Heimskringla - 03.08.1927, Blaðsíða 2
2. BLAÐSIÐA
IIEIMSKRIN GLA
WINNIPEG 3. ÁGÚST 1927
Georg Brandes.
Eftir Arna Híillgrimsson,
ritstjóra “ISunnar”.
Þá er Þór glimdi viS fóstru Ot-
garSaloka forSum, köm hún honum
á kné. 1 viSureign sinni viS Georg
Brandes varg Elli kerlingu ekki einu
sinni svo mikiS ágengt. Brandes
varS aldrei gamall, þótt áratugirnir
hlæSust aS höfSi honum. AS minnsta
kosti ekki í þeim skilningi aS hann
þreyttist og gæfist upp. Margir . Brandes raust sina gjalla. Þegar
ag hafa matfriS og svefnfriS. Þar
myndi verSa leitast viö aö kæfa í
fæSingunni hvern óróaanda, hverja
umrótsþrá og breytingafýsn. Og þaS
er vafamál hvort fastheldnin og stein
gervingshátturinn méS þjóSinni fór
ekki heldur vaxandi en þverrandi viö
atburSi þá, er gerSust 1864, — þá er
Danir í léttúð og hálfgerSu stórgikks
æði höfSu kastað sqr út í ófrið viS
Austurríkismenn og Prússa og feng-
ið aS kerlna á járnhælnum prúss-
neska.
Upp úr lognmollu þessari lét nú
mætir menn hafa átt sér sorglegan
æfiferil. I æsku róttækir frjáls-
hyggjumenn, vakandi og víðsýnir um
bótamenn. I ellinni fórnir aftur-
fyrsta riti sínu: “Tvíhyggjan í heim-
speki rtútimans ’ CDualismen i vor
nyeste Filosofi) frá 1866, hóf hann
uppreisnarfánann . gegn heimspeki
hvarfs og íhalds, er fótum tróSu allar þeirrj 0g trúfræði, er drottnuSu yfir
sinar æskuhugsjónir, — steinrunnin ^ hugum manna. Þegar í þessti riti
nátttröll, er steyttu hnefann móti sól-
renningunni.
Þessa smán lét Georg Brandes
aldrei yfir sig ganga. I tvo manns-
aldra hefir staSiö gnýr um nafn hans
á Noröurlöndum. I tvo mannsaldra
hefir hann ávalt veriS aS finna þar,
sem bardaginn var heitastur. Þegar
rangsleitnin og heimskan óðu uppi og
isýndust alvaldar og flestir voru hug-
deigir og þögSu, 'þá lét hann raust
sína gjalla. Öþreytandi sýndist hann
og ótæmandi. Aratug eftir áratug
vann hann af sama kappi og sömu
elju — jós úr nægtahorni sínu.
r
kynnti hann sig fyrir löndum sínum
sem talsmann frthyggjunnar. Sofandi
þjóð hrökk við ; þaS kom fát á odd-
borgarana. Og þó var þetta einungis
inngangur aS þvi, er konta skyldi.
Enn hafSi Brandes ekki ráðist á bók
nienntirnar, sent þjóSin elskaði og
dáöi, og þaS liSu nokkur ár þar til
í odda skarst á því sviöi. Það var
fyrst eftir aS Brandes hafði kynnt
sér nánar franska ritmennsku og
ensku nytsemiskenninguna, eins og
Stuart Mill flutti hana, og eftir að
hann hafSi aflaS sér þess heildaryfir
lits yfir andlegt líf NorSurálfunnar,
Hvert ritverkiS rak annaS. Og þótt er gersi honum fært aS lita á hlutina
skoSanir hans á mönnum og málefn-
um tækju ýmsum breytingum, eftir
frá EvrópusjónarmiSi, aS hafin braut
allar brýr að baki sér. F.n þegar þar
þvi sem árin liSu, er þó línan í starf- var ]<omjS, var líka úti um friSinn.
semi hans einkennilega bein og ó-1 Hann lýsti ófriSi á hendur svo að
brotin. I því sambandi er vert að segja öllu, sem heima fvrir var. —
b«nda á það, að síðustu bækur hans:, Hann var kominn að þeirri niSur-
“Hellas”, “Munnmælin um Jesú”, og 1 stöðu, aS andlegt lif í Danmörku
sú allra síöasta — um frumkristnina , þyrfti að endurnýja frá rótum. Og
— er kom út nokkrum dögum áSur j sý endurnýjun varð að koma utan
en hann andaöist, fjalla einmitt um ! aS.
þau efni, er honum voru hugleiki 11 Ariö lg70 vargi han;i doktorsrit_
þegar á unga aldri. Og í aöaldrátt-; gers sina um franska fagurfræSi
unum er afstaða hans hin sama og j Skömmu á eftir fór hann suSur i
ávalt hefir veriS : ást og aSdáun a | iond A þessari útferð kynntist hann
heimspeki, skáldskap og guðfræöi.
Það leið heldur ekki á Iöngu, að
andúöin risi eins og brotsjór gegn
uppreistarmanninum. Eldri kynslóð—
inni þótti sem hann hæddi og s ívirti
allt það, sem henni var heilagt, og
varS honum andsnúin meSan henni
entist aldur. Ungu mennirnir áttuðu
sig þó fljótlega og fylktu sér undir
merki hans. Mörgurn þeirra urðu
fyrirlestrar og bækur Brandesar þau
lausnarorð, er þeir höfðu þráð og
beöið eftir.
- Skiljanlegt er það, aö gömlu mönn
unum yrði gramt í geði og andúöin
sterk frá þeirra hálfu. Þessi ungi
glanni eiröi engu. Hann réÖist á
flest þaS, sem áöur hafði veriö dýrk-
að og í heiöri haft. Danskar bók-
menntir 19. aldar urðu aS sæta hörð
um dómum. Prestum o.g prelátum
\jar hann enga VÍrSingu fyrir; siður
en svo. Kenningar kirkjunnar tók
hann sér fyrir hendtir aS gagnrýna
á ýmsa lund. Hann gerðist jafnvel
svo djarfur aS ráSast á sjálfa þjóö-
ernisti.lfinninguna. Heimsborgarar
áttu nienn aö vera; ef þjóðernistil—
finningin var því til fyrirstööu, átti
hún engan rétt á sér. Öll bönd vildi
hann slíta, þessi fífldjarfi og ófyrir-
leitni angurgapi; hverskonar þvingun
og ófrelsi, í hverri niynd sem var,
stefndi hann til dóms. — Þessi ár
vorti ein óslitin herferð og frá hendi
Brandesar var stöðug sókn. SkapgerS
hans var þannig, aö andúð eggjaði
I öllum þessum bókum er Brandes
samur viíl sig: djarfur, vigreifur,
harðskeyttur, rökfastur og rökfintur,
ávalt stefnandi aö áke ðnu marki
(tendensiös). A Berlínarárunum, eft
ir aö hann er kominn út úr þröng-
sýninni og þvarginu heima fyrir, er
eins 0g mesti vigamóðurinn renni af
honum. Og viðhorfið veröur nokkuS
annaö. Frá hugrænum kenningum og
bóknienntastefnum beinist athygli hans
nieira að ntönnunum, persónuleikan-
um 'er stendur á bak viö verkin. —
Nöfnin á bókum hans ein út af fyrir
sig bera vitni um þetta. ASur hafSi
hann gefiö út bókina uin Sören
Kierkegaard. Nú heldur hann á-
fram í þeirri grein og ritar persónu—
lýsingarnar: “Esaias Tegnér”, “Dis-
raeli” og “Lasalle”. Og ávalt hneigð
ist hugur hans að þess kyns við-
fangsefnum. Hann varð hinn snjalli'
skýrandi snilldarverkanna og æfisögu ,
höfundur atburðanna á ýmsum svið- ^
um listarinnar. Smátt og smátt sendi
hann út á markaöinn mikil verk um
ýms stófmennj héíknsáns: Holiberg!,
Shakespeare, Ibsen, Goethe, Vol-
taire, Ttrlius’ Cæsar og Michel An—
gelo. Fyrir nokkrum árum kvisaö-
ist það að Brandes hefSi í smiSum
bók um Albert Thorvaldsen, en því
miSur hefir honurn líklega ekki enzt
aldur til aS ljúka við hana.
Þá er Brandes hvarf heim aftur úr
útlegðinni 1883, var ástandiö i Dan-
mörku aS ýmsu leyti orðið breytt
niSurstöSur, er hiS nýja verðmat endurskini yfir aldir.
leiddi hann til. Til æfiloka var
hann höfðin^i og ’höfðinigja sinni.
En mótspyrnan gegn Brandes rann.
lika af öðrum rótuni og viröingar—
En þa'ð var ekki höfðingsskapur verðari, en hér hafa veriö taldar.
fullrar pyngju eöa hárra valda, er Hún átti eina meginrót sína i ólík-
hann viöurkenndi, heldur vitsins og | um lífsskoSunum og lífsstefnum. Þótt
verSleikanna. Og aldrei getur viS-
sýnna eSa ntannúSlyndara höfðingja
Brandes væri afburðamaðtir á vissúm
sviöum, var hopum ekki, fremur en
en hann var. Ávalt reis hann öndverð öðrum dauSlegum mönnum, gefið aS'
ur gegn órétti og kúgun, í hverri ntega ráða rök allrar tilveru. Hann
mynd sem þaö birtist og hver sem
þvt var beittur. Lítilmagninn átti
sér engan öruggari talsmann, þótt
hann sæi ekkert márkmiS allrar menn
ingar í vellíðun fjöldans, heldur í ein-
staklingsþroskanum. Leiðin til þess
var einhæfur nokkuð, en þó engán
veginn sá neikvæði niðurrifsmaður
Og spéllvirki, er surnir andstæðingar
hans vildu vera Iáta. Eins og hanra
kemur fram í starfi sínu, var hann
raunhyggjumaöur i hverja taug. tals-
að þroska sjálfan sig er ekki sú, að maSur mannvitsins og einstaklings—
níöast á þeim sem minni máttar eru. I hyggjunnar. En getur vitsmuna-
hann og herti, og andúðin féll honum honun1 ; hag. AndrúmsloftiS var
ríkulega t skaut. Hann var á þeim ]éttara en veriö haföi, hinn andlegi
árum sá Isntael, er flestir höfðu ýmu-
gust á qg vildu hrekja út á eyði—
lífrænni og Ijóssækinni menning
Forn-Grikkja á, eina hlið, rótgróin
óbeit á GySingatrú þeirri, er kallar
sig kristindóm, á hina.
Brandes var striSsmaöur — þung-
vopnaður framar flestum öðrum. Þó
beitti hann ávalt vopnum sínum létti-
lega og fimlega. Sá verður vand-
fundinn, er valdið geti hertýgjum
hans nú, er hann er liðinn.
I.
Georg Brandes var fæddur í Kaup
mannahöfn 4. febrúar 1842. Faðir
hans var GySingur og — kaupmaS-
ur. Heimilið algengt borgaralegt kaup
mannsheimili, þar sem menn boröuöu
vel og sváfu svefni hinna réttlátu,
tóku sér skemtigöngur á sunnudög-
um og fóru í gamanleik, þegar svo
bar undir. Ekkert benti í þá átt, að
vir þessu þrönga hreiöri sjálfsánægj-
unnar myndi fljúga sá arnarungi, er
viðfleygur myndi gerast og hættu-
legur svefnfriöi hænsnagarösins. —
Danmörk var í þá daga — eins og
enn — lítið land og flatt, én átti þó
sínar “stjörnur” — sína miklu menn.
Adam Oclenschleger var enn á lifi
og hreif landa sína meS rómantískum
hátiðlegum hetjukvaSskap. Ingemann
reit um konunga og drottningar, sveip
uð draumljóma fjarlægöarinnar, —
um göfuga riddara og yndislegar
jómfrúr, sem reyndtist trúar allt til
dauðans. Christian Winter sló Ijóö-
hörpu sína, svo öll þjóðin sat í
hrærðri leiðslu. H. C. Andersen
stritaSist viS aS yrkja og rita. Skáld-
skapur hans var nú raunar hálfgerö-
ur óskapnaður, en upp úr þeim
óskapnaði stigu nokkur æfintýri, sem
heimurinn ennþá hefir vndi af. Á
sviði ritkönnunar og leikforustu bar
J. L. Heiberg einráðan valdstaf. A
trúmálasviðinu gnæfðu þeir hæst,
Grundtvig og Kierkegaard. — Af öll-
um þessum andans mönnum er þaö ar‘
mörgum stórmennum: frönsku rit—
höfundunum Taine og Renan, Eng-
lendingnum Stuart Mill, NorSmann-
inum Henrik Ibsen og fleirum. Haust
iS 1871 kom hann heim aftur. Nú
I hafSi hann kynnst andlegum straum-
j um álfunnar, átt samræöur við marga
| af helztu andans jöfrum heimsins,
viSað að sér þekkingu úr mörgum
áttum. Nú var hann búinn til her-
feröar, — líklega betur búinn en
nokkur í Danmörku fyrir hans daga.
Svo steig hann i ræðustól og flutti
fyrirlestra sína: Meginstraumar í
bókmenntum 19. aldar, þá er svo fræg
ir uröu.
Fyrirlestrar þessir ollu straum-
hvörfum í andlegu lífi Norðurlanda.
og þar er aS flestra dómi aS leita
þungamiðjunnar í lífsstarfi Brandes-
ar. ÞaS mun og vist, að ekkert ann-
ara ritverka hans hafi haft jafnskjót
og víðtæk áhrif eins og 'Meginstraum
sjónhringur víðari. ÞaS er segin
saga, að vakningarstarf hans sjálfs
niörku tylgisleysis og vanvirðu. En átti ekki nlinnstan þátt í þeirri breyt
Lrandes lét aldiei úndan siga. f>vert: irlgU_ Isinn var brotinn; verstu erf-
á iikV.í hann vann allt af á. Hver 1 isleikaárin um garg gengin. Brandes
ný bók, sem kom frá hans hendi, ^ hafgj eignast söfnuð. Tákn um við-
hafði svipu'ð áhrif og tundursprengja j lírkenning á starfi hans bárust nú
á vigvelli. Fúin virki hrundu að | yigs vegar ^ _ þó ef ti] vi)1 sig_
grunni og nýjar útsýnir opnuöust (aSf 0g dræmast frá hans eigin þjóð.
fram undan. - A þessum árum varð En einnig Danir urgu aS fylgja
til vígorSið um að rökræða úrlausn- | stranmnum og viðurkenna mikilleik
arefni tilverunnar (sætte Problemer j hans
under Debat) og Brandes fylgdi því | , . . ...
v. , s ^ En nu tekur breyting su í hugsunar
orði dyggrlega. Allt Iét hann sig'!, ■ , - , ,
5 hætti og skoðunum, er um undanfar-
vafalaust hinn siöast nefndi, er mesta
þýöingu hefir haft fyrir andlegan
þroska Brandesar, svo ólikir sem þeir
annars voru.
Þegar Brandes var i þann veginn
að verða fulltiða maður, voru flest
stórmenni hinnar eldri kynslóðar
ar”. Mleð þeim kemst andlegt líf
Norðurlanda inn á nýjar brautir. —
Norðurlönd voru orðin aftur úr,
orðin utan við meginstrauma heims-
menningarinnar. Einangrunar- og
útkjálkabragur á flestu. Brandes
hratt öllum hurðum og gluggum upp
á gátt. Hann rauf einangrunarmúr-
inn og straumar nýrra hugmynda og
nýrrar þekkingar fundu veg til út-
kjálkanna. Nýr skilningur og ný við-
horf mynduöust.
En þetta varð vitanlega ekki gert
með öðru móti en því, aS koma við
kaunin heima fyrir. Og Brandes
var ekki þíinnig skapi farinn, að
hann sæist fyrir eða veföi skoðanir
sínar inn í bómull. Nú er þaS, að
hann rís öndverður gegn öllu, er bar
á sér helgi hefðar og valda og dáð
var og dýrkað af þjóðinni. Frjáls
rannsókn! var heróp hans. Ög nú
vóg hann að mörgum erfðasannind-
um með vopnum frjálsrar rannsókn-
ÞaS sýndi sjg brátt að hér var á
ferðinni ungur garptir, — maður, sem
taka varð alvarlega. Og þaS sem
verra var: hér var að verki byltinga-
maður, sem hætta stafaði af. Víö-
tæk þekking, frábær rökfimi og rit—
snilld, nistandi spott, eitruð kald-
Danmörku annaöhvort dauð eða há- j hæíSni er því var að skifta, — þetta
öldruS. Þegar hann fór að litastivoru úitur vopn og hættuleg, og það
um og átta sig á hlutunum, sá hann Þa^ kom ' Uos aíS Rrandes átti þau
fvrir augum kvrstæða smáþjóð, | ' fórum sínum. Von var að þeir
drevmandi rómantíska drauma, -horf- j htykkju upp með andfælum, smápáf-
andi aftur í timann, stirSnaða og'arn'r’ varðmenn andlegrar menning-
steinrunna i rommu afturhaldi, ósk- ar ' Danmörku, þeir er setið höfðu
andi þess öllu öSru fremur, að fá úver á sínum haug og dottað yfir
varða, þessi afglapi. Enginn vissi
sig öruggan gegn því, að hann einn
1 góðan veðurdag fyndi sjálfan sig
spriklandi á pennaoddi hins ósvifna
GySings.
En jafnvel hinum vígreifasta vík-
ing getur verið nóg boðið, fái hann
aldrei tóm til aö leggja af sér her-
klæðin. Þótt Brandes virtist óþreyt-
andi, má gera ráð fyrir að hann hafi
fundiS hjá sér þörf til þess aö kasta
mæðinni. Rimnian harðnaði stöðugt
og það var orðið erfitt fyrir hann
að fá rúm í blööunum til að bera
hönd fyrir höfuð sér. Þegar svo þar
við bættist, aS honuni var neitað um
prófessorsembætti í fagurfræði við
háskólann, og það á fremur ókurt-
eisan hátt, tók Brandes þaS ráS, að
hrista rvk ættjarðarinnar af fótuni
sér og hélt suöur á bóginn árið 1877.
Næstu 5—6 árin var hann búsettur
i Berlín.
II.
Með utanför þessari var fyrsta
þættinum í lifsstarfi Brandesar lok-
iS — ef til vill þeim þýöingarmesta.
Segja má, að líf hans allt væri bar-
átta og stríS, en samt voru þessi æsku
ái" striðsárin í sérstökum skilningi.—
Þessi fyrsta og harðasta orrahríð var
nú um garð gengin. Brandes hafði
þegar innt f hendi mikið starf og
nierkilegt. Noröurlönd voru opnuð
fyrir erlendum menningarstraumum.
Ritskýringin sem list og sem “pro-
paganda” hafði farið eldi um Norð-
urlönd í fyrsta skifti i sögunni og
rumskað við sofandi sálum. Ahrif-
in voru þegar farin að koma i Ijós
og sýndu sig æ þvi betur, er fram liðu
stundir. Starfsemi Brandesar var or-
sök að miklu róti í hugum manna og
mörgum brevtingum á sviði andlegr,
lifs. En sjálfur stóð hann heldur
ekki i stað. Með aldri og þroska
tóku skoðanir hans á mönnum og
málefnum ekki svo litlum stakkaskift-
um, eins og seinna (kom á daginn.
Aratug þann, er fór á undan ut-
anförinni 1877, hafði Brandes unnið
eins og hamhlevpa. Ritin fuku eins
og skæðadrífa úr penna hans. A
þessum árum komu út bækurnar: “Æs-
tetiska Studier”, “Kritik og Por-
trætter”, “Den franske Æstetik i vore
in ár hafði verið aö grafa um sig í
sál hans, að koma æ greinilegar í
Ijós. Aður hafði hann gert þá kröfti
til skáldskapar og lista, að þau tæki
til meöferðar viðfangsefni tímans, að
þau beittu sér fyrir hugsjónum og
befðu ákveðna stefnu. Nú tók hann
að aðhyllast frekar hið listræna við-
horf: listin listarinnar vegna, Hstin
alfrjáls og sjálfri sér nóg. I stjórn-
málaskoSunum haföi hann veriö ein-
dreginn lýðvaldssinni. Nú var hann
orðinn vantrúaður á að frelsi mann-
ana væri bezt borgiö með þeim hætti.
Nú var hann “aristocrat” og hall-
aðist frekar að stjórn höíðingjanna,
hinna vitru og sterku. Á sviði fé-
lagsmála hafði hann fylgt hagræn-
um nytsemdarkenningum, gerst for-
mælandi almennrar vellíöunar og
samtaka og samvinnu fjöldans. Nú
var þeim kenninguni vikið til hliðar.
I þess stað benti hann á persónuleik
ann og þroska einstaklingsins; þar
var hnossiö er keppa skyldi að. Koma
þarna greinilega fram áhrif frá
þýzka heimspekingnum Friedrich
Nietzsche, enda varð Brandes til
þess fyrstur manna að kynna hann
hér á Norðurlöndum. Stuart' Mill
og nytsemiskenning hans: sem mest
hamingja fyrir sem flesta, varð að
þoka úr sessi og boöberi ofurmennsk-
unnar — Nietzsche — var bekkjað-
ur í öndvegi. Brandes haföi eitt
sinn sagt: Það sem stefna ber aö,
er að bæta úr bölinu og eymdinni, svo
vér {il eftirkonienda vorra getum skil
að lífinu fegurra, frjálsara og rik-
ara en vér tókum við þvi í æsku
vorri. Nú kvað hann við nokkuð
annan tón; Mikli maðurinn, snill—
ingurinn, sem gæddur er ríkum gáf-
um og óvenjulegum — hann er það
bjarg, sem öll menning byggist á. —
Með honum felast svo mikil verð-
mætt, að öllu öðru verður aö fórna
til þess að hann geti náð fullum
þroska og notið sin.
Þannig tók Brandes æskuhugsjónir
sinar upp til endurskoðunar. Stéfnu
breytingin virtist gagnger. En Bran-
des var aldrei hálfvolgur og setti ekki
slíkt fyrir sig. Grundvallarkröfu
þeirri, er hann sór trúnað i æsku —
kröfunni um rétt til frjálsrar rann-
sóknar — fylgdi hann hér út í yztu
Dage”, “Danske Digtere” “Sören æsar- I nafni hinnar frjálsu rann-
Kierkegaard”, svo nokkrar séu nefnd, soknar hrafðist hann réttarins til að
ar. Frá 1872 tóku “Meginstraumar” sk'fta um skoðanir.
að koma út, — sex þykk bindi alls. Brandes hélt æ síðan fast við þær
Og þegar öllu er á botninn hvolft,
er ef til vill ekki það regindjúp stað
fest milli þeirra tveggja sjónarmiöa,
sem reynt hefir verið að gera grein
fyrir hér að framan — og stefnu-
breyting Brandesar ekki eins gagnger
og í fljótu bragði virðist. Brandes
hefði ef til vill getað sagt — hvort
hann hefir nokkurn tíma sagt það,
veit eg ekki — að þáð væri verkefni
fjöldans að viða að byggingarefni,
en aflbur? amannanna aö vinna úr
þessu efni, — reisa þá niannfélags—
höll, er rúmað geti alla.
, III.
Um langan aldur sat Brandes sem
viðurkenndur höföingi og valdhafi í
andans ríki — ekki einungis í Dan—
mörku heldur og um öll Norðurlönd.
Og mætti þó vafalaust taka frekar til
orða og gera veldi hans víðara. Mik-
it og fríS sveit fylgdi honum um
skeið. Tala lærisveina hans og sam-
verkamanna var legio og þeir ekki
þroskinn einn frelsaö heiminn? —
Verða lífsgáturnar ráðnar fyrir mátt
skarprar hugsunar eða við sundur—
liðandi skýringu allra hluta? Urrt
það má deila og veröur vafalaust
deilt um ókofnnar aldir. A síðari tim
um hefir allmjög bólað á artdófi
gegn lífsstefnu þeirri, er Brandes
var svo snjall talsmaður fyrir. Ekk-
ert er eðlilegra. Heimurinn stendur
ekki í stað Það er engum af oss
gefið að kveða upp úrslitadóminn.
Og sá maður, er gerði orðin: frjáls
rannsókn, að herópi sínu o;g megin-
kröfu, myndi verða manna síðastur
til þess að heimta að fá að setja hinn
inikla lqkapunkt. Lifíð* er hraðfleyg-
ur straumur; þróunin nernur ekki
staðar. Sá er einhverju vill til leið-
ar koma í þessum heimi, hlýtur að
bjóða þeim, sem taka við af honum :
Afneitið mér, ef þess er þörf! Troð
ið mig fótum, ef eg hindra íerö ykk-
ar! Þiö eigið lengra að halda.
Hið andlega bú Bnandesair niun
allir af lakara tæinu. Ibsen, Björn- ver‘ða gert upp á sínum tíma, og
son og Kielland, T. P. Jacobsen,
Drachmann, Pontoppidan, Strindberg
— aliir þessir ágætu rithöfundar voru
samverkamenn hans og persónulegir
vinir, þótt stimir þeirra fylgdu hon—
um ekki æfinlega gegnum þykkt og
þunnt. Ahrif Brandesar á hina yngri
skáldakynslóð Norðurlanda hafa vit-
anlega verið geysimikil, þótt einnig
margir þeirra ættu ekki samleið með
honum í öllu. Ag sjálfsögðu hefir
andlegt líf vor íslendinga orðið fyr-
ir margvislegum áhrifunt frá hon—
um og starfsemi hans. Ut i þá sálnta
skal ekki farið hér; til þess skortir
þann, er þetta ritar, öll skilyrði. En
ekk væri það ósennilegt eða ómak-
legt, að einhver hinna yngri mennta-
ntanna fyndi sér þar verkefni og
ynni sér doktorsnafnbót vig það, a'ð
rekja áhrifaferil Brandesar á and-
legt líf Islendinga.
Þótt Brandes á sínum tíma leiddi
stefnu sína til sigurs, að minnsta kosti
í bili, og hlyti aS lokunt fulla viður-
kenningu og jafnvel heimsfrægö, átti
hann þó lengst af undir högg að
1 sækja. Andúðin gegn hontim hefir
[ aldrei horfið, að minnsta kosti ekki
t Danmörku. Danir hafa að vísu
hyllt Brandes við mörg tækifæri og
þannig vottað honum þakklæti sitt
fyrir hirtingarnar. Tilhneigingin að
kyssa á refsivöndinn er nú einu sinni
rík í mannlegu eðli. En sviðinn ttnd-
an vendinum gleymist furðu seint.
ekki sizt er sá, er vendinum beitir, er
af öðrti sauðahúsi en þeir, sem fyrir
hirtingunni verða. Svo var einmitt
um Brandes. Hann var af öðru
kyni, hann var aðskotadýr — rótlaus
flakkari, sem gerði sig heimakominn
og vildi umturna öllu. HvaSa rétt
hafði hann til að bera refsivöndinn
reiddan um öxl nteS þessari þjóð, sem
hann að ætterni ekki heyrði til ?
ESa — eins og hans var vandi — til
að árétta refsinguna meö ekki alltof
löngum millibilum'?
Það var i sjálfu sér ekkert kyn—
legt, þótt andúðin og hatrið æsti?t
gegn Brandes svo mjög, að fjand-
skapurinn við hann varð mörgum
manni nær því að trúaratriöi. Hann
var voðamaður i þeirra atigum og
hlaut að vera það. Aliir sem vilja
eitthvað nýtt og berjast fyrir því, eru
voöamenn. Þeir koma ávalt á órétt-
um tínia og ávalt þangað, sem þeirra
er minnst þörf — að dónti þeirra, er
skerfur sá, er hann lagöi til bók—
mennta og menningarmála, metinn
til verös. Enginn þarf að kvíða þeim
dómi. Jafnvel þó nokkrir mínusliðir
kynnu að koma í ljós, er engin hætta
á að þar'verði unt þrotabú að ræða
Þótt verk hans verði gagnrýnt, þá er
það sízt að harma. Hitt væri hon-
um meiri vansæmd, ef enginn dirfðist
að hagga við niðurstöSum hans. Allt
hans uppeldisstarf meðal yngri kyn-
slóðarinnar stefndi einmitt að því, a$
ala upp athugula og sjálfstæða nienn,
sem ekki vila fyrir sér að víkja’ út
af troðnum brautum.
IV.
Það hefir oft verið sagt og endur-
tekið — einnig i þessari grein —
að Brandes væri ,tú hin vigneiifa
hetja, borinn til stríðs og styrjalda.
Og vltanlega er þaö rétt, áð líf hans
og starfsemi einkennist af erjum og
ófriði. En er nú þetta sannleikur
inn til kjarnans? Er það allur sann
leikurinn um Brandes? Átti hann aö
eðlisfari þessa vígólmu víkingslund,
sent þráir aö berjast bardagans vegna?'
Vér vitum að hann var vanur aö
henda á lofti hverja hnútu, er til
hans var kastaö. Vér vitum lika, að
hann lét ósjaldan ónotuð þau tæki-
færi, er buðust til þess aö spenna-
Ixigann og leggja ör á streng. Al-
kunnugt er og það, að örvar hans
flugu hart og hæfðu að jafnaði
Jmarkið. Sanit sem áður liggur nærri
að ætla, að lífið hafi fært honum
nteira af beiskum erjum. og illdeilum
en hann kærði sig um. Þrátt fyrir
leifturskýran skilning hans, hvössu
dómgreind og köldu glöggrýni — allt
eiginleikar, er sýna vitsmunayfir—
btirði hans, er þó ýnúslegt, sem bend
i'' til þess að í djúpinu hafi búið
annar Brandes, sem aldrei fékk að
njóta sin til fulls: draumsjónamaður-
nn, sveimhuginn, skáldið. Hinn ljóö-
raeni, glæsilegi ritháttur hans; viS-
kvænini hans og næmleiki fyrir hvers
kyns áhrifunt; hinn undraverði hæfi-
leiki er víða kemur fram í ritum
hans, til þess að setja sig inn i
hUgsunarhátt annara, óskyldra og
fjarlægra i tíma o;g rúrni; óskeikul—
leiki hans í skapgeröar og mannlýs—
ingum; logandi hatur hans á allri
kúgun og órétti, — a!lt lændir þetta
í raun og veru i einu og sömu átt:
burt frá herduntim o;g vopnagný or-
á þeim tíma lifa o,g þann stað ustuvallanna,
byggja. Brandes valdi sér lítið land,
þar sem grátt þokuloftiö grúfði yfir
sundunum og yfir hugum mannanna.
Hér vildi hann byggja háan turn og
ljóðræna
draumheima skáldsins.
I sambandi við þetta má geta um
eitt lítið atvik úr Iífi Brandesar, senr
opnar oss nokkra innsýn i sál hans.
tendra voldugan vita, er lýst :gæti Pað var árið 1912. Brandes stóð á
langa vegu. Þetta hafði hann einsett sjötugu. Farisear og skriftlærðir
sér, jafnvel þótt það yrði aö gerast, fóru á stúfana um þvera og endi—
i trássi við guð og góða menn. Hann langa Danmörku til þess að hylla
geröi þaS, og verk hans mun varpa hinn aldraða höfðingja. Hjá því