Heimskringla - 12.10.1938, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 12. OKTÓBER 1938
miiuiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiimniiiniiiinimiiiBiiBHimniiBiiniimiiiwniniiHnninmHnnnHiiiniiiinnniBniitfliiii'a
íttcimskrhtiiU 1
(StofnuO 1888)
Kemur út i hverjum miBvikudegi.
Elgendur:
THE VIKING PRESS LTD.
853 og 855 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsímis 86 537
f§ VerS blaðsins er $3.00 áxgangurinn borglst g|
B tyriríram. Allar borganir sendlst:
THE VIKING PRESS LTD.
= ________________________________________- =
m
m tJU vlðsktfta bréf blaðinu aðlútandi sendlst: g
Kcnager THE VIKING PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
"Heimskringla” is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
853-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
1 Telephone: 86 537
^iniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiililillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllB
WINNIPEG, 12. OKTÓBER 1938
FERÐALOK
(Riss það sem hér fer á eftir, hafði eg skrifað
og ætlaði að flytja í kveðjusamsæti J. J., ef tími
entist til. En dagskrá var yfrið löng svo eg
lét það bíða. Birtist það hér eins og það var
þá skrifað.—S. E.)
f lok ferðar Jónasar alþm. Jónssonar
vestur um haf, ber margra hluta vegna
að minnast erindis hans á fund Vestur-
íslendinga, því um það er ekkert ofsagt,
að það marki tímamót í þjóðræknisbaráttu
vorri, sé í fylsta skilningi sögulegur við-
b'urður.
ísland er draumaland Vestur-íslendinga,
eldri sem yngri. Það var ekki einungis
draumaland þeirra á fyrri árunumt vest-
urfararárunum, er þeim fanst það í gildi
stórhátíðar að finna landa sína nýkomna
að heiman, í og með að því er virtist í
þeirri von að þeir kæmu með eitthvað af
íslandi með sér vestur, eins og skáldkonan
Guðrún Finnsdóttir kemst svo vel að orði
um það í einni af sögum sínum, heldur
dreymir þá enn sama drauminn, sem sézt
á því er landar að heiman heimsækja
Vestur-íslendinga. Þeim eru þær heim-
sóknir nokkurskonar hátíðir. Jafnvel þeir
sem hér eru fæddir, hafa ekki fyr litið
ísland en þeir verða hugfangnir af því.
En það er þó skiljanlegra en hitt, þegar
það verður draumheimur þeirra, sem
aldrei hafa það séð. Og þess eru nokkur
dæmi hér. Að minsta kosti getum við ekki
gert oss aðra grein fyrir því, er íslenzk
börn, önnur eða þriðja kynslóðin í þessu
landi, rís upp í skólum hér og segir kenn-
arana fara með staðlausa stafi, halli þeir
sögunni á ísland, eða sýna á háu stigi
vanþekkingu sína á ættlandi voru og þjóð.
Og það á sér tíðum stað. Þjóðernið virðist
ávalt þegar á reynir, segja til sín hjá ís-
lendingum.
Þetta snertir nú okkur Vestur-íslend-
inga eina. En á það er hér minst
vegna þess, að það klingir stundum við,
að Vestur-íslendinga varði ekkert um ís-
land og séu engum andlegum böndum
bundnir ættþjóðinni. Böndin eru miklu
raunverulegri, en við oft ætlum.
,ísland á ennþá það bezta sem í Vestur-
íslendingum býr. Og það er vegna
draumsins um það, óljóss ef til vill, en
draums samt, að hugmyndin um sam-
vinnu milli heimaþjóðarinnar og þjóðar-
brotsins vestra, er til orðin. Lengi var
svo litið á, sem Vestur-íslendingar einir
yrðu þiggjandinn, en heimaþjóðinni gæti
ekki neitt af því fénast. — Þessvegna
hefir mátt svo heita, að samvinnuleitinni
hafi aðeins verið haldið á lofti hér vestra.
Það skal játað, að við yrðum meiri gæða
aðnjótandi af samvinnu. En eigi að síður
getur ísland einhverntíma átt við þau
átök, er til góðs gæti orðið, að Vestur-
íslendingar veittu aðstoð sína við. Ef
ísland ætti segjum 10 þúsund landa í
Ástralíu nú, og aðrar 10 þúsundir í Aust-
urlöndum, og enn aðrar í Evrópu ein-
hversstaðar, gæti þjóðinni auk þess að
stafa heill af því að eiga svo vítt andlegt
ríki, einnig beint stafað gott af því efna-
lega. En jafnvel að því sleptu, stafar t. d.
Bretlandi ekki lítil heill af því, að í
Bandaríkjunum er sama mál talað og þar
þó að því er fjárhag og stjórnmál snertir,
alt sé sitt hvað. Útbreiðsla hverrar tungu
sem er, er ómetanlegur hagur þjóðinni
sem hana talar.
Þjóðræknisstarf Vestur-íslencþnga og
heimsóknir landa að heiman, eru því mik-
ilsverðari, en oft er ætlað.
Heimsókn Jónasar alþm. Jónssonar á
það sameiginlegt við komu annara góðra
landa að heiman, vestur um haf, að hún
hefir eflt og glætt ættrækni vora. En
hún hefir verið sérstök í sinni röð með það,
að vér þykjumst sjá í henni gleggra en
nokkru sinni áður, uppfylling vonanna um
meiri og nánari samvinnu við fsland. Við
eygjum með henni mörg ný spor stigin í
verklega átt. Hún er tímamót, nýr á-
fangi í þjóðræknismáli voru.
Jónas hefir tekið þjóðræknismálið öðr-
um tökum en flestir aðrir. Áður en hann
fer að heiman, er hann ákveðinn í því, ?
kynna sér allar aðstæður hér vestra, með
það fyrir augum, að koma einhverju verk-
legu til leiðar er heim kemur. Um ætt-
jarðarást Vestur-fslendinga, efast hann
ekki. Hann veit að af honum er krafist,
að hann komi með eitthvað af íslandi
andlega talað með sér vestur. En honum
nægir það ekki. Honum þykir mál til
komið, að samvinnan sé hafin í verki, af
hálfu íslands.
Áður en Jónas fer að heiman, vinnur
hann að því, að stjórn íslands veiti ár-
lega fé til heimsókna til að efla viðkynn-
inguna. Hingað kominn sér hann ávalt
fleiri og fleiri vegi til aukins kynningar-
starfs. Eitt af því eru hreyfimyndir úr
þjóðlífi frændanna austan Atlantsála og
vestan. Þá eru beinar skipaferðir milli
Montreal ogi íslands, sem ekki einungis
væru mikilsverðar fyrir almenn viðskifti,
heldur einnig samvinnuhugmyndinni
styrkur. Þá eru skifti á prestum og kenn-
urum milli Austur- og Vestur-íslendinga;
þó til þess þurfi ný lög heima, telur hann
ekki í það horfandi. í íslenzku blöðin
vestra, vill hann að fréttir séu skrifaðar
beint að heiman og mun hann ýta undir
að það komist í framkvæmd.
Auk þessa víðfeðma vettvangs til auk-
innar samvinnu, hefir Jónas í ræðu og
riti hér vestra flutt oss margskonar fróð-
leik um gildi íslenzkrar menningar. Og í
sambandi við tunguna og viðhald hennar
bendir hann sem annarstaðar á verklegar
framkvæmdir. Það er fyrir þann fram-
kvæmdarhug, sem lýsir sér í öllum tillög-
um hans í þessum málum, sem við finnum
til þess að viðhorfið er alt annað og stefn-
an gleggri en nokkru sinnj fyr í sam-
vinnumálinu og hugur vor einbeittari og
ákveðnari til starfs.
Grundvöllurinn fyrir þjóðræknisstarfi
öllu, er að halda hér við íslenzkri tungu,
sem talmáli. Við hugsum okkur oft lítinn
kost á því. En það er vitleysa, sem burtu
þarf að rýma úr hugum vorum. Það er
eins hægt að halda hér við íslenzku og það
er að drekka úr kaffibolla, ef við aðeins
erum ákveðin og heit fyrir því. Börn
sem til 20 ára aldurs að jafnaði hafa ekk-
ert að gera nema að stunda nám, er ekki
ofvaxið, að nema móðurmál sitt auk ensk-
unnar, og því síður, sem það er enn talað á
flestum heimilum að einhverju leyti, sem
er bezti skólinn sem til er að nema í
tungumál. Með kenslu í íslenzku í skóla,
bæði á laugardagsskóla Þjóðræknisfélags-
ins og J. B. skóla, til fágunar í málinu, er
ekkert því til fyrirstöðu nema deyfð og á-
hugaleysi sjálfra vor að niðjar vorir haldi
hér við íslenzku. Eg vil grípa þetta tæki-
færi til að hvetja hvern einasta mann og
konu, sem hér eru stödd, að hefjast nú
handa og einsetja sér, að vekja ást barna
sinna á móðurmálinu og kenna þeim bæði
að tala það og lesa. Þetta er auðvelt ef
við aðeins höfum áhuga fyrir því og lát-
um ekki berast sofandi að feigðarósi.
Eftir að Jónas kemur heim til ættjarðar-
innar, yrði honum ekkert meiri gleðifrétt,
en að vita að við heilstrengdum þetta.
Við þektum gestinn okkar hér í kvöld
áður en hann kom vestur, sem einn af
fremstu mönnum þjóðar vorrar. Áhrif
hans í fræðslumálum, atvinnumálum og
viðskiftunum, hafa skapað nýtt þjóðlíf á
íslandi. Að Jóni Sigurðssyni undantekn-
um, þekkjum vér engan, sem eins mikil
áhrif hefir haft á íslenkza þjóð. Þó verk-
efnin væru ekki hin sömu, miða þau að því
sama, stjálfstæði og frelsi þjóðarinnar.
Síðan Jónas kom hér vestur um haf, höf-
um við kynst honum sem fjölhæfum gáfu-
manni, alúðlegum og viðkynningar góðum.
f hugum Vestur-íslendinga hefir hann
eignast ómæld ítök, eigi síður en á ætt-
jörðinni, nema fremur sé, þar sem hér
kemur ekki neinn pólitískur ágreiningur
til mála.
Við sjáum eftir að dvöl hans vestra er
nú lokið. En við þökkum hana einlæg-
lega og lifum í öruggari von en áður um
framgang samvinnumálsins, fyrir komu
hans vestur.
VESTUR- OG AUSTUR-CANADA
Eftir C. S. Burchill
Verður þörf og ráðstöfun sveitastyrks,
skuldaþungi landsins og tekjuhalli járn-
brautarkerfanna orsök að sundurliðun
fylkjasamveldisins? Eða felst úrlausnin
í vatnsveitingum á sléttum Vestur
Canada ?
Fyrir 20 árum síðan gerði Cecil B. De
Mille mikla kvikmynd sem hann nefndi
“Fæðing þjóðarinnar.” Myndin sýndi,
hvernig upp úr rústum sundrungar, hat-
urs og heiftrækni borgarastyrjaldarinnar
að Bandaríkja þjóðin fæddist og óx. Á
þessu tímabili ofbeldis og sundrungar í
Bandaríkjunum sem myndin sýnir, fædd-
ist einnig Canada-þjóðin norðan landa-
mæranna.
í Canada átti sér samt sem áður ekkert
ofbeldi stað, ekkert hatur til að eitra
stjórnmál hins unga ríkis.
Hópur stjómmálamanna mættist á
nokkrum nefndarfundum í Charlottetown,
í Quebec og í London og sömdu sambands-
lög fyrir fylkjasamband hinna brezku ný-
lenda í Norður-Ameríku. Þannig fæddust
á árunum milli 1860 og 70 tvær hliðstæðar
þjóðir.
Bandaríkjaþjóðin, þrátt fyrir erfða-
fjanda þann, er henni fylgdi, hefir vaxið
og þroskast dag frá degi, og er þjóðrækn-
ari og voldugri þann dag í dag en nokkru
sinni áður. Canada-þjóðin þrátt fyrir
glæsilega þjóðmyndun í byrjun hefir orð-
ið þróttminni sem árin líða og þjóðrækni
hennar sem heildar nálega horfið. Fæðing
Canada þjóðarinnar varð með eðlilegum
hætti og var engin einkeninleg sorgar-
leiksafleiðing eins og fæðing Bandaríkja-
þjóðarinnar. y
Dauði hennar verður einkennilegur og
ófrægur. Henni liggur við kyrkingu í
stjórnmála og fjármálaflækjum landsins.
Henni liggur við köfnun af gasi stjórn-
málamælginnar. Henni liggur við sundur-
liðun og sölu eins og ónýtu verðskulda-
bréfi. '
Og þetta getur alt átt sérstað nema enn
sýni sig dálítil þjóðrækni, dálitlir stjórn-
málahæfileikar meðal stjórnmálamanna
hennar.
Aldrei í liðinni tíð hafa önnur eins
sundrungar áhrif vofað yfir hinu cana-
diska fylkja-samveldi. Aldrei eins öflugar
andstæður milli Austur- og Vestur-Canada
og hinna ýmsu fylkja og sambandsstjór'n-
arinnar eins og þann dag í dag.
Þingmenn úr Vesturfylkjunum hafa
leitast við að taka utanríkisráðin í sínar
hendur.
Alberta og Quebec hafa bæði boðið lög-
gjafarvaldi sambandsstjórnarinnar byrg-
inn. Framkvæmdarvald hennar fer óðum
þverrandi. Canada getur tæplega skoðast
lengur sem fylkjasamband með eina þjóð,
heldur líkist fremur sundurleitum lands-
uppdrætti.
Eins og Kína, Spánn go Austurríki, þá
virðist þörf á fyrir Canadamenn að verja
sitt eigið lánd. Það hefir auðvitað alt af
verið dálítil sundurþykkja innan sam-
bandsins.
Árið 1870 hlóðu nokkrir Manitoba-menn
varnarvirki á nokkru svæði á landamærum
sínum að austan og vörðu þar með byssum
innreið hins fyrirhugaða fylkisstjóra, er
Austur-Canada ætlaði að setja yfir fylkið.
Á tímabili fyrir heimsstríðið mikla voru
kornræktarbændur Vesturlandsins neyddir
til að hefjast handa gegn okurvaldi Aust-
ur Canada og krefjast kornsölusáttmála og
lagagerðar um flutningsgjöld á henni. —
Eftir stríðið var framsóknarflokkur Vest-
ur Canada myndaður til að verja réttindi
Vesturlandsins gegn iðnaðar og fjármála-
magni Austur-Canada. Þetta var nú alt
nokkurskonar gamanleikur.
Vestur-Canada var þróttmikið land og
framleiðslan óx hröðum skrefum. Á þeim
tímum efaðist enginn um 'stjórnfræðis-
legan hagnað í sambandi milli Austur- og
Vestur-Canada.
Vesturlandið hafði þörf á fjármagni
Austur-Canada og tók stórfé til láns til að
leggja járnbrautir, géra vatnsveitingar,
reisa bæi og girða lönd sín.
Gróðabrallsmenn úr Austur-Canada
mættu engri samkepni til að lána út fé
það er græðst hafði í eldri fylkjunum.
Verzlun á milli fylkjanna var skoðuð
hagkvæm og ávinningur báðum aðilum.
Nú hefir ærin breyting orðið á þessu.
Það virðist ofur eðlilegt fyrir kunningja
að slíta félagsskap, þegar enginn hagnaður
er sýnilegur. f Vestur-Canada er talsvert
almenn sú skoðun nú, að stjórn-
arfarslegt samband við Austur-
Canada sé Vestur-fylkjunum til
hnekkis; að Austur-Canadiskir
auðmenn standi hagkvæmilegum
framförum landsins fyrir þrif-
um og okri á náttúrufríðindum
og íbúum Vesturfylkjanna og
skoði þau sem stjórnarfarslega
hjáleigu.
Vér skulum t. d. minnast á
fyrirtækinu hlyntir en gátu eigi
ráðið lánunum til lykta án sam-
þykkis yfirbankastjórna í Aust-
ur-Canada. Og auðvitað varð
það því að fjörtjóni. Það eru
aðeins 10 bankar í Canada, og
þeim er öllum stjórnað frá Aust-
urfylkjunum.
Ef til vill situr í hverri einni
bankastjórn maður, sem er hlut-
hafi í niðursuðufélagi í Austur-
bænda,
öllu svæðinu
stórvægilegt Canada og það myndi nægja til
vestan'að neita fjárveitingu til nokk-
skuldir
atriði á
Stór-Vatnanna. Fyrir tveim ár- ] urrar samkepni í Vesturlandinu.
um síðan settist fylkisstjórnin í Þetta nær eigi að eins til niður-
Saskatchewan ásamt fulltrúum
frá sambandsstjórninni og
suðu iðnaðar, heldur og einnig
til alls iðnaðar. Þannig verður
stærstu lánfélögum á rökstóla og hverri tilraun til fjölbreyttari
náði samningum að nema úrjiðnaðar í Vestur Canada fórnað
gildi skuldalúkningu á ógöldnum á altari Austur Canada eins
sköttum innan fylkisins, er namjlengi og bankarnir eru austur-
canadiskar einokunarstofnanir.
Þessi maður var auðvitað
social cerdit sinni og hefir ef til
vill haft óþarflega mikinn ými-
gust á bönkunum og stefnu
þeirra; hefir ef til vill verið of
bjartsýnn yfir áhuga banka-
stjóra innan fylkisins óg á
starfrækslu niðursuðutilraunar-
innar. En því verður eigi neit-
að, að skoðun hans og ályktun
eru sýningamyndir, er speglast
í huga margra manna í Vestur-
Canada.
Finnist íbúum Vesturlandsins
að fjármálastofnanir í Austur-
.Canada haldi Vestur-Canada í
skuldagreipum og hamli viðreisn
og framförum, þá er það að-
eins einn kafli sögunnar.
“Ef fylkjasambanið á að halda
áfram að vera varanlegt,” sagði
lögmaður í Vestur-Canada við
mig, “þá verður það að vera
samband með jafnrétti fyrir öll
fylkin. Þjóðin getur eigi þrifist
sem ein heild, ef nokkur, fylkin
eru höfð að féþúfu fyrir hin, og
það er nákvæmlega það sem á
sér stað undir núverandi tolllög-
gjöf landsins. í hálfa öld höfum
vér búið við vemdartolla, sem
hækka verðið á vissum vöruteg-
undum aðeins til hlunninda fyrir
framleiðendur slíkra vöruteg-
unda. Árið 1931, gott meðal ár,
þurfti hver einstaklingur í Al-
berta-fylki að greiða vemdar-
toll sem svaraði $27.00, eða
meðalfjölskylda frá 100—150
á ári. f Saskatchewan varð með-
altalið dálítið hærra. Hagnaður-
inn við þessa tollverndun varð
fyrir meðalfjölskyldu í Ontario-
fylki sem svaraði $60.00 á ári.
Þessir verndartollar hafa num-
ið því sem þúsundir fjölskylda í
Vesturlandinu hafa orðið að
neita sér um af smávægilegum
þægindum og jafnvel nauðsynja-
vörum, en hafa jafnframt aukið
lífsþægindi Austur-Canada-búa.
Þessi skattur hefir verið heimtur
í meira en hálfa öld og verður
heimtur framvegis eins lengi og
Vestur-Canada er í minnihluta í
sambandsþinginu. “Og svo er
52 miljónum og 500,000 dölum,
ásamt 13 milj. og 5 hundruð þús-
undum dala í vöxtum. Mjög
mannúðleg ráðstöfun ? Ef til vill,
en eigi var það skoðun að minsta
kosti eins bónda í Saskatchewan.
“Þetta var hættuleg ákvörð-
un,” sagði hann. Mikill hluti
fylkisins hafði reynst illa. —
Framleiðsla hafði stór hrakað og
mesti fjöldi bænda á þessum
svæðum hafði mist lönd sín í
hendur líjnfélaga. Skattarínir
höfðu verið ógreiddir svo árum
skifti. Eina skynsamlega ráðið
hefði verið að selja löndin til
skattgreiðslu til að ná sann-
gjörnu virðingarverði, jafnvel
þó að ekran hefði fallið niður í
50 cents. Með því að afnema
þessa skattgreiðslu hefir röngu
virðingarverði verið haldið við
og lánfélögum verið réttar 52
miljónir dollara að gjöf.
Það er sagt, að fylkið beri
þenna skaða. Það bendir aðeins
á, að þeir sem alt af hafa greitt
skatta sína og eru ennþá færir
um það borga nú jafnframt sín-
um eigin sköttum skatt af
nokkrum miljónum ekra, sem
lánfélögin eiga.
“Þessi skattaafföll voru bænd-
um í Saskatchewan að engu liði,
heldur hið gagnstæða,” sagði
hann ennfremur. “Nú verða
þeir sem færir eru um að greiða
skatta sína að greiða skatta
fyrir Austur-Canacjaiska pen-
ingamangara jafnframt sínum
eigin.”
Rætur að andstæðunum milli
Austur- og Vestur-Canada liggja
þó aðallega í hinum stórfelda
uppskerubrest Vesturlandsins á
síðastliðnum árum. En þar með
er þó eigi öll sagan sögð. Ný
bygðarlög eru alt af miður þekt
til framleiðslu og reynslan gefur
aðeins hagfræði þeirra gildi.
Saga þessa meginlands hefir
verið nokkurskonar þjóðflutn-
ingur. Ný landnám með fá-
breyttum framleiðslutegundum
til fjölbreyttari framleiðslu og
hagkvæmara skipulags. Slíkt
nauðsynlegt skipulagfæst aðeins jeinnig stjórarfarsleg ósanngirni
með miklum örðugleikum í
Vestur-Canada.
Við höfðum hið ágætasta
tækifæri að setja á stofn niður-
suðu verksmiðju hér,” sagði
einn þingmaður frá Vatnsveit-
ingasvæðirui í Alberta mér. —
Við höfum langa uppskeru-
árstíð hér, frjósaman jarðveg,
ótæmandi forða af vatni, nægi-
lega verkfræðislega þekkingu
mikinn vinnukraft og nægilegan
markað fyrir alla þá garðávexti
er vér gætum framleitt og soðið
niður. Árið 1936 stofnsettum
vér samvinnu niðursuðufélag og
fengum tryggingu fyrir nægi-
í Vesturfylkjunum,” bætti hann
við. “Sum fylkin njóta sín sem
fullvalda ríki, þar sem með önn-
ur er farið eins og ósjálfstæðar
nýlendur af sambandsstjórninni.
Vér skulum athuga löggjöfina
síðastliðin ár.
Stjórn Alberta-fylkis staðfest-
ir lög um afnám á skuldbind-
ingum fylkisins. Ontário-stjórn-
in semur lö^ af svipuðu tagi.
Báðar stjórnirnar staðfesta
einnig með frekari löggjöf, að
eigi væri unt að ónýta þau fyrir
yfirrétti. Hvað kemur svo fyr-
ir? Sambandsstjórnin lýsir lög
Albertafylkis ógild, en leyfir
legri framleiðslu fyrir niður- ^ lögum Ontario að standa óáreitt-
suðuverksmiðjuna. Vér gerðum um.
einnig samninga við heildsöluhús
Calgary. Þá lögðum við öll
plögg fyrir iðnaðar og verzlunar
fulltrúa fylkisstjórnarinnar, og
þeim leist svo vel á fyrirtækið,
að þeir samþyktu að fylkið
skyldi ábyrgjast peningalán, er
nægja myndi til að hrinda því í
framkvæmd. Fyrst voru fengin
góð og gild loforð fyrir talsverðri
fjárupphæð innan bygðarinnar,
og næst farið til bankanna til að
fá nægilegt fé til framkvæmda.
Fylkisbanka stjórnarinnar voru
Bæði Albera og Quebec semja
lög er veita fylkisstjórunum
fult vald til að hnekkja skoðana
og ritfrelsi stjórnarandstæðinga.
Hvað á sér aftur stað?
Alberta lögin lýsir sambands-
stjórnin þegar að engu merk,
en leyfir Quebec-lögunum að
ganga óhindrað í gildi. — Hví
skyldu ósanngjörn lög í Al-
berta vera numin úr gildi, þegar
nákvæmlega lög af sama toga
spunnin eru látin afskiftalaus í
Ontario og Quebec ?