Fjallkonan - 14.12.1898, Blaðsíða 2
194
FJALLKONAN.
XV. 49
Alþýðlegar fræðigreinir.
Bakteríur.
Stærð.
Bakteríurnar eru afar-smáar; þær eru meir aðsegja
svo smáar, að það er örðugt að gera sér hugmynd
um það. Á títuprjónshaus geta t. d. komist fyrir
mörg hundruð miljónir baktería. Á minsta ari í
sólargeislanum geta verið mörg þósund bakteríur.
Lögun.
Hinar ýmsu bakteríutegundir eru allavega í lögun
en út affyrir siger hver þeirra ekki margbreytt að skapn-
aði; sumar eru eins og sívalningar (stafir), sumar hnött-
óttar, sumar skrúfmyndaðar, sumar (kóleru-bakterí-
an) eins og komma í laginu, og af löguninui eru
nöfu þeirra aftur dregin: baciller = stafir. mikro-
kokker = smákúlur, spiriller = skrúfur o. s. frv.
Aðsetur.
Bakteríurnar eru nær því allsstaðar. Þær eru í
loftinu, sem menn anda að sér, í vatninu sem menn
drekka, og í likama mannsins og utan á honum, á
fötunum, í nefinu, munninum, görnunum o. s. frv.
Það má heita að þær séu allsstaðar, nema uppi á
hæstu fjöllum og á heimskautaísnum.
Eu þó er það mjög misjafnt, hve margt er af
þeim á óiikum stöðum. Það er miklu meira af þeim
í borgum og þorpum, eu úti um sveitir, og það er
miklu meira af þeim á sléttlendi og láglendi enu á
fjall-lendi eða úti á hafi. Úti á víðavangi taldist
frönskum fræðimanni 1000 bakteríur í teningsmetri1
af lofti. En á götum Parísar 10000, og í sölum,
þar sem fjöldi fólks hafði saman komið, 100000 í
teningsmetri af lofti.
í venjulegu straumvatni, ám og lækjum geta verið
alt að 40000 bakteríur í teningssentimetri. í vatns-
ræsam og í óhreinu vatni eru margar miijónir í
hverjum dropa, enn i góðu uppsprettuvatni og bezta
brunnvatni er alls engin baktería.
í skarni undir nöglum hafa fundist x/2—2 miljónir
af bakteríum undir hverri nögl. Það er hægur vandi
að verða miljónari, þegar um bakteríur er að ræða.
Niðri í jörðunni eru bakteríur l1^—41/, al. djúpt.
Auðvitað eru ekki allar bakteríur hættulegar fyrir
menn. Mestur hluti þeirra eru gerðar-bakteríur,
myglu-bakteríur, rotnunar-bakteriur o. s. frv
Lífshættir.
Bakteríurnar lifa ekki nema í og á jurtum og
dýrum, og í efnum sem eru af jurtum, en geta ekki
lifað í efnum, sem eru úr steinaríkinu (óorganiskum
efnum).
Líf bakteríanna er nijög háð eínabreytingum, sem
líf allra jurta og dýra. Þær taka á móti efnum ut-
an að og láta aftur frá sér önnur efni. Þannig getr
bakteríurnar gert miklar eðlisbreytingar í efni þv:
sem þær lifa í. Ger-bakterían getur þannig breytt
sykurleysingum í alkóhol eða kolsýru (eins og á sé:
stað þegar öl, vín eða brennivín er til búið). Aðrai
bakteríur breyta spritt-Iéysingum í edik, og enn aðr-
1) Orðið metre hygg ég sé b§zt að taka inn í íslenzkuna og
nefna metur (flt. metrar).
ar breyta eggjahvítuefnum, svo sem 'kjöti, þvagi o.
s. frv. í stæk rotnunarefni. Allir þekkja súra mjólk.
Súrinn í henni kemur af því, að mjólkursykurinn
breytist, í mjólkursýru og aðrar sýrur fyrir áhrif
bakteríanna. Á sama hátt koma bakteríurnar að liði
við brauðbakstur. Við bökunina er ger (jast) brúk-
að, og það er ekkert annað enn hrúga af bakteríum.
Fyrir áhrif jastbakteríunnar myndast kolsýra, sem er
lofttegund. Þessi lofttegund blæs upp deigið, og fyr-
ir það verður deigið holótt og bragðbetra.
Væri engar bakteríur til, þá væri ekki til vínandi
eða brennivín, og allir menn væri þá bindismenn,
hvort sem þeim væri það ljúft eða leitt, og væri það ef
til vill gott. Hins vegar getum við þá ekki fengið
auðmelt og bragðgott brauð, heldur yrði brauðið
brendir mjölkekkir.
Þau efni sem bakteríurnar framieiða gera mikið
að verkum í líkama manna og dýra. Það eru þessi
efni, sem einkum valda bakteríu-sjúkdómunum. Sum
af þessum efnum eru einhver sterkustu eitur, sem
menn þekkja.
Auk þess sem bakteríurnar þurfa næringarefni til
að Iifa af, þurfa þær líka ytri skilyrði, sem eru
ýmisleg eftir því hverrar tegundar bakteríurnar eru,
svo sem meira aðminnaaf lofti, hæfilegur raki og hiti
o. s. frv. Nokkur efni sem kölluð eru „antiseptisk"
(rotvarnar-efni) geta drepið bakteríurnar og hindrað
með því rotnun, fúa, gerð, súrnun, bólgu o. s. frv.
S!ík efni eru t. d. karbólsýra, súblímat, bórsýra, sali-
cylsýra, vínandi, tjara, kalk o. s. frv. Bakteríurnar
þola heldur ekki suðu né sólarljósið, og því er sól-
skinið svo mikilsvert fyrir heilsu manna.
Sumar bakteríur hreyfa sig ekki, en aðrar eru á
mikilli hreyfingu. Berkia-bakterían hreyfir sig ekki,
en kóleru-bakteríurnar sveima eins og mýflugur í
loftinu.
Sumar af hinum sýkjandi bakteríum hafa það eðli,
að þær geta ekki lifað nema í einstökum dýrateg-
undum. Þannig gerir kólera mein mönnum og mar-
svínum (gnagdýrategund), en venjuleg húsdýr fáekki
kóleru, taugafeber fá að eins menn o. s.
frv.
Með öðru móti geta menn og skepnur líka verið
ómóttækilegar fyrir bakteríur. Þannig er það al-
kunnugt, að sá sem einu siuni hefir fengið bólusótt
fær hana ekki aftur, og sama er uð segja um skar-
latssótt, mislinga og taugafeber o. s. frv., að sami
maður fær þessa sjúkdóma sjaldan oftar enn einu
sinni.
Á þessu er það bygt, er reynt hefir verið til að
koma í veg fyrir og lækna ýmsa bakteríusjúkdóma
og sumt með góðum árangri. Þannig stendur á bólu-
setningunni gegn bólusóttinni, sem víða er gerð að
skyldu og hefir nú verið höfð um hönd í heila öld,
svo að þessi sótt sem áður var mjög tíð og skæð, er
nú mjög fágæt og væg. Eins stendur á innspýtingum
Pasteurs gegn miltisbrandi, vatnsfælni o. s. frv. og
blóðvatns (serum) tilraunum þeim sem fariðerað reyna
á síðustu árum (svo sem gegn barnaveikinni, „difte-
ritis").
Að lokum má geta þess, að það er hægt að rækta
bakteríurnar eins og aðrar plöntur. Fræðimenn hafa
þær víða í ransóknasmiðjum (labóratória) í gler-
kerum, og rækta þannig hinar ýmsu tegundir þeirra.