Þjóðólfur - 12.11.1909, Blaðsíða 3

ÞJOÐOLFUR
187
lyndari en þeir, sem ófrjálslyndari eru
kallaðir, og svo leggja nýjar stjórnir sig
optast í lima að sýna sig sem íhaldssam-
astar og varfærnastar, til þess að vera ekki
sakaðar um gapaskap. Það verður optast
dálitið annað upp á teningnum, þá er
ábyrgðin kemur til skjalanna og þeir
komast sjálflr til valdanna, sem tannhvass-
astir eru áður og vandlætingasamastir um
gerðir valdhafanna. Hvað það á að
þýða, að Scavenius ætlar að semja við
Islandsráðherrann um viðskiptaráðunaut-
inn, er ekki gott að vita, líklega í þá
átt, að fá hann kallaðan heim aptur eða
eitthvert danskt eptirlit haft á honum,
gerðurt.d.að beinni undirtyllu dönsku kon-
súlanna eða eitthvað því um líkt.
I.
Islendingar eru og hafa verið frá upp-
hafi vega sinna söguþjóð og það í tvenn-
um skilningi. Lif þjóðarinnar hefur vei-
ið að mörgu leyti viðburðaríkt, og vér
höfum átt fjölda at mönnum, er verið hafa
sérkennilegir og sögulegir fyrir margra
hluta sakir.
I öðru lagi hefur þjóðin verið elsk að
öllum sagnafróðleik og sagnaritun. Bera
vott um það meðal annars íslendingasög-
urnar, tilvera þeirra og vinsældir. Þær
hafa verið sá Mímisbrunnur, er alþýðan
hér hefur ausið af sögufróðleik sinn og
þekkingu á forntíð Islands. Og þær eru
og munu jafnan verða gimsteinn íslenzkra
bókmennta.
Frá því sögur hófust hér á landi hafa
Islendingar unnað öllum sagnafróðleik,
og framan af og það til skamms tíma,
hafa þeir kunnað þá list, að segja sögur,
I fornsögunum er eigi svo sjaldan minnst
á menn, er sögðu sögur og skemmtu öðr-
um meö því. Fórst sumum það svo vel,
eptir þvl sem ráða má af sögunum, að
það hefur verið með afbrigðum gert, og
nautn að hlýða á.
Eitt sinn er þess getið, að íslenzkur
maður ungur kæmi til Haralds konungs
harðráða Sigurðssonar og beiddi hann á-
sjár. Konungur spurði, hvort hann kynni
nokkur fræði. Hann létzt kunna nokkr-
ar sögur. Veitti konungur honum þá
vetrarvist, en ákvað, að hann skyldi ávalt
skemmta, er menn vildu. Og svo gerði
hann.
Aflaði hann sér skjótt vinsælda hjá
hirðinni, og gáfu menn honum klæði, en
konungnr gaf honum gott vopn í hönd
sér. Leið nú svo fram til jóla, en þá
ógladdist íslendingurinn, Konungur fann
það og spurði, hvað til bæri ógleði hans.
Hann kvað það koma til af mislyndi
sínu. Eigi trúði konungur því. Gat hann
þess til, að nú mundu sögurnar þrotnar,
»því að þú hefur«, segir konungur, »jafn-
an skemmt hverjum, sem beitt hef-
ur í vetur og löngum bæði næt-
ur og daga«. Islendingurinn kvað rétt
getið; en »sú ein er sagan eptir, er eg
þori eigi hér að segja, því það er útfar-
arsaga yðar«. Þá sögu kvaðst konungi
sér vera mesta forvitni að heyra, og bað
hann helja sögu þessa fyrsta jóladag.
»Mun eg svo stilla til með þér«, segir
hann, »að jafndrjúg verði sagan og jólin,
°g ekki mttn þú á mér finna, hvort mér
þykir vel eða illa«. Svo fór, sem kon-
ungur ákvað; en sumum þótti íslending-
urinn djarfur að segja þessa sögu. Lfk-
aði sumum vel frásagan, en öðrum fannst
minna um. Það var jafnsnemma að jól-
in þraut og sögunni var lokið. Þótti
kontingi sagan allvel sögð og hvergi vik-
ið frá þv/, sem efni stóð til, en spurði,
hver honum hefði kennt. Hann svarar:
»Það var vandi minn úti á íslandi, að
eg fór hvert sumar til þings og nam eg
hvert sumar nokkuð af sögunni, en Hall-
dór sagði Snorrason. »Þá er eigi undar-
legt«, segir konungur, »að þú kunnir vel,
er þú hefur af honum numið, og heldur
mun þessi saga þér að gagni vera. Skaltu
með mér velkominn hvern tíma, er þú
vilt með mér vera«. — Var hann sfðan
með konungi um veturinn.
Saga þessi sýnir það tvennt, að menn
hafa kunnað sögur og sagt vel frá, ogað
sögur hafa verið sagðar á alþingi 1 þá
tíð. Er getið um það vfða í sögum vor-
um, að menn sögðu sögur þar bæði af
ferðum sínum 1 öðrum löndum, og af
konungum og öðrum mönnurn, er þeir
heimsóttu. Var að þessu skemmtun mikil
og fróðleikur.
En gera má ráð fyrir, að stundum
hafi sá, er söguna sagði, vikið ýmsu við,
og fært á betri veg, ef 1 hlut áttu vinir
hans. — Hitt átti sér og einnig stað, að
hallað var réttu máli í frásögninni til
hins lakara. Hafa þar ekki allir verið
jafnvandir að virðingu sinni og óhlut-
drægni í frásögninni og Haildór Snorra-
son var, að dómi Haralds konungs.
Sem dæmi um óráðvendni í þessu efni
er frásaga Gunnars Lambasonar um Njáls-
brennu í jólaveizlunni hjá Sigurði jarli 1
Hrossey. Var hann fenginn til að segja
tíðindi þau, er gerzt höfðu um brennuna,
og settur undir hann stóll. Kára Söl-
mundarson bar þar að, er Gunnar sagði
frá, því hann var þá einnig staddur í
Orkneyjum, og hlýddi til á meðan. Þetta
var á sjálfan jóladaginn. Þar var og
staddur konungur sá er Sigtryggur hét.
Hann spurði: »Hversu þoldi Skarp'néð-
inn brennunni?« »Vel fyrst lengi vel«, sagði
Gunnar, »en þó lauk svo, að hann grét«.
Og um allar sagnir, segir sagan, að hann
hafi hallað til, »enn ló víða frá«. Kári
stóðst þetta ekki, hljöp inn rneð brugðnu
sverði og hjó á hálsinn Gunnari Lamba-
sjmi og svo snart, að höfuðið fauk upp á
borðið fyrir konunginn og jarlinn, er til
borðs sátu. —: Mun margur kalla, að það
hafi verið makleg málagjöld.
Þegar ritlistin kom til sögunnar og
barst hingað til landsins, urðu ýmsir til
þess að færa í letur það sem við bar og
skeð hafði. Með þvf hófst sagnaritunin
hér. Eigum vér þar stórmikið að þakka
mönnum eins ogAra fróða, Sturlu
Þórðarsyni, Snorra Sturlusyni,
Sæmundi fróða og mörgum fleiri.
í klaustrunum var og margt skrásett, og
eiga vafalaust margar af sögum vorum
rpt sfna að rekja til þeirra. En þegar kem-
ur fram yfir 13. öld, fer heldur að draga úr
íslenzku sagnarituninni. Þó verða ávallt
einhverjir til þess að halda uppi sagna-
ritun, sem mest er þó fólgin í þvf, að
skrifa annála um tíðarfar, eldgos og ann-
að er við bar og þótti f frásögu færandi.
Meðal þeirra, er þetta gerðu, er Björn
J ó n s s o n bóndi á Skarðsá í Skagafirði.
En jafnvel þó sagnarituninni hnignaði
frá því, er áður var, þá heldur hún þó
jafnan áfram öld fram af öld. Hún deyr
aldrei út, jafnvel ekki, þá er myrkvast er
yfir þjóðlífinu hér á landi. Sagnaritunin
og sögufróðleiksþráin er svo sterk og rót-
gróin í eðli þjóðarinnar, að þetta hvort-
tveggja helzt við, hvað sem annars ágeng-
ur og hvernig sem högum þjóðarinnar er
að öðru leyti háttað.
A 18. öld og fyrri hluta 19. aldar eru
hér á landi ýmsir menn, er rita bæði sög-
ur almenns efnis, þætti um einstaka menn
og viðburði o. s. frv. Má þar fyrstan
telja Jón sýslumann Espólín. Hið
mikla og merkilega rit hans, Árbæk-
urnar, mun jafnan halda á lopti minn-
ingu þessa merkismanns, sem á fáa sína
lfka.
Þá má nefna Gísla Konráðsson,
sagnfræðinginn fjölfróða. Ritaði hann upp
viðburði og æfiatriði manna, er honum
þóttu að einhverju leyti merkir eða einkenni-
legir. Eigum vér honum meðal annars að
þakka, að til er nákvæm saga, bæði um
Natansmálið og fjárdrápsmálið í Húna-
vatnssýslu. Og ótal margt fleira mark-
vert hefur hann skrásett og forðað þann-
ig frá glötun og gleymsku.
Nefna mætti enn fleiri frá þessum tíma,
er rituðu upp ýmislegt, bæði sagnir um
einstaka menn og atburði, en því verður
að sleppa. — En minna mætti í þessu
sambandi á sagnaþættina, sem kom-
ið hafa og eru að koma út í Þjóðólfi.
Eru þeir margir einkar fróðlegir og ólíkt
gagnlegri og hollari til lesturs fyrir al-
þýðu, heldur en útlenda söguruslið, sem
flest blöðin flytja og hafa flutt.
5. N.
frá „Thore“-félaginu.
Það ætti reyndar ekki að vera þörf á
að mótmæla annari eins vitleysu og þeirri,
sem Reykjavíkurblöðin tvö hafa reynt að
útbreiða um það, að ráðherrann hafi lán-
að „Thore‘‘-fé,aginu úr landssjóði, eða
látið landsbankann lofa því hálfrar mil-
jónar króna láni, eða meira.
Til þess þó að stemma stigu fyrir þess
háttar rógburði í eitt skipti fyrir öll, skal
eg hérmeð lýsa yfir því, að pað er tilhœlu-
laus lygi, að »Thore«- félagið hafi iekið
á móti, eða fengið loforð um eins eyris
lán, eða fyrir/ramborgun i nokkurri
mynd, enda hefur féiagið ekki þurft á
því að halda. Sérhver, sem hér eptir flyt-
ur slíkar lygar um félagið, til að vinna
því tjón, verður látinn sæta ábyrgð, og
hef eg þegar gert ráðstöfun til málshöfð
unar gegn blaðinu „Lögrétttu" fyrir grein
þess 13. okt.
Eg hafði ekki búizt við því, að landar
mínir þökkuðu mér með skömmum það
starf, sem eg hef árum saman unnið að
því að bæta íslenzkar samgöngur, og eytt
til tíma og fé, og án þess, að eg vilji gera
ofmikið úr sjálfum mér, finnst mér þó, að
enda þótt eg fái engar þakkir fyrir það
fé, sem eg hef sparað íslandi með þvf að
færa niður flutnings- og fargjaldið með
gufuskipunum, þá ætti það þó að leysa
mig undan því, að vera skammaður og
svfvirtur í íslenzkum blöðum.
Á meðan Sameinaða gufuskipafélagið
réð eitt öllu um íslenzkar samgöngur, var
flutningsgjaldið 25% hærra á sumrutu, en
nú og á haustum 40% hærra.
Ef talið er, að flutningsgjald af vörum
með gufuskipum til og frá íslandi, sé nú
hér um bil 1200,000 kr. á ári — „Thore"
hefur síðustu tvö árin fengið 1 flutníngs-
gjald hér um bil 670,000 kr. að meðaltali
þar af nálægt þriðjung um vetrarmánuð-
ina — þá nemur niðurfærslan á ári:
25 % af kr. 800,000 = kr. 200,000
40% — — 400,000 = — 160,000
kr. 360,000
Þegar hér við bætist, að farbegagjaldið
er sett niður um nál. 30% og fæðispening-
ar jafnmikið, þá eru það engar ýkjur, þótt
eg segi, að landið grœði nú sem svarar
400,000 kr. árlega i samanburði við eldra
verðlagið. Og þó blygðast menn sín eigi
fyrir að ausa það félag auri, er smám
saman hefur sparað landinu fé, svo mil-
jónum skiptir; eg hef nú rekið gufuskipa-
ferðir til íslands í 13 ár, og einatt gert
það styrklaust.
Eg skal, í sambandi við þetta, leyfa
mér að gera nokkrar athugasemdir út af
þeim gersamlega ástæðulausu árásum, sem
beint er að stjórnarráðinu út af samningn-
uro við „Thore". Gamla máltækið, „að
margur heldur mann af sér“, sannasthér,
því að svo laust virðist sumum mönnum
vera orðið gerræðið, að af því að ráðherra
erívináttu við framkvæmdarstjóra „Thore"-
félagsins, þá geta þeir ekki, eða vilja ekki
trúa því, að hann láti hagsmuni landsins
sitja fyrir öllu öðru.
Sannleikurinn var þó sá, að stjórnar-
ráðið var svo óvægið í samningunum við
„Thore", að mér hlaut að þykja nóg um.
Menn geta að eins borið samninginn við
Sameinaða gufuskipafélagið undanfarin ár
saman við samninginn við „Thore". Mér
virðist það beinlínis ganga næst því að
vera móðgandi, er stjórnarráðinu þótti
nauðsyn á að taka það fram í samningn-
um, að framkvæmdarstjóri Thorefélagsins
161
orðum, Avon lávarður, sem fulltrúi laganna ábyrgist eg, að þér verðið í öruggri
gæzlu, þangað til krafizt verður, að eg láti yður úr mínum höndum«.
„Þú ert trygðatröll, James".
„O, sei—sei, þetta er alveg lögum samkvæmt. Eg býst við, að þér hafið
ekkert hér við að athuga, sir Lothian Hume".
Sir Lothiam yppti öxlum og leit illilega til hans. Sfðan sneri hann sér að
frænda mlnum.
„Við eigum ennþá ofurlítið óútkljáð okkar 1 milli", sagði hann, »Viljið þér
gera svo vel og tilnefna einn af vinum yðar. Hr. Corroran, sem situr úti í
vagninum mínum, mun gæta minna hagsmuna, og gætum eftil vill hittst snemma
í fyrra málið".
»Með ánægju" svaraði frændi minn. Eg ímynda mér, frændi, að faðir þinn
muni ekki skorast undan að vera einvígisvottur minn. Vinur yðar getur snúið
sér til lautinants Stone í Munkaeik, og bezt að hann gerði það sem fyrst".
Þannig lauk þessum kynlega fundi. Eg hljóp til æskuvinar míns og reyndi
að segja honum, hvflíkt gleðiefni hamingja hans væri mér, og hlustaði á full-
yrðingar hans um, að ekkert mundi nokkru sinni geta dregið ur því vináttu-
þeli, sem hann bæri til mín. Frændi rninn hnippti í öxlina á mér og við vorum
í þann veginn að fara, en þá kom Ambrosius til hans með undirgefnissvip
því að hann hafði nú dregið aftur járngrímuna yfir allar ástríður sínar.
„Fyrirgefið, sir Charles", sagði hann, „en mér er mikiJ. raun að sjá, hvernig
slifsið yðar er bundið.
„Þér hafið rétt að mæla, Ambrosíus", svaraði frændi minn. »Lorimer legg-
ur sig allan fram, en hann hefur aldrei getað fyllt upp í það skarð, sem eptir
yður varð“.
»Mér mundi þykja það mikill heiður, að mega þjóna yður, sir Cbarles. En
þér verðið að viðurkenna, að Avon lávarður hefur eldri kröfur til mín. Et
hann vildi sleppa mér—“.
»Þér megið fara, Ambrosius, þér megið fara!“ sagði Avon lávarður. »Þér
eruð fyrirtaks þjónn, en návist yðar er orðin mér kvalræði".
„Þökk, Ned, sagði frændi. C’est le meilleur valet possible1)- En þér rnegið
ekki yfirgefa mig aptur eins snögglega«.
„Leyfið mér að gera vður grein fyrir ástæðunum, sir. Eg hafði afráðið, að
segja upp vistinni, þegar við værum komnir til Brighton. En þegar við ókum
um daginn út úr þorpinu, kom eg auga á konu, sem ók í léttivagni, konu, sem
eg vissi, að hafði verið í mjög nánum kynnum við Avon lávarð, þó að eg vissi
1) 0: Þetta er sá bezti þjónn, sem á verður kosið.