Heimskringla - 05.10.1938, Blaðsíða 3

WINNIPEG, 5. OKTÓBER 1938
HEIMSKRINGLA
3. SÍÐA
RAFMAGNIÐ OG DÝRIN
OG RÁÐGÁTUR LÍFSINS
Hugboð Napóleons
RAFMAGNIÐ, sem meira og
meira kveður að á öllum
sviðum dagslegs lífs og alt virð-
ist ætla að leggja undir sig, hef-
ir þegar fyrir löngu síðan hald-
ið innreið sína í dýraríkið. Raf-
magnið er orðið að einskonar
hindurvitni, sem alstaðar á við
og hvern vanda fær leystan. Er
ekki fjarri því, að segja megi,
að rafmagnið sé hinn raunveru-
legi kjarni tilverunnar, þar sem
talið er, að öll fyrirbrigði al-
heimsins megi rekja til örsmárra
rafeinda. Svo að eftir séu höfð
orð fyrirlesara eins við hina
vígfrægu Faraday-fyrirlestra í
Lundúnum: “Hið fyrsta, sem
skapað var, var rafmagnið, því
að efniseindir alheimsins eru
ekkert annað en rafhleðsluhvirf-
ingar.”
Til eru merkileg ummæli, höfð
eftir Napóleon mikla, sem sýna
hvílíkt furðulegt innsæi getur
verið léð afburðamönnum, og er
þess að gæta, að þegar orðin
voru töluð, þ. e. fyrir ca. 150
árum, var rafmagnið og ált, sem
því við kom, í fyrstu bernsku.
Ummælin hljóðuðu eitthvað á
þessa leið: “Hvað er rafmagnið
í raun og veru ? Galvanisminn ?
Magnetisminn’ ? Hér er hinn
mikli leyndardómur og ráðgáta
tilverunnar. Eg hefi tilhneig-
ingu til að halda, að maðurinn
sé til orðinn fyrir þessa strauma,
að andrúmsloftið sjúgi í sig
þessa strauma og kveiki lífið,
að sálin sé sett saman úr þess-
um straumum og eftir dauðann
hverfi þeir aftur til etersins og
samlagist honum.”
Hugsanir Napóleons þessu
viðvíkjandi skulu ekki ræddar
hér að sinni. Þess skal að eins
lauslega getið, að það er alls
ekki óhugsandi, að einhver hæfa
kunni að vera í því, að andrúms-
loftið sjúgi í sig “strauma”,
nokkurskonar útgeislanir utan
úr himingeimnum (kosmiska
geisla), og að þessi geislun hafi
áhrif á þróun lífsins á jörðunni.
Rafmagn og hænsni
Fyrstu not rafmagnsins voru
þau, að það var haft til Ijósa, og
kom þegar í ljós, að rafljós
líktist sólarljósinu meira en
nokkur lýsing, sem áður hafði
tíðkast.
Þar sem mönnum var fyrir
löngu kunn hollusta sólarljóss-
ins og örvandi áhrif þess á þró-
un jurta og dýra, lá nærri, að
leitast Væri fyrir um, hvort raf-
ljós væri gætt hinum sömu holl-
ustueiginle^kum.
Hænsnin reyndust hér þægi-
leg tilraunadýr. Hin fyrsta raf-
magnsnotkun í sambandi við
dýr var vafalaust sú, að' hænsna-
hús voru lýst upp með rafmagni,
er dagsbirtuna þraut. Meðan
hænsnin sáu birtuna héldu þau,
að enn væri dagur, og létu ekki
niður falla dagsverkið að taka
til sín næringu, og verpa eggj-
um. Árangurinn varð þegar
stór-aukin eggjaframleiðsla. —
Smátt og smátt hefir þessi “raf-
magnsaðgerð” á hænsnum kom-
ist á það fullkomunarstig, að
telja mun mega til illrar með-
ferðar á dýrum. Til eru sem sé
stór hænsnabú eða öllu heldur
“hænsnastórborgir”, þar sem
hænsni eru haldin tugþúsundum
og jafnvel hundraðþúsundum
saman, en hin nýjasta tíska eru
svonefnd “hólfabú”, þ. e. a. s.
hver hæna er sér í smáhólfi eða
rimlabúri, þar sem hún víkur
aldrei úr alla sína æfi, enda
fellur búrið svo þétt að henni,
að hún getur ekki snúið sér við.
Að öðru leyti er hún hirt og
fóðruð sem bezt má verða, að
vísu með því eina, markmiði að
lokka hana til að verpa eins
mörgum eggjum og unt er.
Þessi hænsnabú eru réttnefnd-
ar eggja- og kjúklingaverk-
smiðjur í stórum stíl, reknar
með rafmagni. Fóðrið er látið
berast til hænsnanna, án þess að
nokkur maður komi þar nærri.
Óhreinindin, sem þau leggja frá
sér, eru flutt burtu á sama hátt.
Með svonefndum sjálfkveikjur-
um, er tendra rafljós jafnskjótt
og dimmir, er nótt breytt í
bjartan dag, og hænsnin á þann
hátt vakin til starfa með vissu
millibili, þeirra starfa að éta og
verpa. Slíkar “búrhænur” fá
aldrei á æfi sinni að sjá grænt
grasstrá og aldrei að kenna
hana, nema þær, sem notaðar
eru til undaneldis. Þær ganga
eins og klukkur, eggin detta aft-
ur úr þeim með vissu millibili,
velta niður í rennu framan við
búrin, sem þau flytjast eftir inn
í rannsóknarstofu, þar sem þau
eru skygnd, vegin og látin í öskj-
ur, og er alt gert með vélum.
Svo er sagt, að þessar eggja-
verksmiðjur hafi í upphafi geng-
ið með ágætum vel. Eggjafram-
leiðslan náði áður óþektu há-
marki. En til er latneskur máls-
háttur, sem þýddur hefir verið
á íslenzku á þessa leið: “Þó nátt-
úran sé lamin með lurk, leitar
hún heim um síðir.” Þetta ber
að skilja svo, að náttúran láti
ekki gjarna taka fram fyrií-
hendurnar á sér, án þess að
hefna sín á einn eða annan hátt.
!og það hefir orðið hér, ef satt
Jer það, sem lesa mátti í ensku
riti nýverið — en vel má vera,
að það hafi verið vel meintur á-
róður einhverra dýravina — að
nú sé farið að bera á því, og fái
þessi nýtízku stóriðnaður eggja-
framleiðslunnar á að kenna, að
“búrhænsnsin” úrkynjist hörmu-
lega, og sé meðalaldur þeirra að-
eins örlítið brot af meðalaldri
þeirra hænsna, sem lifa “nátt-
úrlegum” lifnaði.
Kjúklingunum er líka klakið
út með stórkostlegum útungun-
arvélum. Á mörgum stórbúum
er þannig klakið alt að 30 þús.
kjúklingum á viku. Þá hafa
menn komist að raun um, að
með útfjólubláum geilsum má
flýta þroska kjúklinganna. Eru
þeir þess vegna látnir “ganga í
Ijós” með vissu millibili og til
þess notaðir svonefndir kvars-
lampar, sem gefa frá sér slíka
geisla. Einkum þykir nauðsyn-
legt að gera þetta við kjúklinga,
sem klakið er út að vetrlnum.
Er þrautreynt,, að ljósakjúkling-
arnir þroskast sórum örar en
hinir, sem ekki eru geislaðir.
Rafmagn og kýr
Þessi ljósböð eru einnig notuð
við kýr í því skyni að fá þær til
að mjólka meira, en árangurinn
er þar enn óséður. Er sú aðferð
viðhöfð, að yfir spjaldhrygg
kúnna er kdfhið fyrir kvarslömp-
um, sem hella yfir þær aftan-
verðar útfjólubláu Ijósflóði. En
svo góða raun sem þetta hefir
gefið með kjúklingana, mun það
vera svo, að ekki hefir enn verið
unt að sjá veruleg;an mun á því,
að geislaðar kýr mjólki betur en
ógeislaðar, og er þetta á til-
raunastigi.
Rafmagnið hefir og að öðru
leyti verið tekið til víðtækrar
notkunar.í sambandi við kúabú-
skap ekki síður en við hænsna-
rækt. Nýtízku fjós eru ekki
slorlegar vistarverur. Til eru
mörg “fyrirmyndarfjós”, þar
sem rafmagn er nytjað til hins
ítrasta, og er eitt sænskt fjós
einkum víðfrægt. Þetta fjós er
loftræst með rafmagni — og
vitanlega raflýst út í hvern
kima — mykjan flyzt í burtu af
einhverskonar hervirki, sem
komið er fyrir undir hölum
kúnna, kúnum er brynt með raf-
magni — mjöltunaraðferð, sem
náð hefir mikilli útbreiðslu, enda
verið reynd í öllum meiri hátt-
ar kúabúum hér á landi, þar
sem hún þó hefir fallið í ónáð,
ef til vill fyrir vort þjóðlega
menningarleysi, sem ekki sízt
lýsir sér í nepningarleysi við
að hirða og hagnýta vélar.
f Ameríku, sem er forgöngu-
land á öllum sviðum tækninnar,
eru einnig notaðir “rafmagns-
kúrekar.” í sláturhúsunum
miklu í Chicago, þar sem naut-
j peningi er slátrað í þúsunda-
jtali daglega með hvers konar
furðulegum tilfæringum, er hin
hinsta ganga gripanna á þeirra
!jarðreisu fyrir mann, er svæfir
jþá hinum síðasta blundi — þar
hafa kýrnar reynst bágrækar
inn á hina réttu braut, ef til vill
fyrir það, að þær hafa eitthvert
hugboð um, að hún sé þeim veg-
ur allrar veraldar. Hér hafa
menn tekið upp á því að “leið-
beina” kúnum með rafmagni,
þannig, að stuggáð er við þeim
með rafhlöðnum gandi. Þær fá
í sig rafkipp, láta sér segjast,
gefa sig örlögunum á vald og
ganga óhikað fram á ætternis-
stapann.
Á sama hátt er komið í veg
fyrir, að kýrnar sæki þangað,
sem þær eru óvelkomnar. Svæði
er girt með lágri, einstrengjaðri
vírgirðingu, sem er bæði ódýr
og fljótsett upp. Rafmagn er
leitt eftir vörnum, og þegar á-
sækin kýr ætlar að ráðast inn
fyrir girðinguna, fær hún í sig
straum, sem gerir þáð að verk-
um, að hún reynir tæplega aftur
að stíga inn á hið forboðna land,
hversu girnilegt sem það kann
að vera í hennar augum. Jafn-
vel svo meinþráar skepnur eins
og asnar láta sér segjast af
þessari kenningu.
Rafmagn og fiskigöngur
Svipuð not eru og höfð af raf-
magni í sambandi við fisk. f
hinum fiskisælu ám í Ameríku
hættir fiskinum við að álpast á
þá staði, þar sem honum er sér-
stök hætta búin, t. d. undir iðu-
hjól raforkuveranna. Á þann
hátt fyrirfórst óhemja af fiski á
hverju -ári. Til þess að koma í
veg fyrir þetta, girtu menn
hættusviðin með rafgirðingum,
sem fiskurinn fældist, fyrir
strauminn, sem þær gáfu frá
sér, og breytti um stefnu, hver
veit nema sú glæsilega framtíð
bíði sjávarútvegsins íslenzka, að
fiskigöngunum verði beint upp
að landinu með rafstraumum og
haldið í miðunum eftir því sem
bezt hentar fyrir þá, sem fiski-*
veiðarnar stunda?
f veiðiám Skotlands er víða
komið fyrir raflyftum, er flytja
fiskinn yfir flúðir og fossa, líkt
og laxastigar þeir, er vér þekkj-
um. Fiskurinn syndir inn í lyft-
una undir fossinum, og þegar
hún er full orðin, er inngöngu-
dyrunum lokað, lyftan fer á
stað, og þegar komið er upp fyr-
ir fossbrúnina, opnast hún hins
vegar, og fiskurinn syndir glað-
ur sinn veg.
Ánamaðkur veiddur
með rafmagni
Enn er sú hagnýting raf
magns, sem stendur í nokkru
sambandi við fiskiveiðar, og er
í því fólgin, að ánamaðkur er
veiddur með rafmagni. Menn
höfðu orðið þess varir, að ef leki
kom að neðanjarðar-raflögn, svo
að straumur barst út í jarðveg-
inn, þusti allur ánamaðkur í
grendinni upp á yfirborðið. Til
þess að geta sópað saman ána-
maðki eftir vild er vandinn ekki
annar en að reka tvo rafmagn-
aða stauta, sinn frá hvorum pól
einhvers raforkugjafa með hæfi-
legum styrkleika, niður í jörð-
ina, og áður en varir, er allur
ánamaðkur, sem er í jarðvegin-
um á milli stautanna, kominn
upp á yfirborðið og liggur þar í
hrúgum. Þessi veiðiaðferð er
þegar viðhöfð í Englandi. —
Hversu lengi ætla ánamaðka-
burgeisar Reykjavíkur að láta
sér sæma að keppa við kríuna
um ánamaðkinn, viðhafandi
sömu veiðiaðferðir og hú<i. en
miklu ver til þeirra lagaðir?
Fiskiveiðar í stórum stíl
með rafmagni
Það er raunar leyst þraut að
Veiða fisk í stórum stíl með raf-
magni, bæði í sjó og vötnum og
byggist það á því, að fiskur er
mjög næmur fyrir rafstraumi.
Þjóðverjar, sem fátt láta fara
uðu á milli tauganna með vængj-
unum. Það tók æði tíma að
losna við þessi óþægindi, en
loksins komust menn upp á að
fram hjá sér af þessu tagi, hafajgera fuglunum /ósætt á hinum
varasömu stöðum, með því að
koma þar fyrir vírgöddum og
sagtentum járnræmum.
f Svíþjóð hefir það nokkrum
sinnum komið fyrir, að skjórar
hafa valdið straumrofi á leiðslu
rafmagnsjárnbrautarinnar milli
Stokkhólms og Gautaborgar,
þannig, að reksturinn hefir
stöðvast um alllangan tíma. —
Rottur hafa einnig ósjaldan
valdið tjóni á raforkuverum með
því að naga í sundur jarðstrengi,
eða þær sjá sér færi, þegar raf-
magnsvélar eru ekki í gangi, að
gæða sér á því, sem þeim er þar
ætt af einangrunarefnum o. s.
frv.
Þá hefir það viljað til, að
rafmagnsvélar hafa á þenna hátt
og mönnum óviljandi orðið að
rottu- og músagildrum. Rottur
og mýs ráðast inn í vélar, sem
standa kyrrar, og naga þar í ró
og næði það, sem tönn á festir.
þegar samið doktorsritgerðir um
þessar veiðiaðferðir. Mundi
nokkur íslendinga hafa kynt sér
þau rit? Vissulega væri slíkt
oss ekki óviðkomandi. Og helzt
ætti fiskimálanefnd að verða á
undan Benedikt gamla á Auðn-
um að nálgast þau.
Rafmagn og skordýr
Ekki eru skordýrin heldur lát-
in fara varhluta af rafmagninu.
í Ameríku qr það þannig mikið
tíðkað, að eyða skordýrum með
rafmagni. Fyrsta rafmagns-
gildran fyrir skordýr munu hafa
verið ljósapera og undir henni
skál með steinolíu. Skordýrin
fíögruðu að ljósinu og féllu unn-
vörpum niður í steinolíuskálina
og létu þar líf sitt. Síðan hefir
verið fundið upp á að umlykja
peruna með vírneti og leiða raf-
magn eftir netinu, eða menn
soga með rafmagnssogdælum
skordýrin niður í tilheyrandi í- j En þegar vélin fer á stað aftur,
lát. Hagsýnn Ameríkumaður fá kvikindin heldur en ekki fyrir
tók meira að segja upp á því að. ferðina, er hún tekur til að snú-
stunda flugnaveiðar sér til á-! ast og e. t. v. með 1000 snún-
bata. Hann fékst við sveppa- j inga hraða á mínútu, senA er
rækt, en þegar hann hafði tatt J yfrið nóð til að gera út af við
ekrur sínar, hændist að þeim j hinar ósvimagjörnustu og líf-
urmull af flugum. Þá kom hann seigustu rottur.
fyrir sogdælum yfir ekrunum, j
sem soguðu án afláts upp í sig Rafmagnsstóll fyrir rottur
flugnamorið og inn í kælirúm, í Ameríku eru og í notkun
þar sem flugurnar féllu í dvala í, reglulegar ramagnsgildrur fyrir
kuldanum. Flugurnar seldi j rottur. Um leið og rottumar
hann í smálestatali fyrirtæki grípa til agnsins, ostbita eða
einu, sem ól upp risakörtur, sem annars, koma þær á sambandi
töluvert er gert að því að rækta j og liggja á samri stundu dauðar
í Californíu. Þykir körtuketið j fyrir sömu verkun og glæpa-
herramannsmatur, ekki sízt nið- j mennirnir — og raunar ýmsir
ursoðið. Flugur eru uppáhalds-j heiðursmenn
fæða þessara dýra, og
svepparæktarmaðurinn á þennaj
hátt drjúgar aukatekjur af ekr- Hvernig varð platínu-
um sínum. Hver kann að vita, refurinn til?
hvaða fjársjóðir liggja ónotað-; Fyrir nokkru síðan gat
ir, þar sem er flugan við Mý- lesa hér í blöðum frásögn af
vatn og Sogið ? Og má vera, að því, að í refabúi einu í Ameríku
sú komi tíðin, að við annan tón j hefði óforvarandis fæðst refur,
verði blessað yfir varginn, en gerólíkur að lit og hárafari öll-
þegar Sigmundur í Belg söng um öðrum refum, er áður voru
Þér sem notið—
TIMBUR
KAUPIÐ AF
THE
Empire Sash & Door
CO., LTD.
Blrgfilr: Henry Ave. Ea*t
Sími 95 551—95 552
Skrlf stofa:
Henry og Argyle
VERÐ - GÆÐI - ÁNÆGJA
------------ í hinum fræga
fékk rafmagnsstóli Jónatans.
að
við Mývatn:
Af öllu hjarta eg þess bið
andskotann grátandi,
að flugna’ óbjarta forhert lið
fari í svarta helvítið.
í Ameríku eru skordýr einnig
kunnir, og ekki síður sínu eigin
foreldri. Og það sem var enn
furðulegra: Þessi sérkenni hans
reyndust kynföst, þau komu
fram á afkvæmum hans, og
tókst þannig að hreinrækta
refastofn þessarar nýju tegund-
ar, hina svonefndu platínurefi,
ræktuð í stórum stíl við aðstoð j sem nú eru eftirsóttir dýrgripir
rafmagns og þá fyrst og fremst j um allan heim.
bjöllutegund ein, sem hefir það Nú skygnumst vér dýpra í
sér til ágætis, að eyða öðrum | ==============;=:
skorkvikindum, sem skaðleg eru
fyrir aldintré. Þessari bjöllu er
klakið í vermihúsum, og er
margs að gæta við þá ræktun, i
en þess fyrst og fremst, að hit-
inn haldist jafn og óbreytilegur.
Þegar bjöllurnar hafa náð næg-
um þroska, er búið um þær í
glerhylkjum og þær fluttar
þannig til hinna víðáttumiklu
aldinræktarhéraða í Californíu,
þar sem þeim er slept í aldin-
trén.
Dýr valda truflunum á
rafleiðslum og raftækjum
Hér að framan hafa verið
nefnd dæmi um frjálsa notkun
rafmagns við dýr. En hitt á sér
einnig stað, að dýr flækjast í
rafleiðslur og raftæki, hlutað-
eigendum mjög á móti skapi og
þar af leiðandi til ósmárrar
skapraunar. Geta þau á þann
hátt gert mikið tjón. Þannig
valda fuglar ekki sjaldan alvar-
legum truflunum á háspennu-
leiðslum á langleiðum með því
að setjast á taugarnar og koma
þannig til leiðar straumrofi. Á
hinni fyrstu löngu háspennu-
leiðslu í Ameríku urðu, menn
þannig hin fyrstu ár fyrir sí-
feldum erfiðleikum af völdum
fugla. öryggi brustu í sífellu,
án þess að menn gerðu sér þeg-
ar grein fyrir, hvað ylli. En
smátt og smátt lærðist mönn-
um, að það hlutu að vera fuglar,
sem settust í staufana og brú-
umræðuefnið, en gert hefir verið
hér að framan og vörpum fram
þessari spurningu: Hvernig varð
platínurefurinn til ? Það er bezt
að segja það strax til þess að
blekkja engan, að enginn er svo
klókur, að hann viti þetta. Það
heyrir til þeim leyndardómum
náttúrunnar, sem virðast óræð-
ir, enda heldur náttúran fast
utan að dýpstu ráðgátum sínum,
ekki sízt þeim, sem standa í
sambandi við uppruna lífsins —
efni, sem mönnum hefir jafnan
verið kært viðfangs. Mönnum
hefir þó, fyrir elju sína og ó-
þreytandi ástundun, tekist að
grafast fyrir ákveðnar stað-
reyndir, sem auðsjáanlega eru
grundvallandi fyrir uppruna teg-
undanna.
Litbevgjur og erfðavísar
Menn hafa t. d. fyrst og
fremst rekið sig úr skugga um,
að alt líf og sérkenni hverrar
tegundar og einstaklings verður
rakið til hinna einkennilegu smá-
agna í kjörnum kynfrumanna,
smáagna, sem nefndar hafa ver-
ið litbeygjur (krórmsómur). —
Þessar litbeygjur eru breytileg-
ar að tölu eftir þróunarstigi
hinnar hlutaðeigandi lífveru,
frá 2 og upp í 24 frá hvoru for-
eldri. Litbeygjur mannsins eru
skrípislegar í lögun og líkjast e.
t. v. engu meira en dularfullu
austurlenzku letri, sem náttúran
hefir þó skráð með ráðgátur
sínar. Þessar 24 karllegu og 24
kvenlegu litbeygjur hafa í sér
geymdan allan erfðaforða ætt-
ættarinnar.
Nú sýnir það sig, að litbeygj-
urnar, þó að smáar séu, eru eng-
an veginn ódeilanlegar. Þær eru
settar saman úr enn smærri
ögnum, sem kalla mætti erfða-
vísa (gen), því að þær flytja
með sér erfðirnar frá einni kyn-
slóð til annarar og ákveða þann-
ig einkenni ekki aðeins hverrar
tegundir, heldur ættareinkenni
hvers einstaklings. Þessir erfða-
vísar eru smærri en svo, að þeir
Frh. á 7. bls.
All-Canadian victory for pupils of
DOMINION BUSINESS
COLLEGE at Toronto Exhibition
Pupils of the DOMINION BUSINESS COLLEGE,
Winnipeg, were awarded FIRST PLACE in both
Novice and Open School Championship Divisions of
the Annual Typing Competition.
Miss GWYNETH BELYEA won first place
and silver cup for highest speed in open
school championship with net speed of 92
words a minute..
Mr. GUSTAVE STOVE won first place and
silver cup for highest speed in Novice Sec-
tion of typing contest. His net speed was
76 words a minute.
Miss HELEN BRIX, another D. B. C. pupil,
won second place for accuracy in the novice
division l
Miss DOROTHY MAXWELL, a D. B. C.
student, came fourth in the open school
championship section!
The Dominion sent four pupils to Toronto
and they won two firsts, a second and a
fourth place!
The contest officials announced at the Coliseum before an
audience of 9,000 people that the Dominion Business
College, Winnipeg, had the beát showing of any com-
mercial school in the competition!
There were 107 contestants!
ENROL NOW
DOMINION
BUSINESSCOLLEGE
WINNIPEG
FOUR SCHOOLS: THE MALL—
ST. JAMES — ST. JOHN’S — ELMWOOD