Heimskringla - 02.11.1938, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 2. NÓV. 1938
Hicimskrimila |
(StofnuB ÍÍSS)
Kemur út á hverjum mlBvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
153 00 S55 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsimis 86 537
VerS blaðslns er $3.00 árgangurinn borglst g
tyrlrfram. Allar borganlr sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
311 ylSsklfta bréf blaðlnu aðlútandl sendlst: ;
K -nager THE VIKING PRESS LTD.
853 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
853 Sargent Ave., Winnipeg
“Helmskrlngla” is publlshed
and prlnted by
ITHE VIKING PRESS LTD.
153-855 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Telepihone: 86 537
— =
SiuiHniiiiuiiiiiiiuiiiuiiniiiiiiiiiiiuiiHuiiynniiiiiiiiiiiiiuiiuiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiUiiiiiiiiiiiiiiiiimuimmniimiimnuiiiiiiiiiiiiT^
WINNIPEG, 2. NÓV. 1938
BRENBYSSU-ANNÁLL
öll þau ár sem Bennett-stjórnin var
við völd, heyrðist ekki minst á fjármála-
óreiðu og létu þó liberalar stundum móðan
mása út af stjórn hans. En um leið og
King-stjórnin er tekin við völdum, hefst
fjáróreiða, sem ekki á sinn líka í sögunni,
eins og t. d. peningaausturinn í vildarvini
stjórnarinnar, er King skipar í konung*
legar rannsóknarnefndir, til að afla upp-
lýsinga, sem stjórnin sjálf nenti ekki að
útvega sér, eftir að hún var til þess kos-
in. En þó er það alt barnaleikur hjá
málinu, sem nú er verið að rannsaka, Bren-
byssusmíði King-stjórnarinnar. Að vöxt-
unum til gefur það mál ekkert eftir Beau-
harnois-hneykslinu. Rannsókn þessa máls
stendur ennþá yfir. Þótt ærið nóg sé í
ljós komið til þess að sjá hvernig í öllu
liggur, skal hér fyrst birta stutt yfirlit
eða sögu málsins.
Saga Brenbyssusmíði King-stjórnarinn-
ar hefst 9. okt. 1936, með því að Hugh
Plaxton þingmaður og Major James Háhn
frá Toronto finna General LaFleche, að-
stoðar hermálaráðherra á skrifstofu hans
í Ottawa. En áður hafði hermálaráðið
haft augastað á þessum snotru og léttu
Bren-vélbyssum, einkum eftir að farið var
að nota þær í brezka hernum.
Það hafði svo mikinn augastað á þeim,
að tvær byssur voru til sýnis ;á skrif-
stofu hermáladeildarinnar, þegar gestirnir
heimsóttu aðstoðar-ráðherrann. Mr. Hahn
var kyntur Mr. LaFleche af Mr. Plaxton,
kvað hann vera iðnaðarhöld frá Toronto
og hann fýsti að ná í vopnaframleiðslu
frá Bretastjórn.
Hjá Mr. Hahn vaknaði svo mikill áhugi
fyrir Brenbyssunum, er hann sá þær, að
hann hætti ekki fyr en Mr. LaFleche lét
tilleiðast að senda honum aðra til Toronto,
til þess að rannsaka gerð hennar sem ítar-
legast. Og hann sendi Mr. LaFleche brátt
skeyti um, að hann treysti sér til að smíða
þessar byssur. Níu dögum síðar var hann
kominn til London, með vegabréf í hönd-
unum fsjá Mr. LaFleche til Hon. Vincent
Massey, sendiherra Canada í London og
kynnir hann sem iðnaðarhöld, sem sé að
gera samning við Breta um smíði á byss-
um fyrir þá. Hermálaráð Breta. tók erindi
hans með varkárni og hjá því vakti sú
spurning, hvert maðurinn væri erindreki
Canada-st j órnar ?
Sendiherrann símaði þá til Ottawa og
sagði að Bretar vildu ekki gefa Mr. Hahn
neinar upplýsingar, fyr en vissa væri fyrir
því, að hann væri fulltrúi King-stjórnar-
innar. IVir. Plaxton, sem einnig fór til
London, símaði og beiddist að meðmæla-
bréfin væru betur gerð úr garði. Utanrík-
ismálaráð Ottawa sendi svo 10. nóvember
sendiherranum í London skeyti, þess efnis,
að Hon. Ian Mackenzie, hermálaráðherra,
beiddi hermáladeild Breta, að skoða Mr.
Hahn sem fulltrúa Canada-stórnar að því
er Brenbyssusmíðinni kæmi við.
Þegar Mr. Hahn er aftur kominn til
Toronto, stofnar hann félag til þess að
kaupa gamla John Inglis katla-félagið, sem
fyrir sex mánuðum hafði hætt starfi og
verksmiðjan stóð læst. Keypti hann og
fólagar hans verksmiðju þessa fyrir $250,-
000. Sex mánuðum síðar, seldu þeir hana
fyrir $1,400,030. Þetta gerðist með þeim
hætti, að félagið var endurreist, $30 nið-
urborgun greidd, lán tekið á verksmiðj-
unni fyrir $150,000 og svo gefin út hluta-
bréf, er námu $1,149,972 og lofað að
greiða $100,028 ágóða í peningum 8. febr.
1938.
Seint í febrúarmánuði leyfði svo fjár-
málaráðið í London hermáladeildinni að
Ijúka við samninginn við John Inglis-fé-
lagið um smíði á 5000 Bren-vélbyssum.
Og 31. marz, skrifaði hermálaráðherra
Canada undir' samning við félagið um
smíði á 7000 Brenbyssum. Skilmálar þess
samnings voru flóknir. Vélarnar sem
þurfti með við byssusmíðina, áttu stjórn-
irnar að leggja til, Canada átti að greiða
tvo þriðju kostnaðarins, en Bretastjórn
einn þriðja, og eignarrétt áttu stjórnirnar
að hafa. Inglis-félagið átti að nota vélarn-
ar og smíða byssurnar. Það átti að selja
þær á framleiðsluverði, en bæta 10% við
það handa sjálfu sér. Þó metið væri nú að
byssurnar væri hægt að smíða fyrir $350
til $400 hverja, gerði samningurinn ráð
fyrir að þær gætu kostað $666 hver eða um
8 miljón dali 12,000 byssur. Með þessu
var í raun og veru gert ráð fyrir að allar
vélarnar væru útborgaðar, að þessu verki
loknu, sem ekki virtist nauðsynlegt, því
vélarnar entust til að gera mikið meira en
þetta. En Canada-stjórn hélt að hún væri
að gera góð kaup með að greiða 8 miljón
dali fyrir þetta verk, sem hún hélt að
ekki mundi kosta mjnna en 30 miljónir
doliara, með því að koma upp verksmiðju
sjálf til þess.
Um þenna samning er fyrst gert kunn-
ugt í maímánuði. Hélt Hon. Ian Mac-
kenzie, hermálaráðherra ræðu um hann
16. maí á þingi og lýsti honum að nokkru.
22. júní spurði Mr. J. S. Woodsworth þing-
maður um hvort að Mr. Hahn hefði verið
sendur til Englands, sem fulltrúi stjórnar-
innar árin 1937 og 1938 til að yfirlíta eða
kynna sér vopnaframleiðslu, en 'hermála-
ráðherra svaraði því neitandi.
Fyrsta júlí lýsti svo Mr. Mackenzie
Bren-byssusamningnum, sem hinum bezta
og hagstæðasta samningi, sem í þágu al-
mennings hefði nokkru sinn verið gerður
í Canada.
í Maclean’s magazine, sem út kom 9.
ágúst, birtist grein, skrifuð af Lt. Col.
George A. Drew, íhaldsþingmanni frá Tor-
onto, sem fer hörðum orðum um samning-
inn og ber sakir á stjórnina fyrir hann.
Fyrsta september lýsir Mr. Mackenzie
því yfir, að dómnefnd hefði verið skipuð
til að rannsaka kærur Mr. Drew. Sjöunda
september, var H. H. Davis, hæstaréttar-
dómari, skipaður til að hafa formensku
þeirrar rannsóknar með höndum. Og
rannsóknin hófst 19. september. Var henni
þá hætt um vikutíma. Þegar hún var
svo aftur hafin 26. september, kom í ljós,
að leyfi Breta var ekki fengið til að leggja
fram viss skjöl. En 30. september, til-
kynti Col. J. L. Ralston lögfræðingur
nefndarinnar að Bretastjórn væri ófáanleg
til þess að láta skjöl af hendi til rann-*
sóknar, nema vissa væri fengin fyrir því,
að ekkert yrði birt um innihald samnings
Breta. Fimta október lýsti dómarinn því
yfir, að hann hætti rannsókninni, ef hún
mætti ekki vera opinber. Ellefta október
tilkynti Bretastjórn, að hún leyfði not
skjalanna, en mæltist til þess að ekkert
yrði birt, er illa gæti komið sér, að aðrar
þjóðir vissu um.
Rannsókn málsins stendur enn yfir. Af
fréttum að dæma, sem þegar hafa verið
birtar af rannsókninni, hefir komið í Ijós,
að samningur þessi, sem stjórnin gerði
án þess að kalla eftir tilboðum í verkið, er
ill-verjandi. Mr. LaFleche, kvaðst fyrst
ekki þekkja Mr. Hahn, er hann gaf með-
mælin til Bretlands. Mr. Mackenzie kvað
Hahn ekki hafa verið fulltrúa stjórnarinn-
ar, þó hann gerði hann að sínum fulltrúa.
Einn daginn gekk maður frá Maclean’s
Magazine, hart eftir því, að Mr. Mackenzie
sannaði hvað ósatt væri hermt í grein Mr.
Drew, er Mackenzie kallaði þvætting, en
gat ekki bent á eitt atriði sem ósatt væri
og meðgekk að hann gæti það ekki. Við
eina rannsóknina kom í ljós, að Mr. Hahn
hefði reiknað sér $50 í kaup á dag frá því
er smíðin hófst, að meðtöldum deginum,
sem hann fór á fund Mr. LaFleche. En
út í rannsóknina skal ekki lengra farið aí
sinni og láta við þennan annál af þessi
máli til þessa sitja.
Alt fæst fyrir peninga,
segja menn, en norska skáldið Árni Gar'
borg segir að þetta sé ekki rétt, því: “Fyr-
ir peninga fæst matur en ekki matarlyst,
lyf en ekki heilbrigði, sængurföt en ekki
svefn, lærdómur en ekki vit, skart en ekki
ánægja, félagi en ekki vinur, þjónn en
ekki trygð, hægir dagar en ekki rósemi
Hýðið af hultunum fæst fyrir peninga, en
alloft ekki kjarninn.
8. NóVEMBER
Það getur verið, að þessi dagur minni
hór ekki á neitt mikið, en hann gerir það
áreiðanlega í Bandaríkjunum, því þá fara
þar kosningar fram um land alt. í þetta
sinn er ekki um forseta kosningu að ræða
og er það með öðru að líkindum ástæðan
fyrir, að bardaginn er nú ekki sagður vera
eins harður og oft áður. Um hvað barist
er og hversu vert það er, sjá þeir þó ef-
laust glögt, sem nær eru vettvangi, en
til að sjá, virðast andstæðingar Roosevelts
ekki hafa mikið að bjóða í stað stefnu
hans, nema þetta gamla, að kasta öllum
áhyggjum á herðar peninga-manna lands-
ins í nafni mannfrelsis og annara hárra
hugsjóna og trúa þeim fyrir að gera betur
fyrir alþjóð en stjórnin. Og hver neitar
að þeir væru getunni til þess gæddir í
öllum skilningi, ef það væri ekki fyrir
þetta, að það er svo miklu erfiðara að
gleyma sjálfum sér, en öðrum. Viðreisnar-
starfsemi Roosevelts er eins og önnur
mannanna verk eins og á hana er litið. En
hún er þó stærsta tilraunin, sem í nokkru
lýðræðislandi hefir verið gerð á kreppuár-
unum til að skipuleggja athafnalíf þjóð-
arinnar og tryggja verkalýð og bændum
ofurlítið sanngjarnari arð vinnu sinnar en
áður. Það er til lítils að rækta bómull
til að brenna hana eða ala upp svínahjarð-
ir til þess að reka þær í sjóinn. Skipu-
lagning framleiðslu og viðskifta, er, með
þeim hraða sem nú er (á þessu hvoru-
tveggja, orðin lífsnauðsyn fyrir hvert iðn-
aðarlega voldugt þjóðfélag. Og hún hefir
hvorki orðið að fascisma né kommúnisma
í höndum Roosevelts enn, hvað sem um
það er sagt. Hann er sá sem lýðræðislönd
og lýðræðissinnaðar þjóðir eiga að þakka,
að sýnt hefir verið í verki, að stjórnar-
farsleg skipulagning sé ekki einungis
framkvæmanleg án einræðis, heldur jafn-
framt að hún sé heilög skylda .til verndar
lýðræðinu, er okrarar og yfirgangsseggir
reyna að fótum troða það með útreikn-
aðri skipulagningu. Þetta mun flestum
Ijóst nema ef vera skyldi republikum, ef
ekki er með þá eins og prestana, sem
ekki trúa helming af því sem þeir prédika.
Roosevelt hefir látið sig hag þjóðar sinnar
meira varða en nokkur annar stjórnari
hefir gert á þessum síðustu og verstu
tímum og verið öllum ákveðnari og ein-
lægari í að breyta og bæta hann. Við-
reisnarstarf hans alt ber þetta með sér.
Þingmanna-tala hvers flokks á þinginu
nú fyrir kosningarnar er þessi: í neðri
deild hafa demókratar 327, republikar 90,
prógressívar 67, bændur og verkam. 5,
auð sæti 6. í öldungadeildinni hafa demó-
kratar 77, republikar 15, prógressívar 1,
bændur og verkam. 2, auð sæti 1.
í kosningunum 8. nóv. er barist um 435
neðrideildar þingsæti, en aðeins 35 í efri
deild.
Yfirleitt er sagt að republikar geri sér
vonir um að vinna 50 ný þingsæti í neðri
deild og eitt til sex í efri deild. En hvaða
mun gerir það? Verður ekki alt jafn
vonlaust eftir sem áður þó vonir repyblika
um þetta rætist? f þessu mun ástæðan
fólgin fyrir því hve dauft er yfir kosning-
unum.
Hvað er að republika flokkinum að hann
skuli ekki geta betur gert? Það að hann
hefir ekkert mál á prjónunum, sem neina
sérstaka eftirtekt kjósenda vekur. Slag-
orð hans í kosningunum er að Roosevelt sé
að gróðursetja útlent einræði í Bandaríkj-
unum sem minni á rússnesku byltinguna í
stað amerísks stjórnskipulags. En eftir
sex ára stjórn Roosevelts, eru þeir fáir af
öllum fjöldanum, sem leggja minsta trún-
að á að Roosevelt sé kommúnisti. Og
þetta er þeirra stærsta vopn.
Fjárhagur landsins er heldur ekki eins
hrapalegur og Hoover málaði hann um
árið, er hann sagði, að gras yrði ínnan
fárra ára farið að vaxa á götunum í
Brooklyn undir stjórn Roosevelts. Skýrsl-
ur viðskiftaráðsins síðast liðna viku sýndu
að verzlun er að fjörgast .atvinna að auk-
ast, meira um b.vggingar en áður og iðn-
aður og umsetning heildsala að eflast. Það
eina sem republikar gætu gert sér mat úr,
er lágverðið á hveiti. Það hefir ekki verið
eins lágt og nú síðan 1934 og þeir sem
kunnugastir þeirri verzlun eru, búast við
að tekjur bóndans verði alt að því einni
biljón dölum lægri en árið 1937. Það er
einnig í einstöku sveitum, sem demókratar
búast við að þetta verði þeim nokkur
þrandur í götu í kosningunum.
En þegar á myndina í heild sinni er
litið, dylst ekki, að republikaflokkurinn er
orðinn svo langt á eftir tímanum, að hann
á litla framtíðar von, nema því
aðeins að hann dubbi eitthvað
upp á stefnuskrá sína. Almenn-
ingur virðist eins og nú stendur
á, líta nærri einvörðungu á gildi
hans, sem sögulegt.
En Roosevelts-sinnar eiga
einnig þrátt fyrir alt við nokkuð
að stríða að minsta kosti innan
flokks síns. Það eru nokkrir
demókratar, sem ekki eru stefnu
Roosevelts fylgjandi og sumir
þeirra sækja nú um kosningu.
Roosevelt hefir verið í seinni tíð
að leitast við að “hreinsa” flokk
sinn af þessum mönnum, en til-
nefningar í ýmsum ríkjum, hafa
í þessu efni brugðist honum. —•
Þessum hægri mönnum flokks-
ins hefir þótt Roosevelt taka sér
ofmikið vald öðru hvoru, látið
sig hluti of mikið skifta, sem í
verkahring ríkjanna hvers um
sig liggja. En þetta er þó lík-
ara hjóna-naggi en flokks-klofn-
ingi. Og Roosevelt verður ekki
á þingi laus við alla slíka flokks-
menn sína í þessupi kosningum,
því þeim er sigur vís í mörgum
ríkjum.
Stjórn Roosevelts hefir verið
brugðið um eyðslusemi og að
skuld landsins hafi aukist á
sama tíma og skuldir ríkjanna
hafi lækkað. Rooseveltssinnar
bera ekki á móti þessu, en benda
á, að með því að greiða fyrir
ríkjunum, hafi skuld landsins í
heild sinni lækkað og sé um 6
biljón dollara lægri nú en 1930.
En hvað sem skuldunum líður,
mun almenningi sem ekki er van-
ur að telja peninga-upphæðir
sem yfir þrjár eða fjórar tölur
fara, liggja í léttu rúmi hvað
flokkarnir segja um þetta.
Fyrir afstöðu Roosevelts í frið-
armálum Evrópu, munu vinsæld-
ir hans heldur ekki hafa mínkað
hjá fjöldanum.
í kosningja-bardaganum hefir
nokkuð verið talað um ellistyrk
og prentun meiri peninga, svo
allir hafi nóg af þeim. Saga
ellistyrksmálsins er ekki ný. —
Árið 1907 var nefnd kosin í
Massachusetts til þess að íhuga
slíka löggjöf. Og nokkru síðar
var frumvarp borið upp á Wash-
ington-þinginu um ellistyrks-
lög. Faðir þess var William B.
Wilson, republiki. Óttaðist hann
að öll lög um þetta sem ekki
næðu til hermanna væru ólög-
mæt. Til þess að bæta úr því
fór hann fram á að allir elli-
styrks-þurfar væru kallaðir
heimaherinn gamli (Old Home
Guard). Frumvarpið var felt af
nefnd, er hafði það til athugun-
ar. Var oft síðar reynt að fá
ellistyrkslög samþykt, en með
frumvörp þau öll fór á eina leið,
unz Social Security lögin voru
samþykt 1935.
f ríkjunum hverju um sig fékk
málið betri byr. Árið 1914 sam-
þykti Arizona ellistyrkslög. Og
síðan hafa ein 24 ríki farið að
hennar dæmi. Og um miðjan
október fóru þingmanna-efni í
komandi kosningum að víkja að
þessu máli. Var því hvarvetna
vel tekið og fór gamalt fólk ekki
sízt að dreyrria drauma um nægt-
ir fjár. Rifjuðust upp í huga
þess sögur frá fyrri árum um
fátæka elskendur, er síðar urðu
kóngur og drotning og bjuggu
í alsnægtum. Stjórnin í Wash-
ington sem sá hvaða kostnað
þetta hefði í för með sér, er fá-
orð um málið og vill heldur að
það sé lagt á hilluna. En það
útbreiddist á stuttum tíma hafa
á milli eins' og smitandi sjúk-
dómur og stjórnin stendur uppi
varnarlaus og finnur ekkert mót-
eitur við sýkinni.
í mörgum fylkjum verður
greitt atkvæði um ellistyrkslög 8.
nóvember. Er þar fyrst að telja
Califomíu-ríkið. Þar fæddist
Townsend-hugmyndin um $200 á
mánuði til gamalmenna. En í
þessu ríki er loftslag gott og
menn verða þar fjörgamlir. Tala
gamalmenna er þar því tiltölu-
lega há. Það sem fram á er
farið, er að $30 séu greiddir á|
viku hverjum styrkþega og hafa
um 800,000 manns undirskrifað
bænaskrá um þetta til þing-
manns-efnanna. — Að standa
straum af þessu er talið ríkinu
um megn. Kostnaðurinn sem
þetta hefir í för með sér er met-
inn um 150 miljónir dollarar.
í Oregon verður greitt atkvæði
um eftirlauna-lög, er fela í sér
$100 greiðslu á mánuði til hvers
manns, er hætta vill vinnu. Á
að hafa féð inn með 2% við-
skiftaskatti, en kostnaðurinn er
talinn nema 80 miljón dollurum,
sem er meira en allar tekjur rík-
isins á ári í sveita, bæja og ríkis-
sköttum. »
f Colorado þar sem 45 dollara
ellistyrkur hefir verið greiddur
síðan 1936, hefir orðið að lækka
hann í $25 vegna fjárþurðar
ríkisins.
Breytingar tillaga kvað á ferð-
inni í Norður-Dakota um að
hækka ellistyrkinn úr $30 í $40.
f Arkansas er gert ráð fyrir
að greiða $50 á mánuði ölluijj
sem ekki hafa mánaðartekjur
yfir $50.
Af þessu að dæma, er auðséð
hvað mál þetta er ofarlega í
hugum manna. Og þar sem sjá-
anlegt er, að fá ríkin geta rönd
reist við kostnaðinum, yrði brátt
á náðir landsstjórnarinnar leit-
að. Þó sumir talsmenn elli-
styrksins haldi fram, að við
kostnaðinn megi ávalt ráða með
því, að ríkin gefi út nýja pen-
inga og sína eigin, trúir hvor-
ugur eldri flokkanna á það. Samt
halda ýms þingmnanaefni þessu
máli sterkt fram. í Maine, New
Hampshire og Massachusetts,
gera republikar það, en demó-
kratar í Idaho og Florida. Það
virðist góð beita í þeim ríkjum,
sem gamlir menn hópast í til að
eyða æfikvöldinu.
Á Washington-þinginu, sem
slitið var í júní, bar Gerald J.
Boileau, republiki, upp frum-
varp um $50 ellistyrk á mánuði
til hvers manns yfir 60 ára ald-
ur. Með 2% skatti átti að standa
straum af kostnaðinum. En
frumvarpið fékk engan byr á
þingi. Síðan er sagt að þing-
mönnum hafi verið sendar bæn-
arskrár um að halda því til
streitu og 140 þingmenn hafi
undirskrifað slíka bænaskrá. —
Washington-stjórnin hefir því á-
stæðu til að veita þessu máli eft-
irtekt, enda gerir hún það. Morg-
enthau, fjármálaráðherra telur
hugmyndina fjármunalega óheil-
brigða og Roosevelt forseti álítur
elli-vátryggingu framkvæman-
legri. Og hann varar þjóðina
við að láta ekki leiðast út á nein-
ar fjármálalegar villigötur í von
um að hagur hennar verði á
svipstundu með því bættur.
Það yrði oflangt í einni grein
að fara út í alla þá sálma, sem
sungnir eru í þessum kosning-
um. Ástæðumar fyrir því hvem-
ig menn greiða atkvæði eru held-
ur ekki ávalt £ær, sem hæst er
talað um. Þær eru eins oft í
öðru fólgnar, sem aldrei er skráð
og aldrei heyrist neitt um. Það
er ekki ótrúlegt, að svo verði í
þessum kosningum, þar sem um
engin veruleg ný mál virðist bar-
ist, svo að heitið geti.
Sjónarmið mannætunnar
Eg átti eitt sinn tal við gamla
mannætu. Þegar eg sagði henni
frá heimsstyrjöldinni, langaði
hana mjög til að fræðast um,
hvernig Evrópu-menn hefðu far-
ið að því að éta öll þau ósköp,
sem til féllust af mannakjöti í
stríðinu. Þegar eg sagði mann-
ætunni, að Evrópumenn ætu ekki
fallna óvini sína, leit hún á mig
með skelfingu í augnaráðinu og
spurði, hvers konar óbótamenn
það væri, sem dræpu menn að á-
stæðulausu.
Bronslaw Malinowski
—Samtíðin.
Kaupið Heimskringlu
Borgið Heimskringlu