Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Blaðsíða 88

92
Heimildir. Til rúmsparnaðar sleppi eg að telja heimildir, nema þær
helztu á stöku stað, innan sviga. Fjölskrúðugasta heimildin er Jarða-
bók Árna Magnússonar.1 Neína má líka ritgerð eftir Brynjólf Jóns-
son frá Minna-Núpi í Árbók Forleifafélagsins 1898 og Eyðibýli,
óprentað rit eftir Skúla Guðmundsson (d. 1946) óðalsbónda á Keld-
um. Ritgerð sú fer nokkuð út fyrir eyðibýlin og er ekki búin undir
prentun, en eg hefi þó haft góð not af henni. Bæði Skúli Guðmunds-
son og margir aðrir hafa flýtt fyrir og hjálpað mér á flakki mínu.
Kann eg þeim öllum þakkir fyrir.
Aform og hugmynd. Á fyrrnefndu árabili hafa verið lögð drög til
þess að safnað yrði skýrslum um eyðibýli í öllum hreppum sýslunnar.
Er það komið vel á veg sums staðar, og komið úr Landsveit frá Guð-
mundi sáluga í Múla. Hugmyndin var sú, að Rangæingafélagið gæfi
það allt út á sínum tíma. Tekið hafði eg með eyðibýlunum að upp-
hafi nokkuð nákvæma lýsingu af Rangárvöllum og datt í hug, að fé-
lagið kynni við tækifæri að gefa þetta út sem sérstakt kver. Jafnvel
sem sýnishorn fyrir sams konar framhald úr öðrum sveitum. En nú eru
erfiðir tímar og seinagangur á mörgu (og eg að skaðlausu að detta úr
sögunni — á 84. ári). Vildi eg því ekki neita góðu boði forráðamanna
Fornleifafélagsins að taka í Árbók sína aðalgreinina um eyðibýlin.
HVERSU EYÐINGIN GERIST
Lesendum til skýringar á því sem hér á eftir verður sagt um helztu
orsakir og aðfarir eyðileggingar graslendis og góðra jarða, vil eg
drepa á helztu höfuðatriði og fleira í því efni.
1. Fyrsta og fljótasta gjöreyðingin eru hraunin frá Heklu, þar sem
þau hafa runnið og skriðið smám saman yfir haglendi og bæjarstæði.
Held eg, að þannig hafi farið fleiri bæir en almennt kann að vera álitið,
eða nú þekkjast nokkrar sagnir um.
2. Vikurbruni og öskufall út frá Heklu og samansafn þess í stórar
fannir og hrannir við ár og læki er yfirgripsmesta eyðileggingin. Vind-
1) Á Rangárvöllum er hún gerð í Gunnarsholti 3.—13. febrúar 1711.
Samantekin af Hákoni sýslumanni Hannessyni í umboði Árna Magnús-
sonar, sem byrjaði undir Eyjafjöllum 1709. En Páll Vídalín var þá vestra,
og vann því hvorugur þeirra að bókinni á Rangárvöllum. Bændur mættu í
Gunnarsholti, og vottar voru tveir lögréttumenn, Gunnar Filippusson í Bol-
holti og Marteinn Björnsson á Reyðarvatni.