Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1994, Page 136

140
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
ekki skilið áletrunina eins og skrifuð stendur. En fyrst vil ég láta koma fá-
ein orð um þá menntategund sem hún tilheyrir.
Orðið anus vísar okkur vitanlega þegar á leið með, að áletrunin er last-
mæli eða svívirðing eða formæling, því að hún er til niðrunar eða jafnvel
til bölvunar með því að (eiga að) hrína á þeim sem fyrir verður. Mikill
flokkur formælinga, gott ef ekki meginþorri þeirra, felur í sér ósk, skipun
eða bæn um færslu, brottnám eða rekstur þess lastaða úr því sem við skul-
um nefna hér „siðaðra manna samfélag" í stórum mun lakari stað ein-
hvern, sem getur t.d. verið hjá tröllum („tröll taki þína vini") eða fjandan-
um („fjandinn hafi ...") og þá jafnvel í sjálfu helvíti, enda er þá jafnan látið
að því liggja að hinn lastaði verði af sjálfu siðleysi sínu réttilega útlægur
úr samfélagi manna. Með þeim takmörkunum sem æ fylgja svo almennri
athugun má þó með fullum sannindum segja, að viðleitni manna öll og
yfirleitt beinist að því að finna eða hanna, móta og treysta samfélag sitt og
menningu þess (menning er ekki annað en nafn á tilveruhætti mannanna í
samfélaginu) og að því að mannast og eflast sjálfir með stoð í og innan
þessa skilnings á menningu og samfélagi. Sígildar táknanir stefnu þessar-
ar viðleitni eru fram og upp, og önnur orð sömu merkingar (áfram hærra)
án þess að vit sé í að reyna að greina á milli fram og upp, því að áttar-
merkingin sem máli skiptir skynjast í raun sem ein, upp-og-fram. Vitund-
in um þetta sýnist vera grundvallandi í hugsuninni á tungumáli, um það
að við snúum okkur í þá átt sem við erum að fara (við ferðumst ekki aftur
á bak), og við erum sífellt á ferðalagi lífsins að reyna að auka vitneskju
okkar og styrkja valdstök okkar á aðstæðum heimsins í kringum okkur. I
þeim færum þurfum við æ að vera „ofaná", við stefnum sífellt hærra.
Þessi átt í tvístefnu, fram-og-upp versus aftur-og-niður, óháð miðum á
yfirborði jarðar, er sennilega langmikilvægasta tvíátt, tvítog, tvíbendi sem
um getur verið að ræða í afleiddum hugmyndaheimi mannsins. Öll við-
leitni sem telst geta verið eðlileg gengur fram og upp, eins og sagt var, en
það sem á móti orkar er álitið toga í gagnstæða (eða öfuga) átt. Formæling
er til þess uppi höfð að flytja hinn lastaða aftar og neðar í lífsrýminu, eftir
leið þessa tvíörvarlaga hallandi táknskeftis, og skerða með því hlut hans
af tíma og gæfu, eftir því sem andlegt megin okkar stendur til. Slíkt eru
ekki gamanmál eða léttúðar í leik, heldur hin dýrustu orð.
Viðleitnin til þroska síns og til þroskunar samfélags-heimkynnis síns,
þetta stríð til að komast upp-og-fram og skapa sér þar þessa sérstöku sam-
félags-veru með nokkrum hætti upphafna upp úr og örugga fyrir vá úr
hinni villtu náttúru, hefur (a.m.k. í menningarkringlu okkar) í för með sér
sífellda sókn til hreinleika, burt frá óhreinindum villtu náttúrunnar. Mað-
urinn er að vísu dýr og á upptök sín í náttúrunni, en hann hefur risið upp