Norðanfari - 18.07.1874, Blaðsíða 2

78 —
elns vel læsir yGr IiöfuS á danskar bækur eina
og t. a. m. Gísli Brynjóifsson. Enn þaíi er satt,
og rná ekki gleymast, af> engum þeirra niun
Ijösf, efcur einu sin'ni sýnt, hvernig lesa megi,
eta lesa megi yfir, danskar bókmentir svo
ab út korni frifarsamningur milli vor og Dana.
Vjer höfuni sjálfir lesib mikiö í dönskum bók-
mentum — Gutfræfi, sögu, skáldskap, heim-
speki — og höfum opt dá&st ab ritsnilli Dana;
flestir menntamenn á Islandi hafa þó iesiB enn
meira enn vjer sjálfir, enn aldrei höfum vjer,
þa& er vjer niunum, heyrt nokknrn slíkan les-
ara fara því framm, ab í slíkum lestri mætti
finna friíarmiölan milli vor og Dana. þab má
því víst ætla á þab rnefi nokkurnveginn vissu,
aB friBarmiMun slík sje ekki auBfundin og þurfi
því bæfci glöggskygni og elju tii afc Bfinna hana
út“; enn af> henni fundinni þurfi fjölmenna afc-
sókn þjófcarinnar til afc hcyra og skilja frifcar-
postulann og hlýfca honura. Enn nú kemur
spanskan: Gísli verfcur afc vera nifcri vifc há-
skólann í Ilöfn allan veturinn til afc lesa yfir
íslcnzka bókfræfci. Ilann hefir því sumarifc afc
eins til afc lesa yfir bókfræfci Dana uppi á Is-
landi. þá eru allir þeir, er Danir, Gísli efcur
nokkur önnur skynserni gædd vera getur ællast
tii efcur vonafc efcur æskt afc heyri Gísla komu-
ir á vífc og dreif út um land og sufcur um sjó.
þ>eir sem cptir sitja eru einstaka embættismafc-
ur, kvennfólk, börn og útlifafcir sjómenn. Vjer
höfura hjer fyrir augum Reykjavík einungis,
því hvergi verfcur annarstafcar á landinu slík-
um fyrirlestrum sem hjer ræfcir um, nje nein-
um öfcrum vifc komifc nokkurn. tíma árs. Nifc-
urstafcan verfcur þá afc „frifcarfurstinn“ finnur
engann heima til afc hlusta á evangeiíum sitt.
Vjer þykjumst nú hafa nægilcga sýnt og sann-
afc hvíiíkt barnaæfci þessi frifcarmifclun Gísia er
hvar sem á hana er litifc. Og vjer leyfura oss
afc gjörast svo djarfir afc læfca því afc stjórn
vorri, afc þafc þurfi enga fjölkyngi af þessu tægi
til afc eætta oss og Danj; aflur galdurinn er afc
Dauir og stjórn þeirra sýni þafc í verkurn sfnum,
afc þeir vilji hafa frifc andans vifc oss og viiji
afc vjer höfum frifc og sátt vifc þá. En þessu
virfcist 08s þeir hafa gleymt í þessu máli, og
þafc svo, afcundrum sætir. Um leifc og Gísla er
fengifc embættifc vifc báskólann I Ilöfn og liálf-
gjört fjöikyngis starf á ísiandi, mefc fje úr rík-
issjófci, er þeim manni, sem vjer eigum einum
afc þakka þafc, sem glefcilegt er f stjórnarskrá
vorri og fagnafcarríkt fyrir þjófcafmæli vort sýnd
sú giafcning af sijórninni, afc iiann er sviptur þeim
vísinda styrk er hann hefir notifc nokkur ár svo
sem þokkabótar fyrir þafc, afc hann var sviplur
embætti er hann sat f um árifc, sællartninning-
ar, er þjófcfundurinn var lialdinn. Heyrifc og
skilifc, Islendingar! Hann sem frægur er orfc-
inn um alian merintafcan beim, þar sem orfcifc
frelsi má færa yfir varir sjer, fyrir þafc ai hafa
búifc þjófc sinni á þúsund ára afmæli bennar
þann fagnað allan er þafc færir herini, liann fær
þessi laun bjá stjórn vorri einmitt um lcifc og
hún er afc launa öfcrum fyrir þeirra þátt f
stjórnarskránni, um leib og hún skýrir oss frá afc
sjer sje hjartans ánægja afc veita oss hana, og
um leib og hún er afc skýra öirum út í frá, frá
því afc hún sje oss fagnafcar efni, Hjer standa
verk og orþ í þeírri þvögu mótsagnanna er cigi
verfcur ieyst nema mefc þeim eina iykli ab orfc-
in ofan á sje gagnstæfc gefcinu nndir riifcri: ofan
á sje uppgerfc ánægja, enn uudir nifcri þunghúin
þykkja. Og mefc því oss þykja verk manna
tryggvari sannanir fyrir bugsunarhætti þeirra,
*nn orfcin, þegar sitt fer í hvora átt, verk og
orfc, leyfum vjer oss afc draga þá einu skyn-
samiegu áiyktun er dregin verfcur af þessari
mcfcferb á þe|m Gísla Brynjúlfssyni og Jóni
Sigurfcssyni: afc etjóruinni iiafi þótt svo afc sjer
sorhfc af Jóni og tneiri hiuta, afc hún liafi orfcifc
afc veita oss meira enn henni var Ijúft, og því
ekuli Jóni launafc mefc launasvipti; enn hins
yegar þyki henni Stjórnarskráin mefc öllu raUp-
inu, svo ónóg til ab sætta oss og Dani, afc
Gísla þurfi afc fá til afc koma þar á sáttum er
skráin þrýtur. þafc er svo ólaglega lialdifc á
honum títuprjóninum þeim arna, efca hitt þó
heldur! Vox Populi.
„SÆMUNDUR FRÓÐI“
og „rnateralistarnir*.
þab má sjá marga rauna sjón í blöfcum
vorum, og á fám stöfcum á þessari syndugu
jörb gefur, jafnmikinn óhugnafc á ab líta, og í
blöfcunum í Reykjavík, Allstafcar kemur fram
undirstreymi rótgróins fjandskaparanda, alstafc-
ar er vopnum fordæmingarinnar haldifc á lopti,
og varla aidrei verfca tveir efca fleiri sundur-
mála svo per3ÓnuIegur þjóstur gleypi ekki skyn-
samlegan rökserndarekstur. En aldrei fer þó
verr en þegar nljósum“ Iýfcsins bregfcur upp á
mistliimin bókmennta vorra. Embættismenn-
irnir — þafc er eins og þeir gjöri sjer gylling-
ar til ab siga afc sjer lýfcnura , í stafc þess ab
vera hans leifctogar til rjettsýni og rjettlætistil-
finningar. Lýfcurinn — þafc er eins og hann
finni sjer skylt afc liggja í úlfsbam vib embætt-
ismennina. Og þó er þafc dagsanna, afc eng-
inn dugur getur orfcifc í samvinnu þess þjófc-
fjelags, þar sem slíkt er sambandib milli æfcri
og lægri. En þar sern menn skilja þafc sam-
band, þar viburkenna embættismenn í hugs-
un og verki, afc allir þeirra kraptar eiga ab
starfa afc því sem lýfcnum er til gófcs. þeir
eru oddvitar lýfcsins framfara-atorku. Ollu sem
er frjáht, framstarfandi og þarft í lífi lýfcsins er
embættismafcurinn skyldur að stefna framm og
beina í rjetta átt, og þ'afc því heldur sem hann
hefur fengið visindalega menntun og mcfc henni
fleiri tök tii andlegrar verklægni og verkdrýg-
inda enn hinn óupplýsti. En vjer ætlum ekki
afc fara lerigra út í þetta mál afc sinni; vjer
segjum afc eins embættjsmönnum sem öfcrum:
Burt meb ykkar persómjjpgu blaía-kammir I þær
eru ykkur öllum tii háfcungar, embættismönnum
þó allra mest!
Á mefcal margra sorglegra og sviplegra
sjóna í blöfcum vorum, er hifc óvísindalega,
eintrjáningsiega, þrönga og kærleikslausa, snib
sem cr í flestum ritgjörfcum um vísindaleg efcur
trúarbragfcaleg efni. þetta verfcur því sviplegra
þegar'menn koma úr frjalsara heimi, þar sem
eiska til vísindanna vekur djdpa rannsókn og
kveikir eldlegan áhuga og ósefcjandi þrá eptir
sannleikaiium; þar sem sannleikurinn sjálfur
er ekki lengur álitinn Kmonopol“ heldur alsherj-
ar gullnáma niannlegs anda; þar eem „dogma“
efcnr kirkjutrúarsetningin er ekki lengur rcifci-
svipa ofsækjanda klerkalýfcs , heldur afc eins
skjaldborg þeirra er hcnnar varnar þurfa og
ekki treystast afc berjast enni gófcu baráttu mefc
eigin vopnum.
Sjaldan hefur þetta ósnifc á vísindaiegri
ritgjörb sært osssvo tilfinnanlega sem í „Sæmundi
frófca“. í fyrstu örk þcssa^blafcs er farib all-
löngu máli urn þá 2 heimsspekinga fiokka er
telja má svo sem afcalflokka efcur frum-fara heirn-
spekilegrar rannsóknar nú á dögum. þessir
2 flokkar eru nú „Materialistar“ efcur náttúru-
spekingar, efnisspekingar og „Spiriíualistar efcur
andaspekingar. Dr. Iijaltalin er aufcsjáanlega
höfundur þessarar greinar, og afcai efnifc í henni
er afc sýna hversu háskalegur hinn fyrnefndi
flokkur sje fyrir trúar- og fjelagslíf mannkynsins.
Afcal atrifcib úr lýsingu dr. J. Ilaltalína á efuis-
spekingurn er þetta:
1. Afc þeir fylgi kenningu Augusls Comptes,
sje gagn8tæfcir allri trú, náttúrlegri sem opin-
beratri, þeir hangi vifc yfirborfc hlutanna, dragi
af þeim ályklanir gagnstæfcar rjetturn hugsun-
arreglum lendi því öll þeirra lærdómsbygging í
grauti og mótsögnuro, og falli um koll þegar
hún sje rannsökufc eptir ómótmælanlegum
hugsunarfræfcislegum reglum, þó hún kunni virfc-
ast Ijós og greinilcg fáfrófcum mönnum,
2. Grundvallarskofcun „efnamanna“ á hinum
ósýnilegu heimskröptum og liinni andlegu niej>
vitund vorri þykir Dr. II. ljóst afc sje svo fra"
leit ab hún styfcist vifc ekkert nema þeirra bug*
þótta og einhverja „hundavafcs- yfirferb á
liinum merkustu náttúru vifcburfcum og þeirraó*
mótmælanlega samanhengi.
3. Materialistar skofca manninn eins og eins*
konar vjel efca efnishrúgu.
4. Til Materialista telur Dr. H. Darwin og
þá er honum fylgja er komist hafa „afc þeim á*
lyktunum, er álíta (sic) mannkynib komib frS
öpum“. Slíkar humyndír telur Dr. H. rangar
og óþarfar eins og þær eru alveg ósannanleg*
ar, óriýtar og afvegaleifcandi í trúarefnum manna-
5. þessir nýju Materialistar „gjöra unga
menn óhæfilega til afc lesa gufcfræfcislegar bæk*
ur mefc andagt og umhugsun og gjörspilla stunú'
um öilum hugsunarhætti þeirra“. Hættan (yr'c
þessu fer svo mjög vaxandi afc þafc á sjer staÓ
vib flesta ef eigi aila háskóla Norfcurálfuniiaf-
6. „Hvernig hugsunarháttur slíkra manu*
muni gjörspillast geta menn leitt sjer í gru°
þegar höfufcaugnamifcifc er ab afsetja SkaparanU<
neita eigi afc eiris allri gufclegri opinberun, held'
ur og þar á ofan fótum trofca alla sifcafræb1
upphefja allan mismun milli gófcs og ills, dygb®
og ódygfca*.
7. Ab öfcru leyti hefir þessi gufcleysis heiiu*
speki gjÖFt gudfræöiimi og sifta'
frædinni niiliid gagn þar sem hún hebc
vakib gufcfræfcingana af deyffc þeirri er aldrei
eiga sjer stafc í slíkum efnum.
8. Siíafræfci og stjórnarfiæfci „hefir og feng'
ifc smekkinn af þessum apahatfa-nídí'
Uin“ ; frá þeirra skóla eru foringjar sameigU'
armanna mefc Öllum þeirra vitleysum og u®'
brotum útgengnir. þjófcfrelsismennirnir hafa
nú þegar fengifc lítinn fyrirlestur um þetta
almenna „jafnræfci“ og jafnræfcis gu®'
leysi, en annafctveggja verfcur hin núverandi
heimsmenntun afc falla í grunn og eptirkOlU'
endur þessara tíma verfca skrælingjum verrh
efca jafnvel afc mannætum, efca hin óstjórnleg*
fólkstjórn vorra tíma iilítur afc hníga ásamt aí'
kvæmi hennar er menn liafa skírt Socíð'
lismc og sameignarmenn, og þetta (sic) eru
menn nú farnir alvarlega afc óttast fyrir (sic) ó
báfcum helftuin hnattarins.
Vjer tcljum nií nóg komifc af þessum ó*
sköpum. Hjer er alt í þvögu og þeirri bendu
þafc er varla aufcleikifc, afc greifca þab í sunduf-
Náttúrufræfcinni er blandafc saman vifc materia'
lismus efcur þá heimspekilegu stefnu cr af ef®‘
hinnar sýnilegu til veru leitast vifc afc brjót*
sjer leib upp afc höfundi hennar; þessarri stefu®
er aftur dengt saman vifc Sociologie efcllf
mannfjelagsspeki Comptis, sem stefnir afc Þv*
afc finna út af sambúfc, samveru og samviu®11
mannkynsins afcalgrundvallarreglur fyrir Þv®
hvernig Ijetta megi eymd og armób á vissU10
fiokkum ríkisborgaranna. Mitt inn f þetta hriu»'
sól er náttúrufræfcingnum Darwin þeytt, man®1
sem afc vorri vitund liefir ekki skrifafc eina eiU'
ustu línu í heimspeki; en hann hefir ritafc ul0
kynsamband mannsins og apatis af frábærUl11
lærdómi og komist afc þeirri nifcurstöfcu afc allat
iíkur slssfcu til þess afc frummynd manusi,,s
væri apinn1. En afc kenna honum, og þeim et
hans skofcun fylgja, “apakatta-nifcjunum*, ^
þafc ab hafa gjörzt foringjar socialista efcur Bal1^
eignarmanna, þafc hefir víst engum dotlifc
enn nema Dr. II, Enda mundi kenning Dr
i''
hlægja engan meira en foringja socialistanu9
Ðarwín sjálfan, ef þeim aufcnafcist afc
frjei'i
rff
til hennar. Frá þessari raunaiegu bendu 1,ve^
um vjer nú ab einstökum atrifcum, ebur 1,11
um, í henni, enn getum þess fyrirfram, Vj6_
bezl
höfum clregib efnifc saman afc því er vjer
be'l
gátum skilifc höfundinn, enn höfum hvorki
vilja nje vifcleitni til ab íæra bugsanir,
1) Ótrúiegt pykir mjer þafc afc mannkynifc sje
nm komifc. Ititstjurinn.
af «1