Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1965, Síða 48

52
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Segist Eiður hafa verið á ferð um hinn forna Skriðuhrepp árið
1956 og þá hripað niður á staðnum eftirfarandi klausu um Torfa-
gerði:
„Nokkrum spöl fyrir sunnan Hóla, í svokölluðum Parti, var
Torfagerði. Þess er getið í jarðabókum, en ekkert er vitað um byggð
þar, en sennilega er hún mjög forn, allt frá því í heiðni, eða fyrr
en sá siður upp tókst að grafa menn að kirkju, því að ævaforn
mannsbein, lærleggur og kinnarkjálki, með tönnum enn íföstum,
eru þar innan um stórgrýti á melhól örskammt frá túnjaðrinum.
Hefir þar líklega verið kuml til forna, sem veðrazt hefir af, er aldir
liðu. Garður hefir verið um túnið; hefir það verið að minnsta
kosti þrír hektarar, en mjög þýft. Bæjarstæðið er fallegt og mjög
skjóllegt. Er það í hvammi inn á milli hárra hóla. Bæjarrústunum
virðist hafa verið rótað og þar byggt annað hús síðar, sennilega
beitarhús. Rústir sjást eftir útihús, en eru orðnar mjög fornar og
ógreinilegar. Að líkindum hefir Torfagerði ekki kotbýli verið, þó
að svo megi ætla af nafninu."
Ég kom á þennan stað hinn 26. ágúst 1963, og fór Þórður Kára-
son í Hólum með mér þangað sem beinin fundust. Staðurinn er ör-
blásinn og stórgrýttur melhóll, eflaust röskan 1 km frá bænum
í Hólum, en svo sem 300 m fyrir utan og neðan bæjarstæðið í
Torfagerði, og er miklu lægra en það. Bærinn Hraun er þarna
beint á móti hinum megin við ána, sést frá bæjarstæðinu, en ekki
þaðan sem beinin fundust, en hins vegar sér þar bæjaröðina niður
eftir öxnadal. Ekki sáum við nú annað beina en einn lærlegg, sem
leggjarhöfuðið vantar á. Hann er hvítur og skininn og liggur upp við
stóran stein. Mér virtist líklegt, að beinið kynni að hafa borizt ein-
hvers staðar að, þó ekki langt, og vaíalítið er það úr fornu kumli.
Staðurinn er þó of langt frá Hólum, og mun því hafa verið byggð
í Torfagerði í fornöld, en lagzt af snemma, og kotbýlið síðan byggzt
seinna á öldum. Engri rannsókn er hægt að koma við í sambandi
við þennan beinafund. Lærlegginn lét ég liggja á sínum stað, fannst
hann svo lélegur, að ekki væri fé í.
Verið er að rækta túnið í Torfagerði, en Þórður Kárason sagðist
ekki mundu krukka í bæjarrústirnar. Kvað ekki hentugt til rækt-
unar á bæjarstæðinu, og svo vildi hann gjarnan lofa þessum gömlu
rústum að hvíla í friði óröskuðum.
2. lcuml. Um það bil 3—400 m beint fyrir utan gamla bæjarstæð-
ið í Hólum, sem er nokkru ofar en þar sem nýja húsið stendur nú,
hefur verið kuml í heiðni. Þarna er venjulegt holt á brekkufram-