Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1909, Blaðsíða 13

15
VII. Tólfahringur.
Síra Jón Steingrímsson getur þess, (Safn til. sögu ísl. IV. bls.
53) að í Búlandskirkjusókn eða norðast i Skaftártungu hafi nálægt
1112 eyðilagst 12 bæir af ofmiklu öskufalli. Segir hann að hér sjá-
ist húsatóftir og girðingar, sérdeilis á kirkjustaðnum, sem þar skyldi
hafa verið, og að plássið, sem þessir 12 bæir voru á, haldi nafninu
Tólfahringur. Hvort sem síra Jón hcfir sjálfur séð Tólfahring eða
að eins fengið kunnleik um hann frá öðrum, sem líklegra er, þá
hefir það verið fyrir 1783. Jarðeldurinn mikli, sem þá kom, breytti
mjög landslagi með Skaftá endilangri og þá í Tólfahring líka. Því
inn með henni, löngum spöl fyrir innan Svartanúp, efsta bæ í
Skaftártungu, heitir enn Tólfahringur. Þar hagar svo landslagi, að
afhallandi brekkur liggja ofan frá næstu fjalladrögum og er undir-
lendi fyrir neðan all víðlent. A því hefir bygðin verið. En síðan
1783 er það undirlendi alt hrauni hulið og kvíslast Skaftá til og frá
um það. Vestasta hvísl hennar liggur með vesturjaðri hraunsins
fast upp við brekkurnar og brýtur neðan af þeim. Brekkurnar eru
eigi brattar nema helzt efst Þær ei u sléttar að mestu, en þó sund-
urskornar af giljum. Þau eru djúp, en þó ekki ný grafin, og eru
hlíðar þeirra grasi vaxnar innan víðast hvar. Eitt þeirra er miklu
stærst. Það skiftir Tólfahring í tvo hluti: Fremri og Innri-Tólfa-
hring. Því er svæðið í heild sinni jafnan nefnt í fleirtölu í daglegu
tali og kallað Tólfahringar. Auðséð er, að liér hefir verið fagurt
og byggilegt meðan undirlendi fylgdi. Eru brekkurnar mestmegnis
grænar sem tún. Þó eru þar víða gamburmosaþústir. Undiriendið
er líklegt að víða hafi verið mýrlent og engjar góðar. En þá er
öskufallið eyddi bygðina, má gjöra ráð fyrir, að vikur hafi þurkað
mýrarnar upp og gjört þær að óræktarmóum. Annars er liklegt að
bygð hefði risið hér upp aftur á öldunum fyrir 1783. Síðan er ekki
um það að ræða.
Eg gerði mér vonir um, að sjá miklar og merkilegar rústir i
Tólfahringum. En Runólfur bóndi í Holti á Síðu, sem ólst upp á
Búlandi til tvítugs, en er nú 83 ára, sagði mér, að hann hefði oft
farið um Tólfahringa, en aldrei séð þar byggingarleifar nema lítil
merki á 2 eða 3 stöðum. Samt gerði eg tvær alvarlegar tilraunir
að leita þar rústa, og fekk með mér kunnuga menn, sinn mann
hvorn daginn, Hvorugur þeirra sagðist að visu geta vísað þar á
rústir. En þær gætu samt verið þar, því þeir hefði aldrei farið þar
um nema í fjársmölun og ekki haft tíma né tækifæri til að gæta að
rústum. Árangurinn varð að eins sá, að eg gekk úr skugga um,
að nú eru þar engar rústir eða leifar af rústum. Bæirnir hafa flest-