og vera henni auðsveipur t öllu,
gagnvart óskum landsmanna, enda þótti
það brenna við, og er afsakanlegt, því
að stöðu landshöfðingja var svo háttað,
að örðugt var að gegna henni, svo að
báðum likaði vel — íslendingum og Dön-
tim. Það hefur jafnan verið erfitt að
þjóna tveimur herrum í senn með fullri
tryggð á báða bóga.
Stöðu ráðherrans íslenzka er allt öðru-
•vísi háttað. Hann ber að vísu ábyrgð
gerða sinna gagnvart alþingi, sem lands-
höfðinginn gerði ekki samkvæmt stöðu
sinni, en ráðherrann er llka hins vegar
nærri því einvaldur, meðan hann situr i
embættinu og nýtur hylli meiri hluta
þingsins. Hann á eingöngu við konung
einan, og er að litlu eða engu leyti háð-
ur eptirliti eða yfirráðum dönsku ráð-
herranna, þótt hann að nafninu til eigi
^æti í ríkisráðinu. Vitanlega gæti það
komið fyrir, að ríkisráðið hindraði fram-
gang einhvers máls, er dönsku ráð-
herrunum þætti varhugavert vegna sam-
bands landanna, því þeir mundu telja
sig hafa rétt til þess, en slíkt ’nefur ekki
enn komið fyrir, svo að menn viti. Og
'það eru allar horfur á, að ríkisráðið
beiti ekki því valdi. Það sést meðal
annars á staðfestingu aðflutuingsbanns-
laganna, er þó komu allmjög í bága við
ekki að eins danska hagsmuni, heldur við
.hagsmuni annara ríkja, er Danir verða
að taka tillit til. Það vérður því ekki
annað sagt, en að vald fslenzka ráðherr-
ans sé svo víðtækt, sem eptir ástæðum
verður vænzt. En af því að svona mikil
völd eru í eins manns höndum, er svo
afaráríðandi, að vel sé með þau farið,
og að ráðherrann sé stöðu sinni vax-
inn. —
En er nú unnt að ætlazt til þess af
einum manni, að hann sé jafnfær í öll-
um þeim greinum, sem í öðrum löndum
eru falin sérstökum mönnum? Og er
ekki hætt við því, að völd í eins manns
höndum geti leitt til ofmikils einræðis,
ofmikillar hlutdrægni, þar sem ákafir
flokkadrættir eiga sér stað og ráðherrann
á völd sín undir fylgi og stuðningi á-
kveðins stjórnmálaflokks?
Fyrri spurningur.ni má svara með jafn-
ákveðnu nei, eins og hinni með jái.
Reynslan virðist hafa staðfest þetta.
En hver ráð eru þá til þess, að bæta
úr þessum annmörkum ? Hvað á að
gera til að koma í veg fyrir þau óþrot-
legu illindi og ofstækisfargan, sem Is-
landsráðherra virðist eiga við að búa, sé
hann einn um völdin?
Hinni fyrverandi stjórn hefur hugsazt
það ráðið að skipta völdunum milli
þriggja, hafa ráðherrana þrjá og leggja
um leið niður landritaraembættið. I
stjórnarskrárfrumvarpi því, er lagt var
síðasta þing, er 7. gr, svo látandi:
»Með lögum má ákveða, að ráðherrar
skuli vera fleiri en einn.
Nú er ráðherrum fjölgað og skiptir kon-
ungur þá störfum með þeim. Einn þeirra
kveður hann til forsætis og stýrir hann
ráðherrastefnum. Starfssvið ráðherrastefnu
skal nánar ákveðið í lögum.
Hver ráðherra undirskrifar með kon-
ungi ályktanir um þau málefni, er undir
hann liggja sérstaklega, og ber ábyrgð á
stjórnarathöfnunum. Sá ráðherra, sem
konungur hefur til forsætis kvatt, ber að
jafnaði málin fram fyrir konung, einnig
fyrir hönd hinna ráðherranna. Þegar
hann þannig 'ber fram fyrir konung mál,
sem anuar ráðherra hefur nafnsett, ber
hann að eins ábyrgð á því, að málið sé
rétt fram flutt, nema hann sérstaklega
taki að sér stjórnarskipulega ábyrgð á
efni málsins, með því að setja einnig
nafn sitt undir það. Að öðru leyti gilda
um hvern einstakan ráðherra þau fyrir-
mæli, sem sett eru um ráðherra Islands
í stjórnarskrá þessari*.
I athugasemdum sínum við frumvarp-
ið tærir stjórnin meðal annars þessar á-
stæður fyrir ráðherrafjölguninni:
sjafnvel þótt eigi þyki enn næg ástæða
til þess að fastbinda það 1 stjórnarskrá,
að ráðherrarnir skuli vera fleiri en einn,
þykir hins vegar nauðsynlegt að opna
veg til þess að hægt sé að gera þá breyt-
ingu, án þess að raska stjórnarskránni.
Það hlýtur sem sé að koma betur og bet-
ur í ljós, eptir því, sem umbætur eru
reyndar og framkvæmdar í þeim marg-
víslegu greinum, er þess þurfa við, að
það er mjög undir hælinn lagt, að einn
rnaður geti gegnt ráðherrastörfum full-
nægjandi, ekki svo mjög vegna þess, hve
störfin eru mikil, heldur vegna þess, hve
þau eru margvísleg og hvert öðruóskyld.
Það er enganveginn sennilegt, að sami
maður geti haft jafnan kunnugleika og
áhuga á öllu þvf, er lýtur að fjármálum,
dómsmálum, kirkjumálum, sveitamálum,
kennslumálum, samgöngumálum, búnaðar-
málum, vísindaframförum, fiskiveiðum,
verzlunarmálum, verklegum framkvæmd
um o. s. frv., og auk þess snúist við
gestaviðtökum og framkomu út á við
fyrir landsins hönd, og er þvf hætt við,
að eitthvað af þessu sitji á hakanum, er
til lengdar lætur, ef sami maður á að
hafa frumkvæði, framkvæmd og ábyrgð
á öllu þessu, þótt lítið sé tiltölulega af
hverju um sig í samanburði við stærri
lönd. — — —«.
Astæður þessar eru 1 sjálfu sér gildar
og góðar, enda var þetta atriði — fjölgun
ráðherra — eitt þeirra, er nefndin í
stjórnarskrármálinu á síðasta þingi kom
fram með í þingsályktun sinni um málið
í neðri deild. Nefndin vildi einmitt, að
þetta atriði væri tekið til greina við
væntanlega stjórnarskrárbreytingu. Síðar
hefur Iftið eitt verið á þetta minnzt í
blöðum, t. d. 1 »Þjóðviljanum« og mælir
hann með þessari breytingu. (Niðurl.).
Brlend tíöindi.
Aftaka Feppers.
Uppþot í ýinsum stórhæjum.
Hér í blaðinu hefur þess áður verið
getið, að víðsvegar um heim hefðu orð-
ið uppþot og óspektir út af aftöku Fran-
cesco Ferrer’s, er sakaðar var um hlut-
deild í uppreisninni í Barcelona í sumar.
Nú eru komnar nánari fregnir af þessu
máli. Fyrir herrétti í Barcelona 9. f. m.
var 1 einu hljóði kveðinn upp dauða-
dómur yfir honum. Æzta herráðið sam-
þykkti dóminn og því næst var hann
sendur spænska ráðaneytinu til athugun-
ar, er eptir litla umhugsun undirskrifaði
hann einróma, og þóttist enga ástæðu
sjá til, að mæla með því, að konungur
náðaði Ferrer, svo að það Iítur út fyrir,
að honum hafi ekki einu sinni verið
sýndur dómurinn, en ráðaneytið allt tek-
ið á sig ábyrgðina. Var Ferrer því næst
skotinn í Barcelona að morgni 13. f. m.
og varð vel við dauða sínum, en hélt
því stöðugt fram, að hann væri alsaklaus
af þvf, er hann var sakaður um.
Jafnskjótt sem aftaka þessi varð heyrin
kunn, urðu óspektir allmiklar meðal jafn-
aðarmanna víðsvegar hér í álfu, fyrst í
Parísarborg og síðar annarstaðar. I París
beið einn lögregluþjónu bana í þeim ó-
eirðum, og Lepine, æzti lögreglustjóri
borgarinnar, slapp með naumindum úr
klóm múgsins, er hann ætlaði að stilla
til friðar. I frakkneska þinginu bar einn
þingmaður upp fyrirspurn til stjórnarinn-
ar, hvort liún ætlaði að láta mál þetta
afskiptalaust, en utanríkisráðherrann sagði,
að þetta kæmi stjórninni frakknesku ekkert
við, og fyrirspyrjandi fékk ekkert fylgi
1 þinginu. í bæjarstjóm borgarinnar var
borin fram uppástunga um, að láta eina
götu bæjarins heita Ferrersgötu og að
bærinn tæki að sér til uppeldis barna-
börn hans. En þessar tillögurvoru felld-
ar og varð þá svo mikið uppþot og ærsl,
að formenn bæjarstjórnarinnar sögðu af
sér. —
I Lundúnum varð afarmikill mannsafn-
aður á götunum sunnudaginn 17. f. m.,
og margar ræður haldnar þar undir beru
lopti til að mótmæla »morði» Ferrer’s.
Harðorðastur var þar einn þingmaður,
mr. Grayson. Eptir þvf, sem »Times«
skýrir frá, sagði hann meðal annars:
»Þótt höggvinn væri hausinn af öllum
konungum í Evrópu á morgun, mundi
það ekki vera helmingsvirði á við líf
Ferrers. (heyrl). Játvarður konungur hef-
ur verið beðinn að beita áhrifum sínum
til að hindra morð Ferrer’s, og hann hefði
getað gert það. Hann hlýtur að hafa
vitað um, hversu miklar tilraunir voru
gerðar til að vernda líf mannsins, en
hann skarst ekkert í þetta. Hvað sem svo
gerðist næstu viku eða næsta mánuð, ætti
fólkið enga sök á dauða þessa manns,
en ábyrgðin hvíldi á Játvarði konungi 7.
(heyr!) Játvarður Grey (utanríkisráð-
herra) hefur verið ráðunautur konungsins
í þessu, en Grey hefur komið fram sem
bleyða og skálkur í öllu, er snertir vel-
ferð þessa lands« o. s. frv. — Hvað mundi
verða sagt, ef íslenzkir þingmenn töluðu
svona um æztu stjórnendur landsins? Það
er málfrelsi á Englandi. — Að loknum
ræðunum hélt mannfjöldinn allur af stað
með rauða fána í broddi fylkingar og
söng hersöng Frakka. Ætlaði múgurinn
að ráðast á hús spánska sendiherrans, en
ríðandi lögreglulið aptraði og sleit fánana
afþeim, sem báru þá. Á einn þeirra, er
tveir menn báru, var letrað stórum stöf-
um: »Til helvítis með morðingjann Al-
fonso« (þ. e. Alfons Spánarkonung). Þann
fána var lögreglan ekki lengi að krækja
í, reif hann allan sundur i tætlur og
braut stöngina í smámola.
Á Ítalíu urðu og allmiklar óspektir, en
ranghermt er það, sem staðið hefur í
blöðum hér, að dómkirkjan í Písa hafi
verið brennd til kaldra kola og halli turn-
inn nafnkunni hafi verið i hættu. Múg-
urinn gerði að eins tilraun til að kveikja
í kirkjunni, og hafði eldurinn læst sig í
aðalhurðina, en var slökktur, áður en
verulegar skemmdir urðu af. Hins vegar
komst múgurinn inn i aðra kirkju i Písa,
»kirkju hins heilaga kross í Jerúsalem«,
velti þar um koll ölturum, fleygði skraut-
gripurn kirkjunnar og búnaði á víð og
dreif, og stórskemmdi málverkin, og voru
eitt eða tvö allmikils virði.
Á Spáni urðu ekki verulegar óeirðir út
af lifláti Ferrers, en það hafði samt þau
áhrif, að ráðuneytið sá sér ekki fært að
vera við völdin, eptir allmikla sennu í
þinginu. Forsætisráðherrann, Maura, sem
talinn er mikill og rökfimur ræðugarpur,
hélt tveggja klukkutíma langa ræðu, til
að svara árásum Moret’s foringja frjáls-
lynda flokksins, er ákærði stjórnina fyrir
ýmiskonar gerræði, bæði liflát Ferrers o. fl.
Og þótti Maura svara svo vel fyrir sig, að
mennhugðu, að stjórninmundi sitja föst eptir
sem áður, en litlu síðar varð einn ráðherrann