Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Blaðsíða 114

116
Keldum.* 1 . . . Hús öll eru í burt og tóttir fullar af sandi. Þar með tún
allt sandi kafið. Högum spillir blásturssandur. Slægjur eru engar
nema nokkuð af blöðku, þá þó aðeins er vel fellur upp á nýting.
Fyrir vatnsból hefir brunnur brúkazt nær byggingin hélzt, nú er hann
kafinn sandi og þykir vanséð vatn mundi þar nást, þó til væri grafið.
Ekki sýnist líklegt þessi jörð kunni hér fyrir aftur að byggjast“. —
Brunnurinn hefir verið grafinn, þegar vatn fór að þrjóta í Sandgilju,
en hvenær það var, er nú alveg óvíst. Og engar leifar hafa sézt af
þeim brunni um langan aldur.
Lengi hefir Sandgil verið að eyðileggjast og orðið rýrt til ábúðar
áratugum áður. I visitatíubók Brynjólfs biskups Sveinssonar 1641 er
sagt, að „Sandgil leigist varla 40 álnum“, og 1668: ,,allt Sandgil
er nú leigt 40 álnum“. Fyrrum var þar þó 120 álna landskuld og 4
kvígildi.
15. Sandgil II. Sandsléttan lága, neðan við hól bæjarrústar í
Sandgili I., nær 140 faðma niður með farvegi Sandgilju. Tekur þá
við hraunnef nokkuð hátt, með hólum og brattri klettabrún eða
hömrum á báðar hliðar við farveginn, með gljúfri fram úr Laufflata-
hrauni.1 A þeim næst efsta þessara nefndu hóla eru húsarústir eigi
alllitlar, með girðingarleifum umhverfis. Held eg, að þar hafi fremur
bær verið en fjós m. m. svona langt frá bænum í Sandgili, um 400
m og lengst á lægðarsléttu. Hefir þá verið afbýli þaðan, tvíbýli? Eða
líka hugsanlegt, að höfuðbólið væri flutt þangað um sinn undan sand-
foki og bakkabroti, sem vitanlegt er, að kom frá gára þar norðanvið,
og sem til þessa dags hefir verið að sagast áfram suðaustur eftir —
eða þó öllu heldur annar og austari armur sama gára.
Aðalrústin er á blásnum hól, sem þó er ekki stærri en hún tekur
yfir. Virðast þar hafa verið þrjú hús í röð og snúið öll til suðlægrar
áttar, en stærðin innanmáls líklegast þannig: Austasta húsið 8X14
fet, svo 8(?) X6 fet og vestast 10(?)X17 le,:- Aeggir þykkir hafa
verið milli húsanna, svo að rústarlengdin öll er 10 faðmar. Sunnan
1) Hálft Sandgil hefir Keldnakirkja átt þegar í 1. máldaga (1332?) og
hinn helminginn eftir miðja 17. öld.
1) Þar fyrir neðan eru víðáttumiklir malarsandar og eyrar, líklega að
mestu eftir Sandgilju, sem í vetrarleysingum flæðir þar sitt í hvern farveg-
inn, oftast nær Vallartangahraunbrún, í Keldnalæk og gerir hann ófæran.
(Kom fyrir að leita varð brota á Sandgilju, til þess að komast á hestum
með heymeisana í lambhúsin á Framtúninu, og var þá langur lambhúsa-
vegurinn). Sum árin og í mestu flugum fór líka kvísl út með norðurhraun-
brún, í Stokkalæk, og hefir svo mjög lengi verið.