Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Blaðsíða 108

110
leið, og ekki leynist það í rúmgóðum og mjög vatnsnúnum farvegi,
að þar hefir lengi runnið mikið vatn, og staðfast vatn hefir verið
þarna á blómaárum Melakots. Niður undan túninu þar hefir verið
gerð fyrirhleðsla mikil til vatnsveitu. Byrjar fyrirhleðslan á 24 föðm-
um að sunnverðu við farveginn, hverfur svo á 7 föðmum í sjálf-
um farveginum, og kemur svo aftur í ljós með grjóthleðsluleifum á
litlum kafla. Hverfur aftur á 30 föðmum (torfhleðsla burtu blásin),
en svo kemur í sömu beinu stefnu til vesturs 60 faðma löng fyrir-
hleðsla, þykk með fláa, úr stórum steinum að utanverðu, er enn sjást
á bletti óhreyfðir í 2—4 Iögum. Hleðslan öll (hátt á 2. hundrað
faðmar) hefir verið á líkri hæð, en farið þó lækkandi vestast, og
virðist þar vanta spottakorn að hól, til þess að mjótt lón, sem hlaut
að safnast við garðinn, næði framrás norðan við hólinn. Taka þá við
hallalitlar lægðir til og frá milli bala og hóla. Kynni vatninu að hafa
verið veitt í þær til að auka grasvöxtinn, þótt ekki sýnist þar álitlegt
áveituland. Hitt er líka til álita, hvort veitan var ekki gerð meðfram
eða mest til þess, að verja lægra landið fyrir vikri og skriðsandi í
veðrum ofan að, ellegar sem vatnsból fyrir Hraun og Hraunkot, ef
þar hefir þrotið vatnsbólið. Þangað hlaut vatnið að geta runnið. —
Mannvirki þetta auglýsir verksvit, dugnað og kjark Islendinga á fyrri
öldum Islandsbyggðar. Og akurgerðin sérstaklega bendir ótvírætt á
byggð í Melakoti fyrir aldamótin 1300 — fyrir feiknagos Heklu á
því ári, með mannfalli á eftir, og fyrir önnur hallæri 14. aldar, sem
eytt hafa að mestu allri kornrækt íslenzkra bænda.
Nafnið Melalcot. — Enn er eftir að athuga tvennt um nafnið Melakot.
1. Melur á landi er tvírætt orð, bæði að fornu og nýju. Annars vegar
merkir það gróðurlitla, smágrýtta mela, en hins vegar sandflesjar eða hóla,
sem eru algrónir melgrasi eða blöðku (Elymus arenarius). í hraunheiði
er ekki venjulegt að myndazt geti eða nefndir séu grjótmelar. Hér verður
því að álíta bæjarnafnið dregið af blöðkumelum. Blaðkan þrífst ekki nema
í lausum sandi. Af þessu mun því mega álykta, að sandblástur og melgresi
hafi þá þegar verið til þarna í nánd, þegar bænum var gefið nafn. —
Og ef til vill hefir verið ræktað íslenzkt blöðkukorn í sandökrum þar. —
Nefna má líka víðimela, en fágætt var það orð á Keldum í mínu minni.
2. Kot eða smábýli með því nafni eru ekki til á landnámsöld, og ekki fyrr
en á 11. eða 12. öld?, þegar farið var að leggja parta af stórum jörð-
um til smábýla. — Og enn síðar (þó mest á 16.—18. öldum) er farið að
þyrpa hjáleigum í kringum staðina. Af þessu má ráða, að Melakot hefir
verið byggt úr stærri jörð, líklega úr Tröllaskógi, fremur en Sandgili, áður
eða eftir að jörð sú lagðist í eyði.