Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1994, Blaðsíða 116

120
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
fullkomnum fordómum og er það slæmur ágalli á verki, sem ætti að ein-
kennast af svo hlutlægum og hlutlausum efnistökum, sem kostur er. - Hér
er ég þó ekki að lýsa eftir algjöru afstöðuleysi eða setja fram þá óraunsæju
hlutleysiskröfu, sem mótaði störf fræðimanna fyrir nokkrum áratugum.
Nú á dögum hafa menn gert sér grein fyrir að félags- og menningarlegt
umhverfi, fræðilegur undirbúningur, persónuleg reynsla og jafnvel sál-
rænir eiginleikar setja mark sitt á verk vandvirkustu vísindamanna og það
er jafnvel talið betra, að fordómar manna og tilfinningar séu uppi á borð-
inu, en að þeir hvíli á verkinu eins og ósýnileg hönd eða svífi milli lín-
anna, án þess að mögulegt sé að festa á þeim hendur. Eigi að síður er það
ófrávíkjanleg krafa, að sérhver fræðimaður kosti kapps um að þekkja sjálf-
an sig, takmarkanir sínar og tilhneigingar og reyni eftir fremsta megni að
forðast, að slíkir persónulegir þættir setji óæskilegt mark á verk hans.
Það, sem ég ætla beinlínis að leyfa mér að kalla fordóma Árna Björns-
sonar, felst í illa dulinni andúð hans á trúarsögulegum skýringum og
kemur hún fram með ýmsu móti í ritinu. Þar sem meginhluti ritsins spann-
ar tímabilið eftir kristnitöku, beinist þessi meinta andúð einkum að kristn-
um eða guðfræðilegum skýringum, þótt slíkt sé á engan hátt einhlítt eða
alls ráðandi. Stundum endurspeglast hún jafnvel í orðalagi höfundar, eins
og í kaflanum um áramót, þar sem hann segir (bls. 399), að sá siður að láta
logandi hjól (eða tjörutunnur) skoppa niður fjallshlíðar hafi „ekki fengið
frið fyrir trúarbragðafræðingum", er hafi túlkað hann sem leifar fornrar
sóldýrkunar. Árni Björnsson telur líklegra, að hér hafi fólk einungis verið
að setja á svið myndrænt sjónarspil að líkindum sér til gamans. Hér skal
engin afstaða tekin til hinnar trúarbragðasögulegu túlkunar og jafnvel tek-
ið undir með höfundi að það sé alls ekki víst, að hún fái staðist. Það vekur
hins vegar athygli, að þrátt fyrir tilfinningaþrungið orðalag, telur hann sér
ekki skylt að hrekja þessa túlkun, sem er þó alls ekki svo fráleit, að allir
lesendur hans hljóti að vera henni mótfallnir eða sjá á henni augljósa
meinbugi. Þessi veikleiki kemur víða fram með svo augljósum hætti, að
auðvelt er að hafa fullt gagn af ritinu, þrátt fyrir hann. Hitt er ef til vill
verra, að í þessu efni stjórnast höfundur af viðhorfum, sem algeng voru í
ýmsum greinum hugvísinda snemma á þessari öld, en hafa á síðari ára-
tugum vikið fyrir mun hlutlægari vinnubrögðum. Afleiðingin verður sú,
að Saga daganna fær víða óþarflega gamaldags svipmót, sem getur skað-
að annað efni ritsins. Hlutlausari efnistök hefðu engan veginn þurft að
skyggja á þá túlkunaráherslu höfundar að leggja einkum rækt við verk-
anir náttúru, atvinnuhátta og samfélagsgerðar á hátíðahald íslendinga. Ég
hef þegar tekið fram, að einmitt í henni tel ég einn af meginstyrkleikum
verksins vera að finna og ítreka þau ummæli, að höfundur hefði ef til vill