Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Blaðsíða 133
135
að væri úr fordyri hellisins. — En uppgröft og erfiði allmikið þyrfti
til þess að rannsaka hellinn.
Byggðarleifar sagnfræðilega. Undra lítið er kunnugt um svona mikinn
bæ og dugmikinn búskap. Enginn ábúandi þekkist með nafni. Ekkert vitan-
legt um fyrstu byggð þar, engin vissa um stærð jarðarinnar og ekki heldur
eyðileggingarárið. Fyrsta bending um það, að býlið sé til, er frá 13 öld,
líklega nálægt henni miðri. Hún er í Biskupasögum I, bls. 382. Þar er getið
um „Yzta Reyðarvatn". En því aðeins er Yzta eða Utasta Reyðarvatn rétt-
mæli, að þá séu líka tvö önnur byggð. Hins vegar er í elzta máldaga Odda-
staðar, sem nú er til og árfærður eftir líkindum til 1270, getið um Reyðar-
vatn, án fleirtölu eða aðgreiningar (Fbrs. II, bls. 87). — Nú þarf varla
að efa það, að Sæmundur fróði hefir verið búinn að rita sjálfur máldaga
staðarins um 1120, og gat þó verið ennþá fyrr, jafnvel um 1080. Hafi nú
þá þegar verið komið sama sauðagjald að Odda frá Reyðarvatni, sem mál-
daginn getur um, og 1270 einungis orðrétt afrit að þessu leyti, þá kynni
það geta bent til þess, að Austasta Reyðarvatn hafi ekki verið til, segjum
t. d. um 1100. — En úr því byggt, hvenær sem vera vildi til 1240 eða '50.
Aftur er nefnt „Yzta Reyðarvatn á þingstað réttum“ árið 1537 (Fbrs.
X, 333), og þar dæmdur dómur þá. En bæjarnafnið sjálft, Austasta
Reyðarvatn, hefi eg fundið fyrst í afgjaldaskrá Skálholtsstóls 1589. Eru
þar þá 4 kvígildi og landskuld 3 ærgildi, og bendir afgjaldið til 10 hundraða
jarðarmats. Þar næst í Visit.bók Brynjólfs biskups árið 1641, þar sem hann
á Keldum telur upp bæi þá, er þangað eiga sókn. Er því efalaust, að þá
hefir Austasta Reyðarvatn verið í byggð. Og enn ér nefnt Mið-Reyðarvatn
1680, sem bendir til, að þessir þrír bæir hafi verið í byggð (Alþ.bók
VII, 490).
Þá koma enn til athugunar ummæli Jarðabókar 1711: „Eystasta Reyðar-
vatn hefir að sögn elztu manna í þeirra ungdæmi byggt verið, þar sem nú
almennilega kallast Kóngshóll, hvar og enn sjást líkindi til af girðing
nokkurri, en tóftir eru litlar eða engar, og halda menn þetta muni lítil-
vægt býli verið hafa, eður og Mið-Reyðarvatn héðan flutt; bæjarstæðið,
er menn meina verið hafi, og landið um kring mestallt er uppblásið, og
þar fyrir aldeilis óbyggilegt. Landið heyrir nú til Mið-Reyðarvatni“.
Athugasemd við ummæli þessi. Frá 1641—1711 eru 70 ár. Ef við lýsing
býlis þessa hefði verið áttræður maður (þótt svo hár aldur væri þá fá-
gætur), gat hann vel munað búanda á Austasta Reyðarvatni árið 1641.
Og þar sem „elztu menn“ þurfti til að muna búskap þai’, er líklegt, að
byggðin hafi lagzt alveg af litlu síðar. Þykir mér líklegast að nefna þar