Fjallkonan - 12.01.1898, Blaðsíða 2

2
FJALLKONAN.
XV 1-2.
— Af bökum þeim, sem gefnar hafa ver-
ið ftt á þessu ári, er helzt að geta
Biblíuljóða séra Valdimars Briems, sem
nú eru öll út komin.
Georg Brandes.
Það er kunnugt, að Danir hafa
alt að þessu metið að engu ís-
ienzka rithöfunda á síðari tímum,
og ekki kannazt við að neinar
ísienzkar bókmentir væru til yngri
enn frá 15. öld. Þetta hefir ver-
ið skoðun prófessóra við Kaup-
mannahafnar-háskóla, og eftir
henni geta íslendingar ekki tal-
izt í tölu mentaðra þjóða. — í
fyrra kom út á dönsku þýðing af
sögum Gests Pálssonar, og ritaði
þá Georg Brandes ritdóm um
sögurnar og lauk á þær miklu
lofsorði; áminti hann Dani um,
að kynna sér nýjar íslenzkar bók-
mentir, sem þeir hefðu engan
gaum gefið hingað til. Það er
þvi líklegt, að Danir fari nú að
veita islenzkum rithöfundum meiri
eftirtekt enn áðr, því Georg
Brandes er talinn fremstr allra
ritdómenda í sinni röð. Það þyk-
ir því eiga vel við, að geta hans
hér að nokkuru.
Oeorg Moris Cóhen Brandes,
Gyðingr að ætt og uppruna, er
fæddr í Kaupmamannahöfn 7.
febr. 1842 og einhver frægastr
maðr, þeirra er nú lifa í Danmörku;
eru bækr hans þýddar og lesn-
ar viða um heim. Hann iðkaði
fyrst lögfræði stutta stund, enn
snerist brátt af alhuga að fagr-
fræði og heimspeki, og ávann sér
vísindalegan heiðr (gullmeðalíu
háskólans og doktorsnafnbót 1870).
Jafnframt hafði hann og tek-
ið þýðingarmikinn þátt i deilu
þeirri, er hafin var til að hrekja
heimspekisstefnu Rasmus Nielsens
prófessors. Síðan fór hann 1870
—71 erlendis og kyntist þá hin-
um andlegu skörungum, Mill,
Taine og Rénan, sem höfðu
allmikil áhrif á hann, og
vaknaði þá og magnaðist í hon-
um mótspyrnu-andi gegn andlega
lífinu í Danmörku, eins og það
var þá. Brandes leit svo á, að
Danir hefðu lokað sig inni fyrir,
hinu frjálsa andalifi Evrópu og
sætu fastir í aftrkastsstefnunni
gegn anda 18. aldarinnar; nú
væri þörf á nýju lífi, nýjum skáld-
skap veruleikans (realismus); fólk-
ið sæti innan luktra dyra, og hér
mætti til að opna dyrnar að inn-
an og beina veginn til frjálsrar
hugsunar og frjálslegrar þróunar
í maunúðaranda og til nýrra bók-
menta veruleikans, sem ekki stæðu
einungis á grundvelli forfeðranna.
Þessar hugmyndir setti Brandes
fram í fyrirlestrum, er hann hélt
við Khafnarháskóla, og samdi svo
upp úr þessu hið þýðingamikla
ritverk sitt í 4 bindum: „Aðal-
straumar í bókmentum 19. aldar"
(Hovedströmninger i det 19. Aar-
hundredes Literatur). Að einu
leytinu ávann Brandes sér fjölda
marga áhangendr með kenning-
um sínum og þessu riti sínu, sem
færði mönnum svo mörg snildar-
leg nýmæli, enn hinsvegar fékk
hann og marga mótstöðumenn
sakir hlifðarlausra árása gegn
því sem hann áleit útlifað í bók-
mentunum, og svæsinna ummæla
gegn hverskonar kreddum, hvort
heldr það var „orþodoxían" eða
jafnvel kristindómrinn í heild sinni
sem yfirnáttúrleg trú, eða þá „róm-
antíkinu í skáldskapnum, eða póli-
tískar ófrelsis-kreddur. Enn hvað
sem því leið, ávann Brand-
es sér það sem hann vildi,
og hann kom bókmentunum
að mörgu leyti á nýja leið í þess-
um anda, eigi að eins í Danmörku,
heldr á öllum Norðrlöndum. Enn
því fengu mótstöðumenn Brandes
ráðið, að hann komst ekki að há-
skólanum sem prófessor í fögrum
visindum við fráfall skáldsins
Hauch, sem sjálfr hafði á deyj-
anda degi óskað, að hann yrði
eftirmaðr sinn — enn það var
borið fyrir, að skoðanir Brandes
væru í mörgum greinum svo ó-
hollar, að honum væri ekki hleyp-
andi í þá stöðu. Fór Brandes
þá til Berlínar (1877) og dvaldi
þar til 1883, er hann kom aftr
til Kaupmannahafnar. Ymsir af
vinum hans hofðu þá trygt honum
árlegan lífeyri (4000 kr.) um 10
ár.
Að telja hér upp hin afarmörgu
og merkilegu rit Brandes yrði of-
langt mál, og nægir að taka það
fram, að enginn nú á dögum
mun vera honum fremri sem fag-
fræðislegr gagnrýnir. Einkum er
alkunn snild hans í þvi að rekja
sálfræðislega sambandið milli
skáldverkanna og skáldanna sjálfra
sem einstaklinga, þótt þessi skýr-
ing sé ekki ávalt alls kostar
áreiðanleg, enn í því efni hefir
Brandes einkum fetað í fótspor
Taines, enn þó með fullu sjálf-
stæði. Síðasta ritverk Brandes
er um enska höfuðskáldíð Will-
iam Shakespere og verk hans, og
er það að allra dómi hið mark-
verðasta rit, og hefir meðal ann-
ars áunnið sér mikið lofsorð á
Englandi sjálfu, föðuríandi ekálds-
ins.
Alþýðumenning.
Misjafnan hug hefir alþýða á
þeim mentastofnunum, sem komn-
ar eru á fót til að hækka hag
hennar og menning. Hún þykist
enn ekki sjá mikinn árangr af
þeim. Eftir minni skoðun er
heldr ekki menning alþýðu ein-
göngu komin undir bóknámi eða
öðrum námslistum, sem enn eru
kendar. Hún er að miklu leyti
komin undir anda og innræti þjóð-
arinnar. Þaðan eru sprotnar
þær framfarir, sem komnar eru.
Fyrst er hún komin undir atorku,
dugnaði og ósérhlífni, komin und-
ir því, að hlynna að atvinnuveg-
unum og reisa þá úr rústum með
þreki og hyggindum. Hvorki
verðr samt talað um þrek né
hyggindi öðruvísi enn vorkunn-
látlega og ekki án hræðslu, því
kraftarnir eru litlir og vopnin miðr
enn skyldi. Enn hvað skal samt
annað til bragðs taka, enn tjalda
því sem til er? Engin önnur sæla
er til eða frami, enn sá, sem fólg-
inn er í því, að beita kröftum
sínum og hyggiodum af alefii, þó
lítil séu." Margr hefir notið gleði
og frægðar af því, að berjast
með litlum kröftum og lélegum
vopnum og unnið meiri þrekvirki
og sigr enn hinir sterku, er slæ-
lega beittu kröftunum. Svo er
anuað atriðið: góð, vönduð og
hyggileg viðskifti og vandvirkni.
Vönduð og skilvís viðskifti er
sparisjóðr, sem gefr af sér góða
vexti, og vöru hins vandvirka
skortir sjaldan kaupendr. Það