Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1954, Blaðsíða 21

25
Til þessa tíma, þ. e. 11. aldar, og væntanlega að einhverju leyti
til hinnar 10., ætti því að mega áætla aldur þeirra lögbýla landsins,
svona yfirleitt, sem í ábúð hafa verið síðari aldirnar, en vér höfum
enga sögulega vitneskju um, hvenær grundvölluð voru.
Finna má nokkur rök fyrir því, að tala þeirra bæja, sem greind er
í hinum elztu heimildum, sem koma nálægt þessu efni, kirknamál-
dögum, svarar nokkurn veginn til tölu þeirra lögbýlisjarða, sem í við-
komandi sóknum voru, þegar jarðatalið fór fram í upphafi 18. aldar,
eða svo að vandræðalítið mun að samræma það, a. m. k. sums staðar.
Vitanlega verður slíkri athugun naumast komið við nema þar, sem
vitað er, að sóknarskil voru hin sömu í fornöld og enn voru um 1700.
En allvíða munu sóknir hafa leystst upp á þessu tímabili og bæirnir
skipzt á milli annarra. Um aðrar er vitað, að þær hafa orðið fyrir
áföllum af ágangi elds, jökla eða uppblásturs, svo að bæjum hefir
fækkað af þeim sökum.
Verður nú reynt að finna þessu nokkurn stað á litlu, afmörkuðu
svæði í framsveitum Skagafjarðar.
í hinum fornu kirknamáldögum er mjög víða greind tala þeirra
bæja, án þess að nafngreindir séu nema sára sjaldan, sem hey- og
Ijóstollum áttu að svara til viðkomandi kirkju. Er sú tala ærið mis-
jöfn, sem að líkum lætur. I hinu elzta norðlenzka máldagasafni, sem
til er og kennt hefir verið við Auðun Þorbergsson, sem biskup var á
Hólum frá 1313—22, leikur t. d. þessi bæjatala í Skagafirði á allt
írá 1 og upp í 28. Kirknamáldagar úr Hólabiskupsdæmi eru engir til
eldri en þessir, en fræðimenn telja, að stofn margra Auðunarmáldaga
muni vera miklu eldri en frá hans dögum.
I fljótu bragði kann það að sýnast undarlegt, að kirkja, sem al-
kirkju skyldur og réttindi virðist hafa haft, skyldi vera reist fyrir að-
eins einn bæ, auk kirkjustaðarins sjálfs. Gæti þetta vakið þá hugsun,
að bæjum hefði fækkað þar í sókn, frá því að kirkjan var byggð. Svo
gæti og hafa átt sér stað sums staðar. En þess ber einnig að gæta, að
í hinni fyrstu kristni var hverjum heimilt að láta gera kirkju á sínum
bæ, og hefir þar væntanlega ráðið mestu um rausn jarðeigandans og
trúmálaviðhorf hans. Er því ofur eðlilegt, að ýmsar þeirra hafi í upp-
hafi verið staðsettar án nokkurs tillits til þess, að þær gætu orðið mið-
stöð hæfilegrar kirkjusóknar. Það er fyrst með gildistöku tíundarlag-
anna frá lokum 11. aldar, að lagt er á vald biskups að ákveða, til
hvaða kirkju hver bær skyldi lúka tíundum, með öðrum orðum að
ákveða sóknartakmörk. Fyrr munu engin ákvæði hafa verið til um
það, svo vitað sé (Skírnir 1948, bls. 7). Hins vegar virðist ekki hafa