Norðanfari - 05.11.1881, Blaðsíða 3

Hjer er hlje fyrir öllum veðrum, en
engin skepna má bíta grasið í skógunum,
ekki heldur má slá pað, pað er látið visna til
pess.að lauffall og mold par af frjófgi jarð-
1 veginn.
2. |>á koma varnargarðarnir J>eir
eru plantaðir með prennskonar pyrnatrjám,
með hvítum og rauðum hlómum og rauðum
og bláum berjum; nreð reyni og viðir, og
ýmsu öðru, en eru alveg gripheldir vegna
pyrnanna og' rojög skemmtilegir og fagrir á
líta, og vegir sem liggja milli peirra gefa
manni strax mynd af meladal á milli grænna
fjalla. Trje peirra ná optast 3—4 álnum og
stundum 5—12 álnum á hæð.
3. J>á koma kornakrarnir, peir eru
grænir nýjir, bleikir proskaðir; hjer er rúg-
ur, hveiti , bygg og hafrar, pessar jurtir
eru allar af puntgrasaættinni (Gramineæ) og
hver annari líkar, 3—4 feta há strá með 2.
til 3. pumlunga löngum öxum, er líkjast
punti að sumu leyti, nema hvað pau eru
pykkari, lengri og pjettari, situr kornið í 2—5
röðum á ökrunum.
4. J>á koma Bóghveitiakrarnir. Bóg-
hveiti er af súruættinni (Polygoneæ) og heíir
hjartamynduð, oddmjó blöð og vessamikla
stöngla, rauð blóm og brún korn, er pað sleg-
ið seinna en hitt kornið og parf mikinn purk.
5. |>á koma baunaakrar Baunir heyra
til eigin ættnr er heitir baunaætt (Papilio-
naceæ) sem á að vera einhver sú fullkomn-
asta ætt 1 öllu jurtaríkinu, enda finnst i henni
jurt sú, er hefir pá mest sjálfstæðu lífshreif-
ing er pekkist i jurtaríkinu; (Hedysarum
gyrans) blöð pessarar jurtar blakta upp og nið-
ur af sjálfsdáðum. Baunablóm eru rauð á
grábaunum en hvít á gulum baunum, og
eru pá líkust smárablómum, — enda er
smári af peirri sömu ætt — sitja baunir í
belg 5—8 í hverjum og pegar pær porna
opnast belgurinn og pær detta úr, verður pví
varla mögulegt að slá baunir svo ekki fari
margar forgörðum, en pað segir ekki mikið á
stórum akri; heldur lítið liafa menn samt af
peim á Jótlandi, og ekki fjekk jeg eins opt
baunir par og aldrei eins vel til búnar eins
og á íslandi!
6. Svo koma grasakrarnir, hjer er sáð
livítum og rauðum smára (trifolium repens og
pratense), rottuhala (phleum pratense) hann
hef jeg að eins sjeð á Barkarstöðum 1 Fljóts-
hlíð — Lolium perenne, jurt, sem ei grær á
íslandi og tegundum og hvingrasi (Agrostis)
sem sumar gróa hjer.
Svo koma engjarnar, er likt graslag á
peim, nema hvað stör er á stöku stað og
pykir lítt til hennar koma.
Menn sá sjaidan sama korni í samaakur
en optast grasi annað árið og korni liitt árið.
5. Ágrip af sögu hinna norrænu
lýðháskóla.
í>egar vinnutími minn var á enda í Heils
pá flutti jeg 3 fyrirlestra um ísland í barna-
skóla í sveitinni, voru nokkrir bændur við-
staddir og tóku peim vel, petta var nú byrj-
un peirra mörgu fyrirlestra sem jeg hef flutt
í Danmörk og urðu poir fleiri par enn í Sví-
pjóð og Noregi til samans.
Nú var skólinn á Askov stækkaður
og gjörður að einskonar aðallýðháskóla (ud-
videt Folkhöiskole) en áður en jeg segi frá veru
minni á honum, vil jeg drepa á uppruna lýð-
hóskólanna yfir höfuð.
Höfundur peirra er hinn mikli kenni-
maður, skáld og sögufræðingur N. F. S.
Grundtvig fæddur 1783, dáinn 1871. |>að
er oflangt að rekja hinn stórbreytilega og pýð-
ngarmikla lífsferil pessa manns, pess vegna
- 3 -
sleppi jeg pví alveg í petta sinn. Jeg vil
að eins nefna, að eitt af pví bezta sem liann
liefir komið upp með, er lians aðdáanlega, and-
ríka og fagra sjón á norrænum forntræðum
og norrænum anda eins og hann kemur fram
í Eddum og fornsögum vorum. En par eð
uppfræðing og andleg upplifgan pjóðanna og
einkum aimúgans lá lionum mjög á hjarta,
pá óx hjer af sú ósk lians að stofnaðir yrði
skólar, par sem að norrænn fróðleikur og
mannkynssagan yfir höfuð yrði haft sem fyrsta
og fremsta fræðigrein til pess að glæða pjóð-
ernistilfinning manna, sem er alveg nauðsyn-
legt fyrir hverja pjóð sem er, og var pað ekki
minnst fyrir Dani á tímum peim til að los-
ast nokkuð við ok liins pjóðverska anda. En
Grundtvig sá vel að fornfræði Dana (Saxó og
Sveinn Ákason) var ónóg, og purfti pví að
leita íslenzkra fornfræða enda gjörði hannpað
rækilega. Svo stóð á, fyrir honum að hann
vegna prestsskapar og ritstarfa og margs ann-
ars ekki fjekk sjálfur tíma nje tækifæri til
að stofna bessháttar skóla.
En fyrir hvatir hans og tillögur varð pó
1844 sá fyrsti lýðháskóli stofnaður í Sljesvík,
síðan fóru peir að fjölga og álit peirra að próast
og 1864 varð sá fyrsti lýðháskóli stofnaður í
Noregi, fóru peir og að fjölga par. Loksins
foru Svíar að gæta að skólastofnunum pessum,
og 1868 var sá fyrsti lýðliáskóli stofnaður 1
Svípjóð. Nú eru hjer um bil 65 skólar í
Danmörk, 22 i Svípjóð og 12 í Noregi er
piltum kennt á vetrum, en stúlkum 3 mán-
uði á sumrum, pó komust stúlkuskólarnir
seinna á gang en piltaskólarnir. Við stúlku-
skóla má enginn piltur vera, já, á sumum
peirra mega peir varla koma til að heyra fyr-
irlestra nema með tilsjón kennaranna.
par eð Grundtvig var hinn ákafasti tals-
maður kirkjulegs og eins stjórnarlegs frelsis,
pá kom pessi stefna hans inn í lýðháskólana
bæði í Danmörku og Noregi, varði pá ekki
lengi áður höfðingjar og hægri menn fóru að
líta hornauga til skóla pessara, peim póttu
peir of frjálslegir, póttu peir leggja ofmikla
ástundan á hið andlega en lítið á pað verklega
(praktiska) og margt var pað fleira sem peir
fundu að peim, en kennarar peirra höfðu pá
föstu sannfæring, að pessi andlega og sögufræð-
islega menntun væri sá eini rjétti vegur til
pess að gefa mönnum andlega sjón á lífinu,
og pess vegna gat hvorki hroki höfðingjanna,
hæðni lærðu mannanna nje tómlæti alpýð-
unnar unnið neinn bug á peim. Mótmæli
óvilhallra manna tóku peir til yfirvegunar,
en hjeldu samt sínu stryki og svo lauk, að
bæði fór alpýðan að sækja skólana betur, og
stjórnin að hafa minni ýmigust á peim, sáu
allir fljótt, að pó margt yrði fundið að peim,
pá voru peir sámt pess verðir að hið opin-
bera hjálpaði peim, pví lengi framan af urðu
einstöku menn að kosta pá og fengu engan
skilding af opinberu fje; en nú er svo kom-
ið, að danska stjórnin árlega (1880) stundum
ver 190,000 krónum til pess að launa kenn-
urum peirra og hjálpa fátækum piltum sem
vilja komast á pá, purfa pó kennarar peirra
alls ekki að laga kennsluaðferð sína eptir
skoðun stjórnarinnar, heldur verða peir að
eins að gefa skýrslu um hvað peir kenni og
hvað marga lærisveina peir fái, og piltar verða
að eins að sýna og sanna, að peir noti pann
styrk. er peir fá til pess að vera á skólanum,
en ekki spyr stjórnin pá um hvað mikið
peir læri par eða hvernig. J>ó liefir stjórn-
in sent tilsjónarmann til pess að líta eptir á
skólunum hjer og hvar, en ekki á hann að
gefa peim nein lög eða reglur.
(Framhald).
Aptnr tun lrvalieka á Skagaströml,
og svar til lierra „Matarpurfa44.
í pessa árs Norðanf., nr. 35—36 er
grein um hvalreka á Skagaströnd frá lierra
„Matarpurfa“i — Grein pessi á að færa
lesendum blaðsins „hroðalega hvalsögu11, og
er pví beint að oddvita Vindhælishrepps,
sem er jeg undirritaður, að hann „muni
litlu hafa hætt við sóma sinn og mannvirð-
ing á peim stað“ (hvalfjörunni). Jeg vii
pví skýra dálítið betur fyrir lesendum blaðs-
ins um hvalreka penna.
Hinn 11. marz p. á. fannst dauð-
ur hvalur í vök undan Harastaðalandi á
Skagaströnd, nálægt sextiu faðma undan
landi, og geklc sú vök pá upp að landskafli.
Hið sama kvöld fjekk jeg boð frá einum
hlutaðeiganda, og var beðinn að koma og
standa fyrir skurði á hvalnum vinnslu hans
og skiptum. Jeg kom pangað daginn eptir,
og höfðu pá peir, sem báru festar í hvalinn,
skorið um nóttina allt rengi sem upp vissi,
og dálítið af spiki, og nam pað 60 vættum*,
er pegar var skipt. Nú var samið við eig-
endur hvalsins, að priðjungur hans skyldi
falla í hlut skurðarmanna (en sjaldan hafa
peir fengið hjer meira en 1ji hlut). Byrjaði pá
umsjón min yfir skurði á tæpiega ‘/* hvalnum,
en eigendur sjálfir stóðu fyrir skurði áliin-
um helmingnum.
Mánudaginn hinn 14. marz tök pegar
að hálf leggja vök pá, er gekk af hvalnum
upp að landskaíli, en áhöld skorti, til pess
að geta snúið honum við, og alltaf harðnaði
og versnaði veðuráttan með grimmdar frostum
og snjóhríðum, svo að alla pá viku til laugar-
dags varð eigi annað gjört af 38 skurðar-
mönnum, enn að útvega áhöld, járnfestar
og blakkir, og brjóta ísinn, og koma hvalnum
alveg upp að landskafli, og náðust á peim
tima af honum að eins 24 vættir af spiki
og rengi og dálítið af kjöti, en pá varð að
hætta sökum frosthörkunnar og hríðanna,
pví að járnfestarnar hrukku sundur af frost-
inu, og allt fraus sem frosið gat.
Skurðarmenn óskuðu pá eptir við um-
sjónarmenn og eigendur hvalsins, að peir
allir hinir sömu væru teknir aptur i skurð,
er aptur væri byrjað að skera hann, og að
fleirum væri eigi við bætt, fyrir pá erviðis-
muni, er peir höfðu haft pá viku, en engan
ávinning, og var pað sampykkt.
þriðjudaginn hinn 5. apríl voru skurð-
armenn kallaðir til pess að byrja á hvalnum
aptur, og mættu pá allir hinir sömu og
fyr, og 9 aðrir menn að auk, sem voru
fátæklingar úr hreppnum, nema einn peirra,
sem, var uppgefin karl frá herra „Matar-
purfa“, er hann sendi mjer með brjeflegri
bón um, að hann -yrði tekinn í hvalskurð.
|>ó að manna pessara pyrfti eigi við, með
pví 38 voru fyrir, og sízt pessa gamla karls,
sein fyrir aldursakir ver protinn að heilsu
og preki, og kom sjer nauðlega að pví að
væta vöttu sína, pá ávann jeg pó við með-
ráðamenn hvalsins og skurðarmenn, að öllum
pessum mönnum var bætt við.
1 kringum hvalinn var pá orðinn l*/g al.
pykkur is, og var hann sagaður hringinn í
kringum hvalinn og gekk pað fljótt, og var
hvalurinn uppskorinn og allur kominn upp
á landskafl næsta laugardag.
Mánudaginn 11. apríl var livalnum
skipt, og hann seldur með pessu verði: spilc-
vætt 5 kr., rengisvætt 4 kr., undandflátta
og tungan 2 kr., og 1 kr. vættin af pvesti
pví, er áleizt óskemmt, en sumt var selt í
stykkjum og lirúgum óvegið.
Hvalurinn mun hafa verið um 30 áln.
*) í pessari grein er með vætt, átt við 8
fjórðunga vætt.