Norðanfari - 18.02.1874, Blaðsíða 2
— 14 —
LTTIÐ EITT UM STJÖRNARSKIPUNAR-
MÁLTÐ.
(Framhald).
Vjcr Bkildum þar vif> landa vorn Gísla
llrynjúlfsson seinast, sem hann haffci brotibskip
Bitt á skeri því sem nefnist „samli sáttmáli* og
rak nndan á flaka einum, sem hann kallar „Rjett
íslendinga í Noregi". Oss er nú úkunnugt um,
livert hann hefir síban náb landi, en úlíklegt
þykir oss, afi hann hafi náb gófri landtbku eba
tryggri höfn, rneb þeirri stefnu sem hann liaffei,
og rsem vjer höfum lýst ab nokkru hjer ab
framan. þafi er annars skafi, afi menn hafa
eigi fengib, svo vjer vitum, nifuriag greinar
hans, svo sjef) verbi ab liverri nifurstöbu hann
heíir komist — eba hvert nokkurri — nm sam-
bandib milli Islands og Danmerkur. En þab
bætir nokkub til ab G. Br. er af> vorri hyggju
höfundur greinar þeirrar í „Ðagstelegrafen®
sem vjer skýrfmm frá fyrst í þætti þessum;
svo þegar allt er borib saman, nrá fara nærri
um þab hverra stjúrnarkjara G, Br. vill unna
oss löndum sínnm ( sambandinu vif) Danmörku.
Vjer skulum af) svo stöddu ekki nppkvef a nokk-
urn dúm hjer ab lútandi, lieldur í fám orfum
láta uppi vort a'lit um þab, hvernig þessu sam-
bandi eigi ab vera hlttab eptir því sem vjer
höfum skynjab þetta naál, svo menn geti vænt
. þess, ab þab verfi hvorutveggi þjútinni til heilla
og sæmdar.
þegar ræ?a er um samband milli íslands
og Danmerkur, getur naumast orbib spurning
um nema tvcnns konar samband; annafhvort
þjúbar- og þingsamband (realunion) eba höfb-
ingjasamband (peronalunion), því Danir munu
naumast nú iijeban af fara aptur ab ota ab oss
innlimun (incorporation) fyrst þeim hefir tekist
evo illa meb liana ab undanförnu bæbi hjer og
í Sijesvík. Vjer skulum nú sleppa aiveg ab
nefna á nafn þann rjett, sem ísiandi ber til
sjáifsforræbis, eptir gömlum sáttmálum, sögu-
legri rás vibburbanna, afstöbu landsins o. s. frv.,
heldur halda oss til þeirrar hlibarinnar á málinu
sem horfir beinast vib, sem er hagsmunir landsins
og beggja þjúbanna yfir höfub. því vjer skul-
um aldrei efast um þab, ab Ðanir vilja í raun-
inni haga sambandinu svo ab oss megi verba
ab eem beztu gagni. Hitt er annab mál, ab
þeir eins hjer á eptir, sem bingab til, líti ekki
rjett á hagnab vorn í þessu tilliti.
Af stjúrnarskrár frumvörpum þeim , sem
iögb bafa verib fyrir undanfarin alþing, höfum
vjer fengib ab sjá sýnishorn af þvf, hvernig hin
danska stjúm hefir hugsab sjer sambandib milli
Isiands og Danmerkur eptirieibis, Vjer eigum
sem sje engan þátt ab taka í hinu almenna
löggjafarvaldi rikisins, og ekki heldur bera neitt
af þeim gjöidum, sem ganga til sameiginlegra
ríkisþarfa. Einhver hinna dönsku rábgjafa á
ab hafa á hendi æbstu stjúrn Islands mála —
eins sjerstakra, sem sameiginlegra, — meb á-
byrgb fyrir hinu danska ríkisþingi, en ekki
fyrir alþíngi. Æbeta stjúrn landsins lijer inn-
anlands (Landshöfbinginn) á ab standa undir
rábgjafanum og vera honum alveg háb, og vcrb-
ur hún því í rauninni ábyrgbarlaus fyrir al-
þingi. Úr þessu hefir nú alþing viljab bæta
meb breytingar- og vibauka uppástuugum sín-
um, svo eem meb því, annabhvort ab hafa æbstu
stjúrn laridsins alveg innlenda, og erindsreka í
Kaupmannahöfn, sem flytji málin fyrir konung
í umbobi landstjúrnarinnar, eba þá meb því ab
hafa sjerstakan rábgjafa fyrir Islands málum vib
Tilib konungs I Kmh. meb ábyrgb fyrir alþingi,
sem hafi sæti í ríkisrábinu fyrir Isiands hönd,
taki þátt í stjúrn hinna sameiginlegu mála ab
því er Island snertir og s. frv. f>ab er nú aub-
sætt ab yrbi þessum breytingarnppástungura al-
þingis framgengt, bættu þær mikib úr skák, og
gjörbu sambandib ab mun vibunanlegra. £n
sá er gallinn á öllu þessu, ab þetta fyrirkomu-
lag er eitthvert stjúrnlagalegt vibrini; þab er
hvorki fugl nje fiskur, sem menn segja, heldur
sú úfreskja sem ekki á sinn líka f heimí. Ef
Islendingar iiugsa sjer á annabborb ab bsílda
þjúbsambandi vib Dani, hljúta þeir ab halda
þingsambandi vib þá líka. þeir liljúta ab hafa
fuiltrúa sína á ríkisþingi Dana ab rjettri tiltöiu
vib þá, bæbi til ab taka þátt í undirbúningi al-
mennra laga, ab því er Island snertir, vakayfir
gjörbum þess rábgjafa sem liefir á hendi Islands
mál, kalla hann til ábyrgbar ab því er snertir hin
saineiginlegu mál o. s frv, Island hlýtur og
ab leggja fje tii almennra ríkismála , ab þeirri
tiltöln sem þab kann ab hafa not þeirra. I
þannig lögubu fyrirkomulagi skiljum vjer full
vel, ab þab geti haft sína kosti vib sig; ab
minnsta kosti hefbuni vjer þá fulla vissu um
stjúrnlagalegan rjett vorn, hvernig sem oss á-
stundum kynni ab takast ab gjöra hann gild-
andi. En meb hinu fyrirkomuiaginu mundum
vjer ieiba yfir oss, ekki ab eins mestu rjettar
úvissu, hoidur fullkomib rjettleysi, sem gæti orb-
ib oss háskalegt meb tíb og tíma. þab er aub-
sætt, ab þeim sem liafa fundib upp á þcssu öf-
uga rjettleysis fyrirfcomulagi, hefir gengib þab
til ab gjöra stjúrnarathöfnina sem allra kostn-
abar minnsta fyrir landib. Og víst er um þab
ab ef vjer tækjum upp þingsambanú vib Dani
meb þar af leibandi stjúrnarfyrirkomulagi, mundi
þab verba íjarska kostnabar. samt og máske
kostnabarsamara en evo, ab landib gæti borib
hann ab sinni. En livab um þab ; vjer megurn
ekki seija rjett vorn fyrir peninga, og vjer
megum ekki iiorfa í skildinginn þegar um hags-
muni Iands vors er ab gjöra, um allar úkomn-
ar aldir. Iljer er því spurningin sú, livort
nokkur til knýjandi ástæba sje fyrir oss, ab
ganga í þjúbar- og þingsamband vib Dani, og
hvert nokkurs sjerlegs bagnabar sje af því ab
vænta fyrir land vort. Úr þeosari spurningu
skulum vjer nú leitast vib ab leysa,
Ab undan förnu hefur verib talab svo, ab
þessi mál væri sameginleg fyrir gjörvallt kon-
ungsrfkib, og þá einnig fyrir ísiand: 1. kon-
ungur og konungserfbir, 2. fjárhagurinn, ríkis-
skuldir og ríkis eignir, 3. vörn ríkisins á landi
og sjú, 4. utanríkisstjúrnin, 5. hæztirjettur, 6.
háskúiinn, 7. hegningarhúsin og 8. pústgöngnr.
Vjer skulum nú skoba hvers liagnabar cr ab
vænta fyrir ísland af því, ab eiga ab nafninu
hlutdeild í þessum málum, eba hvort nokkur
naubsyn ber til ab þab taki þáttístjúrn þeirra.
Um konung og konungs erfbir þarf eigi ab tala
því þab er vitaskuld, ab hvernig sem sambatid-
inu kann ab veiba hagab, verfur hvortveggja
sameginlegt meb bábum þjúbunum. Fjárhagur-
inn er nú abskiiinn meb stöbu lögunum 2 janú-
ar 1871 , svo eigi þarf beidur ab fjölyrba um
hann. Og þó vjer íslendingar sjeurn þar svo
hart leiknir meb fjárútiátin, ab vjer getum naum-
ast látib þab úátalib,, þá munum vjer þú aidrei
kjúsa, ab fjárhagnum verbi blandab saman apt-
ur, svo allt lendi í sama krullinu sem áb-
ur var. Um vörn ríkisins, eba herinn og flot-
ann, er þab ab segja, ab eins og þetta hvorugt hef-
ur komib oss ab hinu minnsta lialdi hingab til,
eins mundi þab eigi verfa oss ab hinu minnsía
gagni framvegis. þab liggur sem sje í augum
uppi, ab ef einhverjum kynni ab detta í hug
ab slást upp á landib meb úíribi, þá gætu Ðan-
ir eigi veitt oss minnstu lijálp, því þar sem þeir
eigi hafa getab ab undan förnu bægt fáeinum
fiskiskútum frá ab eybileggja annan abal bjarg-
ræbisveg landsmanna, fiskiveibarnar, þá mundu
þeir eigi geta varib oss fyrir öfrum meiri á-
rásum. Meira ab segja ein ræningja skúta gæti
inntekib allt Island, án þess Danir fengju nokk-
ub vib því giört, Engin heilvita Islendingur
mundi því viija leggja einskilding tii hinna sam-
eginlegu hermála. Vjer fáum heldur eigi sjeb
ab utanrikis stjúrnin geti unnib Islandi nokk-
urn verulegan liag ; ab minnstakosti hefur henni
ab undanförnu eigi tekist, ab rjetta hluta Is-
lendinga á múti útlendum ránsmönnum, og
þab er þá, ab vjer ætlum, hife eina mál sem lib-
veizla ulanrlkisstjúrnarinnar Iiefnr verib leitab
til hjeban. Vibskipti Islands vib önnur lönd
nmnu verba lítil önnur en um verzlunarmál, og
þab einkum vib norbur lönd. Mundi oss því
geta orbib borgib meb ab hafa Agenta í bin-
um 8tærri verzhmarstöbnm, og gæti þab eins
vel komist á fyrir tilhlutun landstjúrnarinnar
hjer, eins og fyrir milli göngu utanríkisstjúrnar-
innar. Hæzti rjettur er nú sem stendur æbsti
dómslóli í íslenzkum málum; en þegar nú ai-
þing fengi löggjafarvald, og bjer yrbi stofnabur
lagaskúli, sem vjer teljum sjáifsagt ab hljúti ab
fylgjast ab, mundi hæzti rjettur eigi geta til
lengdar dæmt í íslenzkum máhim, því brábum
mundu lögin skiptast, og iaga ákvarbanirnar og
lagakennslan verba úlík því sem er í Ðanm.
sökum þcss hvab flest er lijer frá brugbib og
úlíkt því sem þar er. Hæzti rjettur mundi þvf
þegar fram libu stundir, komast f rábaleysu
meb íslenzk mál, og leggja nibur sjálfkrafa
þann rjett sem hann hefur til ab dæma í þeimn.
Iláskúlinn hefur verib, og cr enn, sameginleg
vísinda stiptun fyrir allt konungsríkib, og ís-
lendingar njúta þar árlega töluverbs styrks.
Ef vjer fengjum nú reglulegan iæknaskúla og
lagaskúla hjer á landi, livyrfi ab mestu sú naub •
syn sem á því Iiefur verib fyrir Islendinga, ab
sækja menntun sína til háskúlans ; enda hyggj-
um vjer, ab sú mentun sem þeir gætu aflab
sjer hjer á landi, mundi verba í reyndinni fullt
eins happasæl og nota drjúg, eins og sú ment-
un sem þeir fá nú vib háskúiann, þú hún sie
mikil ab yfir varpi. Og þar sem nú háskólinn
er frjáls stiptun, ætli ekkert ab geta verib á
múti því, ab Islendingar sæktu þangab lil ment-
unar, þegar þeim rjebi svo vib ab horfa, þú
ekkert stjúrniaga band helgabi þeim rjett til
þess. Enda mundi heldur eigi loku skotib fyr-
ir þab, ab þeir gætu súkt til háskúla í öbrum
iöndum ef svo vildi verkast eins og Isiending-
ar gjörbu til íorna. Ialand hafbi töluverban
hagnab af því, ab hafa hegningar hús sameig-
inleg meb Ðönum, því Danir kostubu fanga-
haldib ab öllu leyti. En nú er þessum kostn-
abi velt upp á landib meb hinum riýu hegning-
arlögum, og liinum öbrum iaga ákvörbunum
sera standa þar f sambandi vib, svo um þaber
nú ekki framar ab tala. Eins er um pústgöng-
urnar, ab rneb tilsk. 26. febrúar 1872 eru hin-
ar íslensku pðstgöngur (hjer innanlands) skild-
ar frá pústgöngum ríkisins og gjörbar ab stipt-
un sjer, sem landib má bera af allan kostnab.
þab cru einungis pústferbirnar á milli Islands
og Danmerkur sem enn eru sameiginlegar og
teljum vjer þær ekki svo alsendis naubsynlegar,
ab þeirra mætti eigi án vera ef svo vildi verk-
ast. J>ab er ab eins fyrsta pústferbin á vorin,
og hin síbasta á haustin, sem koma öliu land-
inu ab haldi. Hinar abrar pústferbir eru ab
mestu ef ekki öllu ieyti til hagnabar fyrir Reykja-
vík og næstu sveitir þar í grend. Annars sjá-
um vjer ekki neitt á múti því, ab vjer getum
sjálfir haldib uppi samgöngum milii Islands og
Danmerkur á egin kostnab, þegar vjer yrbum
fjár vors rábandi, og ab svo mikiu lcyti sera
þess þyrfti meb.
Vjer höfum þannig sýnt ljúslega frammá,
ab þab eru abeins örfá mál, er vjer höfum sam-
eiginleg meb Ðönum nú sem stendur; og þessi
fáu mál eru þannig lögub, ab vjer getum eigi
vænt neins sjerlegs hagnaba,r af því fyrir landib,
ab eiga hlut f þeim ab nafninu til. En allra
sízt getur þab verib tilvinnandi fyrir þau mál,
ab ganga í þab samband vib Ðani, sem bæbi
er úeblilegt, og hefur fjarska mikin kostnab í
för meb sjer.
Niburlag síðar.
Ilerra ritstjúri!
Eptir áskorun þeirri, er jeg setti fblab yb-
ar nr. 21—22 f. á., áttu nokkrir búendur úr Eya-
íjarbarsýslu fund meb sjer á Akureyri, hinn 12.